1000 روز طلایی برای «مغز»

هزار روز اول زندگی، مدت زمان پر افت و خیزی که بین لقاح تا پایان دو سالگی سپری می‌شود زمانی طلایی است. سلامتی، رشد و تکامل عصبی تمام عمر در آن پایه‌ریزی می‌شود. در کشورهای در حال توسعه، فقر و سوء تغذیه این پایه‌ها را سست می‌کند و باعث مرگ‌ومیر اوایل زندگی و نقصان‌های قابل توجهی همچون ضعف سلامتی و توانمندی‌های عصبی می‌شود.

به گزارش صدای ایران معمولا در گذشته ما سوءتغذیه را معادل کمبود تغذیه می‌دانستیم. اما در روزگار مدرن علاوه بر این‌که کمبود تغذیه به عنوان یک چالش بزرگ جهانی باقی مانده‌است، ما با اثرات منفی افراط در تغذیه مثل چاقی بیش از حد و رژیم‌های خطرناک و نامتوازن و آلوده به سموم نیز مواجهیم‌ که به مجموع تمام این حالات سوء تغذیه می‌گوییم.

حداقل 200 میلیون کودک در کشورهای در حال توسعه به نهایت ظرفیت تکامل خود دست نمی‌یابند. در کنار سوءتغذیه، بیماری‌های عفونی و خطرات محیطی و خشونت‌های اجتماعی و خانوادگی‌ نیز در این اتفاق نقش دارند. بر خلاف بسیاری از عوامل دیگر، تغذیه قابل اصلاح و بهبود است‌. دوره‌های بحرانی از تکامل مغز که به کمبودهای تغذیه‌ای خاص حساس است بخوبی شناسایی شده ‌است. مداخلات بموقع تغذیه‌ای در طول دوره جنینی و سال‌های اولیه‌ زندگی از نقایص طولانی مدت جلوگیری می‌کند. مداخلاتی که براساس دانش ما نسبت به این هزار روز طلایی صورت بپذیرد می‌تواند اثرات عمیق جهانی داشته باشد! اصلاح این نقایص تغذیه‌ای می‌تواند متوسط ضریب هوشی مردم جهان را تا 10 نمره اضافه کند.

دوره‌های حساس تکامل مغز

مغز در طول عمر ما به تکامل و تغییر خود ادامه می‌دهد. سریع‌ترین دوره رشد مغز و انعطاف پذیرترین حالت آن در سه ماهه سوم بارداری و دو سال اول زندگی است. مغز انسان در پنج ماه ابتدایی بعد از لقاح یک ساختار دو قسمتی نرم است. هنگام تولد چند ناحیه از مغز به سرعت رشد می‌کند. این نواحی شامل هیپوکمپ، قشر شنوایی و بینایی می‌شود‌. در اولین سال پس از تولد، رشد سریع نواحی پردازش‌کننده‌ زبان و قشر جلوی پیشانی که کنترل کننده‌ اعمال عالی مغز مثل آگاهی، مهار و انعطاف‌پذیری است اتفاق می‌افتد. ویژگی هزار روز اول زندگی، تکثیر فراوان سلول‌های عصبی، رشد و تمایز و ایجاد ارتباط بین سلول‌هاست. پس این دوره از لحاظ فراهم‌کردن تغذیه‌ کافی برای تکامل طبیعی مغز اهمیت دارد.

اگرچه تمام مواد مغذی برای تکامل و عملکرد طبیعی مغز لازم است، اما در هزار روز طلایی بعضی از مواد مغذی نقش کلیدی دارند. مغز انسان از چند جزء متفاوت تشکیل شده‌است که هر جزء الگوی رشد متفاوتی دارد و در هر زمان نیازهای تغذیه‌ای خاص خود را دارد. این دوره‌ها ابتدا در مدل‌های حیوانی شناسایی شده‌اند. سپس با مطالعات تغذیه‌ای در بارداری و نوزادی تائید شده است.

آهن یک ماده‌ کلیدی!

با این‌که مغز به تمام مواد مغذی برای رشد خود احتیاج دارد؛ برخی مواد مشخص شامل پروتئین، اسیدهای چرب، آهن، روی، مس، کولین و فولیک اسید و ویتامین‌های A ، B6 و B12 به تنهایی نقش حیاتی دارند. برای مثال نقش آهن در تکامل مغز از این قرار است:

کمبود آهن، شایع‌ترین کمبود تغذیه‌ای در جهان است. 47 درصد کودکان زیر سن مدرسه و 42 درصد زنان باردار در دنیا کم‌خونی دارند.‌ از این مقدار نصف آنها به علت کمبود آهن است.

دوره‌هایی که در آنها مغز بیشترین نیاز به آهن را دارد عبارتند از: دوره جنینی و سن شش ماهگی تا سه سالگی

اخیرا در یک بررسی نشان داده شد که‌ نوزادان با آنمی فقر آهن دچار نقایص ذهنی، حرکتی و احساسی ـ اجتماعی می‌شوند.

انعطاف‌پذیری و آسیب‌پذیری

با توجه به دانشی که در مورد وسعت تکامل مغز در هزار روز طلایی داریم تعجب‌برانگیز نیست که ریشه بعضی از پیچیده‌ترین رفتارهای انسان در روزهای اول زندگی کاشته می‌شود. یکی از چالش‌برانگیزترین جنبه‌های تغذیه و تکامل مغز این است که انحراف از مسیر رشد و تکامل از قبل تعریف شده‌ مغز به علت یک نقص تغذیه‌ای می‌تواند بر رفتارها در بزرگسالی اثر بگذارد.

به نقل ازجام جم، خوشبختانه چون مغز جوان بسیار انعطاف‌پذیر است هیچ‌گاه برای جبران یک کمبود تغذیه‌ای دیر نیست و این کار می‌تواند تا حدودی آسیب عصبی را جبران کند. با پیرتر شدن انسان این خاصیت جبران آرام آرام از دست می‌رود. به همین دلیل علم پیشنهاد می‌کند که پیشگیری از یک نقص تغذیه‌ای در جنینی و نوزادی بسیار بهتر از درمان اثرات آن در بزرگسالی است.