فارن پالیسی: امتیاز بزرگ اوباما به تهران در آستانه توافق هسته‌ای

دولت اوباما حاضر است یکی از شرط های ثابت توافق هسته ای، یعنی بازرسی برنامه موشکی مخفی ایران را کنار بگذارد، به شرط آن که تهران با بازرسی های سفت و سخت از حالا به بعد موافقت کند.

برای سال ها، ایالات متحده آمریکا و دیگر قدرت های جهانی خواستار آن بودند که تهران درباره تحقیقات گذشته اش در مورد سلاح های هسته ای شفاف سازی کند. اما با نزدیک تر شدن به ضرب الاجل توافق هسته ای، دولت باراک اوباما می گوید که بررسی برنامه های نظامی گذشته کار اضافه ای است، زیرا ایالات متحده اکنون به اندازه کافی در مورد فعالیت های هسته ای غیرقانونی ایران اطلاعات دارد. ایالات متحده اکنون این قابلیت را دارد که سامانه پایش و نظارت دقیق و سختگیرانه ای طراحی کند که مانع از فریبکاری ایران شود.

این تغییر نظر، درست دو هفته قبل از ضرب الاجل 30 ژوئن و امکان دستیابی به توافقی تاریخی میان ایران در یک طرف و آمریکا و متحدانش از طرف دیگر، صورت می گیرد. دولت آمریکا که در دیگر برنامه هایش به مانع برخورده است، توافق با تهران را میراثی می بیند که برای رئیس جمهوری مانند اوباما که در حسرت یک پیروزی است، ضرورت دارد. اما قانونگذاران بدبین کنگره آمریکا نگران آن هستند که کاخ سفید برای رسیدن به توافق، امتیازات بیش از حدی به ایران بدهد.

موضع جدید دولت آمریکا در مورد گذشته فعالیت های هسته ای ایران که روز سه شنبه توسط جان کری وزیر امور خارجه بیان شد، موضعی بینابین است. به گفته کری، واشنگتن دیگر به اقدامات گذشته ایران حساسیت بیش از حد نشان نخواهد داد. به بیان دیگر، بالاترین مقام دیپلماتیک آمریکا می گوید که کاخ سفید حاضر است توافقی را بپذیرد که در آن تهران نیازمند انتشار جزئیات فعالیت های هسته ای خود نباشد. ایران همواره اتهام تلاش برای ساختن بمب اتم را به شدت رد کرده است و تأکید دارد که فعالیت هسته ای اش مقاصد غیرنظامی دارد.

در همین حال، جان کری تأکید کرد که دولت آمریکا حاضر نخواهد شد تحریم های شورای امنیت سازمان ملل که اقتصاد ایران را دچار مشکل کرده و ارزش واحد پول آن را پایین آورده اند لغو شود، مگر اینکه تهران درباره اقداماتش در گذشته برای تولید سلاح های هسته ای شفاف سازی کند، به «راستی آزمایی سختگیرانه و مکانیسم پایش و نظارت» رضایت بدهد و به سازمان ملل اطمینان خاطر بدهد که بازرسانش از این به بعد، دسترسی کامل و بدون محدودیت به مراکز هسته ای ایران خواهند داشت.

موضع جدید ایالات متحده با این فرض انجام شده است که مقامات ایران هیچ گاه به طور علنی حاضر نخواهند شد اذعان کنند که درباره تلاش های مخفیانه برای ساخت سلاح هسته ای حقیقت را نگفته اند. شاید این فرض، فرض درستی باشد، اما این تغییر موضع باعث بلند شدن صدای انتقاد برخی متخصصان منع گسترش سلاح های غیرمتعارف شده است. آنها می گویند ایالات متحده دارد در مورد یک از اصل اساسی کوتاه می آید و این کار باعث تشویق ایران به نشان دادن سرسختی بیشتر و تضعیف آژانس بین المللی هسته ای می شود. این تغییر موضع همچنین آمریکا را با یکی دیگر از طرفین اصلی مذاکره، یعنی فرانسه، رودررو می کند. فرانسه اعتقاد دارد که برای رسیدن به توافق بررسی دقیق تلاش های مخفیانه ایران برای طراحی کلاهک هسته ای حیاتی است.

ژرارد آرود، سفیر فرانسه در ایالات متحده، اخیراً تأکید کرده است که پیش از عقد توافق، تعهد ایران به شفاف سازی در مورد اقدامات گذشته اش در جنبه تسلیحاتی برنامه هسته ای اهمیت دارد. او در توییتر خود نوشت: «بدون راه حلی برای تحقیق و توسعه و ابعاد نظامی احتمالی، هیچ توافقی نباید صورت بگیرد».

روز سه شنبه جان کری گفت که ایالات متحده اطلاعات کافی در مورد پیشینه برنامه هسته ای نظامی ایران دارد و بر همین اساس قادر است سازوکاری برای جلوگیری از تخلف از توافق برنامه هسته ای در آینده طراحی کند. برخی از متخصصان دیگر به اندازه کری خوشبین نیستند.

