پس همایون زدم و گوشه‌یِ بیداد آمد...

صدای ایران؛ محمدرضا صمدی مقدم- «سیاوش دو پسر به نام‌های فرود و کیخسرو داشت که فرود در خون‌خواهی بعد از مرگ سیاوش از دست رفت. کیخسرو زنده ماند و با خرد سلطنت کرد و حکومت کرد. آن زمان که دید نمی تواند این جهان را ادامه دهد به ظلمات رفت و ناپدید شد. به نظرم اتفاقی که در مورد سیاوش شجریان افتاده این است که تعدادی از پسرانش را از دست داده است. اما خوشحال هستم که کیخسرو برای ما باقی مانده است. همایون، کیخسرو آواز ایران است». این تعبیر جالب محمد رحمانیان در مورد همایون شجریان است.

همایون شجریان اکنون یکی از محبوب‌ترین خوانندگان موسیقی سنتی است. در دوران معاصر نام هیچ یک از فرزندان استادان موسیقی ایرانی به اندازه همایون شجریان بر سر زبان‌ها نبوده است. از 16 سالگی به عنوان نوازنده تنبک در کنسرتهای پدرش حضور داشت؛ در 24 سالگی برای اولین بار در مراسم بزرگ‌داشت شاعر و متفکر آلمانی، «گوته» در آلمان با پدرش همخواني كرد و در آلبوم «آهنک وفا» در زیر صدای پدر آواز خواند. در بیست و هشتمین زادروزش اولین آلبوم مستقلش (نسیم وصل) را با آهنگسازی محمدجواد ضرابیان منتشر کرد. قطعه «هوای گریه» از این آلبوم با شعری از سیمین بهبهانی مورد توجه علاقه‌مندان موسیقی و حتی مردم قرار گرفت.

بارها درباره او گفته‌اند که اگر نام خانوادگی‌اش «شجریان» نبود، چه‌ها و چه‌ها که نمی‌شد؛ او زیر سایه سنگین پدرش کار می‌کند و ... . اما همایون همیشه سعی کرده جلوه تازه‌ای از قدرت صدا و استعداد آوازش را به نمایش بگذارد. همايون در مصاحبه ای و در ارتباط با نسبت آوازي خود و پدرش و كارهاي متفاوتي كه انجام داده مي گويد: «من اصولا سعی می کنم براساس نیازها و تغییراتی که در انسان پیش می آید کارهایم را ارائه دهم. امروز که نسبت به 10 سال پیش از نظر سنی و حرفه ای در شرایط دیگری هستم، شاید کارهای دیگری ارائه بدهم که نسبت به کارهای قبلی من خیلی متفاوت باشد اما هرگز فکر نکرده ام کاری ارائه کنم که من را از زیر سایه پدر بیرون بیاورد آن اتفاقی است که براساس نیاز انسان باید پیش بیاید، ضمن اینکه من هرگز زیر سایه بودن را چیز بدی ندیده ام چون هم شیوه آوازی من شیوه ایشان است و هم مشابهت هایی که در صدا به لحاظ ژنتیکی وجود دارد باعث شده این صحبت ها پیش بیاید. نمی شود گفت بودن زیر این سایه و حتی بیرون آمدن از آن کار ساده ای است. من هیچ وقت نیازی برای بیرون آمدن از این سایه احساس نکرده ام و لزومی ندیده ام در این باره به خودم فشار بیاورم.» از هنگام انتشار «نسیم وصل» نزدیک به یک دهه پیش؛ تاکنون او تقریبا در هر آلبومش تجربه‌ای تازه را آزموده است. از آواز و تصنیف خوانی به شکل کامل سنتی و طبق اصول و قواعد آموخته از پدران و نسل‌های پیش، تا کارهایی که به موسیقی تلفیقی پهلو می‌زنند. بارها و در اغلب آلبوم‌ها، حال و هوای تازه‌ای را آزموده؛ گاهی با خواندن در اوکتاوها و پرده‌های خیلی بالا، گاهی با اجراهای چند صدایی، گاهی همنشینی موسیقی ایرانی و غربی؛ با حفظ غلبه‌ی وجوه موسیقی ایرانی و گاهی هم با تلفیق صدایش با سبک‌های نو موسیقی. در این باره، نکته‌ی قابل اعتنا این است که، امثال همایون شجریان و تهمورس و سهراب پورناظری ضمن این‌که ریشه در اصالت میراث پدرانشان دارند، سعی می‌کنند به افق‌ها و پنجره‌های جدید نیز سرک ‌بکشند.

