توطئه نفتی یا وسوسه نفتی؟

طی مدت کوتاهی، قیمت نفت از بشکه یی بالاتر از ١٠٠ دلار به نزدیک ٦٠ دلار رسیده است و برخی از کشورها همچون نیجریه، ایران، ونزوئلا، الجزایر، عراق و لیبی را نسبت به درآمدهای ارزی و حتی ریالی دچار نگرانی کرده است.

واکنش اولیه مسوولان برخی از این کشورها از جمله ایران، عصبانیت، همراه با توطئه تلقی کردن این اتفاق بود. این یادداشت صلاحیت آن را ندارد که درباره عادی یا توطئه آمیز بودن این کاهش قضاوت کند، ولی می توان از منظر دیگری نیز به موضوع پرداخت. هنگامی که قیمت نفت بالارفت و از بشکه یی حدود ٣٦ دلار به بالاتر از ١٠٠ دلار رسید، آیا آن افزایش ناشی از اراده سیاسی و مقدمه یک توطئه بود یا آنکه ناشی از سازوکار بازار بود و هیچ کشوری قدرت جلوگیری از افزایش قیمت آن را نداشت؟ اگر آن را ناشی از سازوکار بازار و عرضه و تقاضا بدانیم، معنایش این است که مخالفان افزایش قیمت قدرت لازم را برای جلوگیری از افزایش قیمت نداشته اند، پس در این صورت چگونه است که امروز می توانند بدون توجه به بازار، قیمت نفت را تا این حد کاهش دهند؟ چگونه چنین قدرتی را دارند که در گذشته نداشته اند؟مگر اینکه بپذیریم افزایش قیمت نیز توطئه و دسیسه همین قدرت هایی بوده که امروز قیمت نفت را کاهش داده اند. در این صورت چرا همان موقع متوجه این توطئه نشدیم و با آن مخالفت نکردیم، سهل است که از آن خوشحال هم شدیم؟ یا حداقل اینکه چرا سعی نکردیم در دام این توطئه گرفتار نشویم؟ بلکه با رغبت تمام وارد تور توطئه افزایش قیمت نفت شدیم.

فرض کنیم که کل ماجرا توطئه است. خوب اشکالش چیست؟ کشورهایی که قدرت دارند برای شکست دادن کشورهای دیگر از ابزار نفت استفاده می کنند، کشورهای متضرر از ماجرا اگر قدرت داشته باشند، مگر غیر از این است که از نفت به عنوان ابزار قدرت استفاده می کنند؟ روشن است که ما و سایر کشورهایی که از کاهش قیمت ضربه می بینیم، باید متوجه ماجرا باشیم و بی گدار به آب نزنیم. اینکه نمی شود ما چشم و گوش بسته: تجربه چند بار گذشته را فراموش کنیم و از یک سوراخ چند بار گزیده شویم، باز هم دست خود را داخل این سوراخ کنیم و فریب افزایش قیمت نفت را بخوریم و هنگامی که قیمت ها کاهش یافت، زانوی غم بغل کنیم و آن را به توطئه دیگران نسبت دهیم. بعد از انقلاب تاکنون حداقل دو بار سال های ١٣٦٥ و ١٣٧٧ این سناریو تکرار شده و قیمت نفت افزایش و پس از مدتی کاهش یافته بود ولی هیچگاه از آن درس نگرفتیم؟ و چون کفگیر ارزی ما به ته دیگ می خورد، عربستان و امریکا را متهم می کنیم. خوب آنها که کار خودشان را می کنند، ما چرا نباید درس بگیریم؟ وقتی درآمدهای نفتی بیشتر می شود، اقتصاد و بودجه ما نیز نفتی می شود وقتی هم که نفت ارزان می شود با خوشحالی و در واقع ناراحتی می گوییم: خوب شد، حالاوقت مستقل شدن از نفت است!!

واقعیت این است چه کاهش قیمت نفت توطئه باشد و چه آنکه از منطق بازار تبعیت کرده باشد، در اصل قضیه فرقی نمی کند. اگرچه به نظر می رسد، کاهش موجود ترکیبی از این دو عامل است. از یک سو افزایش تولید نفت جهان و به ویژه امریکا و نیز کاهش رشد اقتصادی چین زمینه ساز کاهش قیمت ها شده و از سوی دیگر عربستان هم به دلایل سیاسی و اقتصادی خواهان کاهش قیمت است، تا هم به ایران و عراق فشار آورده شود و هم اینکه تولید نفت های شنی در ایالت متحده به صرفه نشود و سهم عربستان و اوپک در بازار نفت همچنان حفظ شود.

اگر کاهش قیمت نفت از منطق اقتصادی ناشی می شود، باید می فهمیدیم که ارزهای نفتی را وارد اقتصاد و از آن مهم تر بودجه نکنیم و صندوق ذخیره ارزی یا حساب ذخیره ارزی را ناخنک نزنیم و ته آن را جارو نکنیم. مسلم بود که این قیمت پایدار نیست، زیرا با افزایش قیمت نفت، تولید برخی منابع نفتی گرانقیمت نیز به صرفه می شود و عرضه بر تقاضا پیشی خواهد جست و انرژی های جایگزین سهم بیشتری از بازار را به خود اختصاص خواهند داد. بنابراین باید در آن بهار نفتی دیروز به یاد زمستان نفتی امروز هم می بودیم. و اگر این کاهش قیمت توطئه است، باز هم باید احتیاط می کردیم، زیرا دشمنی میان کشورها، از اخلاق عادی تبعیت نمی کند. وقتی که عربستان در عراق و سوریه و یمن و لبنان ضربه بخورد، حتما و منطقا خواهد کوشید تا جای دیگر جبران کند و اگر نکند جای تعجب دارد و این ما هستیم که باید آماده می بودیم. ولی حیف که رییس جمهور قبلی معتقد بود نفت اصلازیر ١٠٠ دلار نخواهد آمد، اندازه جیب دولت خود را داده بود تا برای نفت ٢٠٠ دلاری بدوزند. و در دولت موجود هم معاون رییس جمهور با قاطعیت رسیدن نفت به قیمت زیر ١٠٠ دلار را رد می کرد. مساله این نیست که اشتباهی صورت گرفته است. بلکه مساله این است که شرط عقل نبود که خود را با قیمت های بالای نفت هماهنگ کنیم، در حالی که در برابر کاهش آن نمی توانیم مقاومت کنیم. در هر حال گذشته گذشته است. بیایید و برای یک بار هم که شده اقتصاد خود را به نحو صحیحی از شر نفت و درآمدهای آن خلاص کنیم. این جمله راحت عنوان می شود ولی تبعات سنگینی دارد. فقط دولتی که قدرتمند است می تواند این کار را انجام دهد ولی دولت ضعیف نه. دولتی که در برابر وسوسه های نفت خویشتن دار باشد. آیا این دولت قدرتمند است؟ امیدواریم چنین باشد.