پیروزی ژئوپلیتیک اعتدال

ژئوپلیتیک تدبیر و اعتدال مبتنی بر ارتباط متقابل الگوی همکاری‌جویانه و حل مسئله رفتار بازیگران با شکل‌گیری نظم سیاسی و امنیتی هم‌گرا در موضوعات مختلف در منطقه خاصی از جهان است. در حقیقت، در این نوع نگاه، رویکردهای تدبیر و حل مسئله و میانه‌رو عقلانی در مقابل رویکردهای هیجانی- افراطی قرار می‌گیرد و به جای بازتولید تخاصم و تقابل در منطقه خاصی از جهان به استقرار و تقویت رویه‌های همکاری‌گرا می‌پردازد. نکته مهم در این تقابل دیدگاه‌ها، کمک متقابل و درونی- حتی ناخواسته و ناآگاهانه- دولت‌ها به یکدیگر در درون هریک از بلوک‌های افراطی و اعتدالی در یک منطقه خاصی است که ترکیب آنها «مفهوم‌سازی ژئوپلیتیک اعتدال‌گرا یا ژئوپلیتیک افراطی» را معنا می‌‌بخشد. به عنوان مثال، رویکردهای هیجانی دولت‌های نهم و دهم در مفهوم‌سازی‌هایی نظیر «نفی هولوکاست»، «محو رژیم اشغالگر قدس»، حتی اگر با نیت دفاع از حقوق فلسطینی‌ها بیان می‌شد، اما ناآگاهانه منجر به تقویت جناح تندرو در رژیم اشغالگر قدس- نتانیاهو- می‌شد. به همین خاطر این نگرش‌ها در عین دشمنی با یکدیگر به وجود یکدیگر نیاز متقابل دارند. ژئوپلیتیک اعتدال دقیقا مخالف ژئوپلیتیک افراطی است.

... که بعد از انتخابات ریاست‌جمهوری ١٣٩٢ در ج.ا.ایران به گفتمان اصلی سیاست خارجی بدل شد. حال سؤال این است که پایه‌های اصلی رویکرد ژئوپلیتیک تدبیر و اعتدال چیست؟

در نگاه ژئوپلیتیکی تدبیر و اعتدال، مسائل برحسب اثرگذاری بر منافع ملی در کوتاه، میان و بلندمدت موردارزیابی قرار می‌گیرد و اولویت‌های راهبردی مشخصی برای پیگیری سیاست‌ها وجود دارد. نگاه حل مسئله، پذیرش شیوه‌های علمی و عقلانی در مدیریت و حل بحران‌ها در چارچوب نرم‌ها و هنجارهای پذیرفته‌شده و اجماعی جامعه بین‌المللی است. در این راستا، دفاع از حقوق هسته‌ای نیازمند استفاد حداکثری از مؤلفه‌های حقوقی مندرج در معاهده موردقبول اکثریت کشورهای جهان (NPT) است و نه رویکرد هیجانی داخلی به مسئله که منجر به سوءاستفاده نظام قدرت بین‌المللی در موفقیت اعمال فشار بر ایران در کشاندن موضوع هسته‌ای به دستور کار فصل هفتم منشور ملل متحد. علاوه بر این، حتی اگر پرونده به شورای امنیت نیز می‌رفت، باید تلاش حداکثری در جلوگیری از صدور قطع‌نامه‌های متعدد شورای امنیت صورت می‌گرفت و نه کاربرد ادبیات سخیف.

در رویکرد حل مسئله، هدف تأمین منافع عالیه ملی است و ممکن است برای نیل به این هدف، در تاکتیک‌های رفتاری به دلیل برخی از مشکلات داخلی و خارجی، محدودیت‌ها و عقب‌نشینی‌هایی صورت پذیرد. پذیرش این محدودیت‌های محدود و موقتی که می‌تواند منجر به مدیریت و حل بحران شود. قطعا بر رویکرد صفر و یک یا همه یا هیچ نگرش افراطی- هیجانی برتری دارد.

در رویکرد ژئوپلیتیک اعتدال و تدبیر برخلاف رویکرد هیجانی- افراطی، دولت‌ها در سیاست بین‌الملل دشمن یا دوست مطلق یکدیگر نیستند. بلکه در طیف مختلف و متفاوت رفتاری با یکدیگر در موضوعات مختلف هستند. ممکن است در یک حوزه‌ای با کشوری خاص رقابت و در حوزه‌ای دیگر همکاری شود. انتقاد جریان افراطی- هیجانی به آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی که به دنبال رویکرد کاهش تنش‌ها با عربستان هستند، از اینجا حاصل می‌شود که اساسا این جریانات درکی از سیاست طیفی در تعاملات سیاست خارجی نداشته‌اند و به دلیل همین نگرش در سال‌های گذشته، کشور را در تنگنای خارجی قرار داده بودند.