دیوید آلبرایت، بنیانگذار موسسه امنیت بین الملل و علوم بر این باور است که اظهارات جان کری «بسیار نگران کننده» و نشانه ای است از عادت دولت اوباما به امتیاز دادن به ایران. به گفته او: «آمریکایی ها هر بار که با سرسختی ایرانیان روبرو می شوند، کوتاه می آیند». وی افزود: «اگر آنها تصمیم بگیرند در مورد ابعاد نظامی گذشته برنامه ایران کوتاه بیایند، دفاع از این توافق برای خیلی ها دشوار خواهد شد».

با این حال، برخی دیگر از کارشناسانی که این مذاکرات را به صورت دقیق دنبال می کنند می گویند که اظهارات وزیر خارجه آمریکا واقع گرایانه است و نشان می دهد که در توافق نهایی، چه چیزی قابل حصول است و چه چیزی نیست. به گفته ژاکلین شایر، عضو سابق گروه کارشناسان ایالات متحده در شورای امنیت سازمان ملل که مسئولیت نظارت بر عملکرد ایران را در ارتباط با تحریم ها بر عهده داشتند، «هیچ دلیلی ندارد که توافق را معلق نگه داریم تا ایران وادار شود به ابعاد تسلیحاتی تحقیق و توسعه هسته ای یک دهه پیش خود که مشخص است آن را متوقف کرده، اذعان کند».

وی افزود ضروری است که آژانس بین المللی انرژی اتمی و بازرسان هسته ای سازمان ملل به اندازه کافی اطلاعات دقیق درباره گذشته برنامه هسته ای ایران در اختیار داشته باشند تا اطمینان حاصل کنند ایران فعالیتی غیرقانونی انجام نمی دهد. با این حال، او گفت: «این ذهنیت که باید تمام تحقیقات قبلی ایران به صورت کامل و صادقانه منتشر شود هیچ وقت واقع گرایانه نبوده است».

برای سال ها، مذاکره کنندگان بریتانیا، چین، اتحادیه اروپا، آلمان، روسیه و ایالات متحده اصرار داشته اند که توافق نهایی باید شامل بازرسی بی سابقه فعالیت های هسته ای ذکر شده توسط ایران شود تا از اقدامات گذشته ایران برای به دست آوردن مواد هسته ای شناخت حاصل شود. بخش عمده بدبینی این کشورها به برنامه هسته ای ایران به سال 2002 و افشای تجهیزات غنی سازی مخفی در نزدیکی نطنز و رآکتور آب سنگین اراک بر می گردد. از هر دوی اینها می شد برای تولید اورانیوم یا پلوتونیوم به اندازه کافی برای ساخت کلاهک هسته ای استفاده کرد.

ایران همواره تلاش برای رسیدن به بمب هسته ای را رد کرده است و بر این نکته پافشاری می کند که بر اساس پیمان NPT حق غنی سازی را دارد. اما تهران در عین حال مانع از دسترسی کامل بازرسان آژانس بین المللی انرژی هسته ای به مراکز هسته ای خودش شده است. ماه پیش، آیت الله خامنه ای گفت که او هیچ وقت اجازه بازرسی از مراکز نظامی ایران را نخواهد داد.

در ماه آوریل امسال، مذاکره کنندگان در لوزان سوییس توافق موقتی را امضا کردند. به گفته جان کری، موضع ایالات متحده از آن زمان تاکنون در مورد شاخص های اساسی که شامل بررسی پیشینه نظامی برنامه هسته ای ایران می شود «یک ذره هم تغییر نکرده است».

با این حال، تنها چند هفته بعد از توافق لوزان، یوکیا آمانو مدیر آژانس بین المللی انرژی اتمی، پیش بینی کرده بود که توافق نهایی احتمالی شاید تهران را به شفاف سازی فوری اقدامات گذشته اش برای توسعه سلاح هسته ای ملزم نکند. در آن زمان، آمانو گفته بود که این کار «هیچ وقت پیش شرط رسیدن به توافق نبوده است». با این حال، شورای امنیت سازمان ملل از ایران درخواست کرده است که با آژانس بین المللی انرژی هسته ای همکاری کامل داشته باشد. آژانس هم بارها از تهران درخواست کرده که در مورد برنامه نظامی گذشته اش شفاف سازی کند. توافق مطلوب برای طرف غربی آن است که ایران برای رفع نگرانی های آژانس در مورد حرکتش به سمت فعالیت های نظامی، تعهد انجام مجموعه اقداماتی را بدهد. این اقدامات تاکنون مشخص نشده اند.

در ماه ژوئن آمانو به خبرنگاران گفت که نگرانی های آژانس بین المللی انرژی اتمی در مورد ابعاد نظامی برنامه هسته ای ایران می تواند به سرعت و شاید ظرف چند ماه پس از اجرایی شدن توافق نهایی حل شود.

داریل کیمبال، مدیر اجرایی انجمن کنترل تسلیحات می گوید که مسئله بازرسی های آژانس بین المللی انرژی هسته ای «باید حل شود تا تحریم های هسته ای اصلی برداشته شوند». اما وی افزود «حل این مسئله پیش شرط رسیدن به توافق در پایان این ماه نیست؛ اینجا بحث امتیازدهی مطرح نیست».