معرفی کتاب «گزيده احكام و فرامين شاهان ايران به حكام قفقاز»

منطقه قفقاز به خاطر موقعیت استراتژیکی، در طول تاریخ همواره حلقه اتصال و پیوند دهنده شرق با غرب بوده است. ساکنان این منطقه از دیر باز با ایران و ایرانیان روابط گسترده فرهنگی، اقتصادی و سیاسی داشتند.

در دوره باستان آران، ارمنستان و بخش هایی از گرجستان تابع دولت مرکزی ایران بودند و در دوره اسلامی بخش هایی از آنها جزء قلمرو خلافت اسلامی محسوب می شد. با توجه به اهمیت قفقاز در ادوار مختلف، کشورهای روسیه و عثمانی هم به آن چشم دوخته و همواره در صدد دست اندازی به آن بودند. قفقاز در دوره صفویه یکی از مناطق مورد مناقشه با عثمانی بود.

در قرارداد صلح آماسیه جلوی توسعه طلبی عثمانی در این منطقه گرفته شد و بخش هایی مختلف گرجستان، کاخت، ارمنستان، اردهان و کارتیل در اختیار ایران قرار گرفت. روسها با قدرت یافتن پطر کبیر و ضعف دولت صفویه به تدریج به دنبال توسعه اراضی و نفوذ خود در قفقاز برآمدند که با ظهور نادر شاه افشار به این ادعاها و توسعه طلبی ها خاتمه داده شد.

با توجه به اینکه ولایات این منطقه در این دوران تابع دولت مرکزی ایران بودند، حکّام و والیان آن از طرف شاه ایران منصوب می شدند و شاهان ایران فرامین و احکّامی را در خصوص امور مالی، سیاسی، مذهبی و ... برای حاکمان منصوب خود در قفقاز صادر می کردند.

منطقه قفقاز که امروزه به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می شود از نظر تاریخی پیوندهای ناگسستنی با ایران داشته و در سده های پیشین نقش مهمی در فرایند تاریخ و تمدن ایران زمین ایفا کرده است.

این سرزمین از دوره باستان نقطه تلاقی امپراتوری‌های اشکانی و ساسانی با روم شرقی بود و در دوره اسلامی و به ویژه از دوره صفویه بخشی از مرز مشترک این دولت با امپراتوری عثمانی محسوب می شد.

در اواخر قرن دوازدهم هجری/ هجدهم میلادی نیز پای دولت سومی با نام روسیه به این منطقه باز شد که مناسبات دو سویه پیشین را فرو ریخت و سیطره نسبتاً پایداری تا پایان شوروی بر آن برقرار ساخت.

حضور تاریخی ایرانیان در این منطقه، میراث¬ گوناگونی از منظر سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بر جای گذاشته که یکی از مهمترین آنها اسناد تاریخی فارسی‌زبان است. پراکندگی جغرافیایی این اسناد فارسی نه تنها در مراکز رسمی و دولتی، بلکه به‌عنوان يك میراث خانوادگی در خانه¬های افراد مختلف، گستره پهناوری از ارمنستان تا آذربایجان، گرجستان، داغستان، چچن و اینگوش و سرزمین آس¬ها (اوستیا) را در بر می‌گیرد.

در مجموعه حاضر تعداد 244 سند منتشر شده که همگی آنها در مجموعه فرمان¬ها و احکّام شاهان ایران قرار می¬گیرند و موضوع محوری این اسناد تحولات قفقاز است. بیشتر این اسناد اصل بوده و تعدادی نیز به صورت رونوشت است.

در راستای پایبندی به سنت نشر اسناد فارسی، در این مجموعه نیز علاوه بر استنساخ سند تلاش شده تا تصویر اصل سند نیز منتشر شود، به استثنای اسنادی که در مجموعه «دستاوردهای کمیسیون باستان شناسی قفقاز» منتشر شده¬اند یا دیگر اسنادی که تهیه تصویر از آنها امکان‌پذیر نبوده است.

اثر پیش روی که مشتمل بر سه جلد است و از شاه طهماسب اول صفوی تا پایان زندیه را در بر می گیرد، به همت آقای دکتر گودرز رشتیانی در رابطه با این احکّام و فرامین تدوین شده و عمدتاً مبتنی بر اسناد آرشیوهای گرجستان است. جلد اول از شاه طهماسب اول تا شاه سلیمان را در بر می‌گیرد. جلد دوم شامل فرامین و احکّام شاه سلطان حسین تا شاه طهماسب دوم است و در جلد سوم اسناد مربوط به دوره نادر شاه افشار تا علی مراد خان زند گنجانده شده است.

نویسنده تلاش نموده است تا اسناد و مطالب این کتاب گوشه‌هایی از تاریخ روابط ایران و منطقه قفقاز را روشن كرده و منبع خوبی برای انجام پژوهش‌های علمی تاریخی بیشتر در این خصوص باشد. این کتابها به سفارش مرکز آموزش و پژوهش‌های بین‌المللی و توسط اداره نشر وزارت امور خارجه در سال 1394 به چاپ رسیده است.