در ژئوپلیتیک اعتدال، تلاش می‌شود که زمینه‌های تعارض دیگر کشورها با ایران حذف شود، نه اینکه زمینه‌های تعارض ایجاد شود؛ مثلا به جای سرمایه‌گذاری در خنثی‌سازی تهدیدات نظامی کشورهای حوزه خلیج‌فارس، پیشنهاد می‌شود با عرضه انرژی- به ویژه گاز و برق- ایران به این کشورها، زمینه تعارض‌‌طلبی این کشورها علیه ایران حذف شود. نگاه فرصت‌ساز، وابسته‌سازی گازی اروپا به ایران را دلیلی بر نبودرغبت این اتحادیه در همراهی در فشارهای تحریمی علیه ایران می‌دانست اما نگاه فرصت‌سوز هیجانی حتی جایگاه محدود عرضه انرژی ایران- حدود ٦٠٠ هزار بشکه نفت خام در روز - به اروپا را نیز نابود کرد که حتی در شرایط پساتحریم هم برای بازپس‌گیری موقعیت قبلی باید با رقبای نوظهور رقابت سختی می‌داشت.

نگاه تدبیری به مسائل، آینده را امری ازپیش‌تعیین‌شده نمی‌داند؛ آینده‌ امری ساختنی و با مشارکت خود کشورهاست. آیا با تحریم‌های ملی و بین‌المللی جایگاه آتی ایران در خاورمیانه محقق می‌شود یا با نگرش تدبیری در برداشتن این موانع آسیب‌زا؟ آیا آینده با نگرش به منافع جمعی و ملی ایران محقق می‌شود یا با منافع محدود شخصی از طریق اصرار بر تقابل و روش‌های منفعت‌طلبانه به نام دورزدن تحریم‌ها؟

در ژئوپلیتیک اعتدال، اشتراکات دولت‌ها مدنظر قرار می‌‌گیرد تا نقاط اختلافی را کاهش دهند. به همین دلیل، مبارزه با داعش در گفتمان دکتر ظریف نکته اشتراکی است که می‌تواند زمینه را برای تفاهم بر سر موضوعات پیچیده هسته‌ای هموار کند. این ادبیات را می‌توان هم در طرح Wave آقای دکتر روحانی و هم در مقالات دکتر ظریف به‌روشنی دید. آیا این گفتمان به سود منافع ملی است یا اصرار بر اینکه داعش ساخته ایالات متحده بود و حتی کشته‌شدن خبرنگاران آمریکایی به وسیله داعش را فریب رسانه‌ای‌خواندن.

 سخن این نوشتار این بود که ژئوپلیتیک نوینی در منطقه خاورمیانه به نام ژئوپلیتیک تدبیر و اعتدال در مقابل ژئوپلیتیک افراط در حال شکل‌گیری است که نویدبخش همکاری و همزیستی مسالمت‌آمیز کشورها با حفظ امنیت و ثبات منطقه‌‌ای و توسعه همکاری‌هاست؛ نمونه اصلی این ژئوپلیتیک اعتدال، نزدیکی روابط و نظرات تیم آقای اوباما – کری با تیم آقای روحانی- ظریف در حل مسائل اختلافی به روش غیرتهدیدآمیز و صلح‌آمیز است. ژئوپلیتیک اعتدال در سطح منطقه‌ای دشمنان سرسختی دارد که مهم‌ترین آنها چه صهیو- عربی است. چرا ژئوپلیتیک اعتدال برای جبهه عربستان و دولت نتانیاهو تهدیدزاست؟

موفقیت ژئوپلیتیک اعتدال به دو صورت منافع سنتی ژئوپلیتیک افراطی‌گری را تهدید می‌کند.

الف) جلوگیری از تداوم نفوذ منطقه‌ای با سرکوب شبکه‌های افراطی‌گری نزدیک به اسرائیل و عربستان نظیر داعش و در نتیجه احتمال تسریع ثبات منطقه‌ای و مهم‌تر از آن، ب) پایان فرافکنی احساس تهدید بیرونی و در نتیجه پایان امنیتی‌سازی جوامع داخلی خود به‌منظور جلوگیری از توسعه سیاسی داخلی به‌ویژه در کشورهای عربی. بنابراین برای دولت نتانیاهو و عربستان ضروری است ژئوپلیتیک اعتدال در منطقه توسعه نیابد تا از یک ‌سو همچنان اسرائیل با بهانه‌جویی امنیتی از الزام بین‌المللی (قطع‌نامه شورای امنیت) از عقب‌نشینی از اراضی اشغالی ١٩٦٧ شانه خالی کند و عربستان نیز با توسل به وجود دعاوی امنیتی توسعه‌طلبی ایران و شیعیان از رعایت شاخص‌های دموکراتیک در سیاست داخلی عربستان طفره رود. نکته مهم اینجاست که دولت آقای اوباما- کری ضمن تداوم برخی از سیاست‌های ایالات متحده در خاورمیانه، به‌طور هم‌زمان به انتقاد از اسرائیل در به‌شکست‌کشاندن مذاکرات صلح- سخنان آقای جان کری - و انتقاد از عربستان در حمایت از تروریسم- سخنان جو بایدن در نقش متحدان منطقه‌ای آمریکا در توسعه داعش- پرداخته است.

در پایان ذکر یک نکته ضروری است: ژئوپلیتیک اعتدال و تدبیر در عرضه خارجی نیازمند تسری رویکرد اعتدالی به داخل براساس اصولی نظیر همزیستی، وفاق و پذیرش عقاید یکدیگر در چارچوب قانون اساسی است:

کلام آخر: باید از همه عزیزانی که سبب‌ساز این موفقیت بزرگ تاریخی شدند، صمیمانه تشکر و قدرانی کرد و خداقوت گفت.