این شیوه موافقان و مخالفان جدی دارد. در ابتدای کار یک از مهمترین حمایت‌ها را استاد علیزاده انجام داد. وی در گفتگویی گفت: «همایون از کودکی چنان استعدادی در موسیقی داشت که همه انگشت به دهن می‌ماندند. به نظرم همایون خیلی استثناء است. او هم‌اکنون یک مسئولیت اجتماعی دارد و اتفاقا مسئولیت اجتماعی‌اش، این نیست که ردیف بخواند. او نشان داده که علاقه‌ای به پیروی و دنباله‌روی از پدر ندارد و بار‌ها خودش بیان کرده است که تمام ژانرهای موسیقی را دوست دارد و دلش می‌خواهد در هر اثر تجربه‌ای متفاوت داشته باشد؟ چرا ما باید او را مجبور کنیم که حتما در قالبِ موسیقیِ کلاسیک کار کند. ما نمی‌توانیم در هر اثری که منتشر شود، خط‌کش دستمان بگیریم و بگوییم چرا ردیف میرزاعبدالله در آن رعایت نشده است. این یک موسیقی دیگر است و باید انتظار دیگری از آن داشته باشیم.» همچنین همایون شجریان در پاسخ به این اعتراض‌ها به چگونگی آوازش می‌گوید: «من هیچ‌گاه در یک فرم خودم را محدود نمی‌کنم و البته می‌خواهم جامعه‌ این توقع را نداشته باشد که مردم بگویند چرا پسر محمدرضا شجریان مانند پدرش آنقدر اصیل نمی‌خواند.»

وی در این مدت هفده آلبوم روانه بازار کرده است که هر کدام بسته به کیفیتش، مورد استقبال قرار گرفته است. آخرین آلبومش «خداوندان اسرار» نام دارد که چند روز پیش روانه بازار گشت. این آلبوم سومین همکاری همایون با آهنگسازی برادران پورناظری است. به همین بهانه به این سه گانه نگاهی گذرا داشته ایم.

همکاری «همایون» با خانواده‌ی پورناظری‌ها اگرچه پیش از انتشار این اثر نیز وجود داشت، اما «نه فرشته‌ام، نه شیطان» نخستین اثری بود که در آن پورناظری‌ها به عنوان آهنگساز با همایون همکاری می‌کردند. این اثر به آهنگسازی تهمورس پورناظری یکی از موفق‌ترین و البته پربحث‌ترین آثاری بود که همایون در دوران فعالیت‌های موسیقایی خود منتشر کرده است. در این آلبوم، تعدادی از موسیقیدان‌های شناخته‌شده و زبردست دنیا همچون «پدرو ائوستاچه» نوازنده سازهای بادی، «جیمی جانسون» نوازنده گیتارباس، «شجاعت حسین‌خان» نوازنده سیتار و «دیوید گارنر» که تنظیم اثر را انجام داده، همکاری کرده‌اند. این مجموعه از هشت قطعه تشکیل شده که هر کدام از آنها با سازبندی، تنظیم و فرم‌های آهنگسازی بخصوصی صورت پذیرفته است. شعرهای منتخب هم از مولانا، شفیعی‌کدکنی، حسین منزوی، هومن ذکایی و سیمین بهبهانی هستند. این آلبوم تاکنون ۵ بار تجدید انتشار داشته است. حال و هوای عاشقانه، دل سوختگی از فراق یار و بی‌قراری از جای خالی‌اش درون‌مایه‌یِ این اثر را شکل می‌دهند؛ («چرا رفتی؟» و «کولی»)، و نیز آهنگ‌هایی با مضمون درگیری‌ و چالش‌های شخصی انسان معاصر (آینه روبرو)، همچنین تصنیف‌هایی با مضمون اجتماعی که دغدغه ارتباط انسان ایرانی با جامعه پیرامونش را در شرایط فعلی روایت می‌کند؛ («نه فرشته ام نه شیطان» و «در حصار شب» محمدرضا شفیعی کدکنی). این اثر در واقع تلفیق موسیقی اصیل ایرانی و غربی است و عمدتاً تلفیق در محتوای این دو سیاق موسیقی‌ست و نه در واقع تلفیقِ سازی و فرمی آن.

بنا بر گفته های همایون شجریان این کار طی سه روز در استودیو خوانده شده است، اما آماده شدن برای فضای کار سه سال به طول کشیده است. بسیاری این اثر را به پاپ بودن تشبیه کرده اند اما آهنگسازش نام «موسیقیِ معاصر ایران» را برای سبک اثرش برگزیده است. این آلبوم یکی از پرفروش‌ترین آلبوم‌هایی بود که طی سال‌های اخیر در حوزه‌ی موسیقی به انتشار درآمده است و توانست طیف گسترده و متنوعی از سلیقه‌ها را پوشش دهد  و شاید پس از سال‌ها، طیف‌های مختلف جوان‌های ايراني را دید كه به جاي ترانه‌اي پاپ؛ اين بند را زمزمه مي‌كنند كه «چرا رفتي؟ چرا من بي‌قرارم...»

دومین آلبوم همایون شجریان با برادران پورناظری آلبوم «آرایش غلیظ» است که برای فیلمی با همین نام ساخته شد. او در این اثر،‌ بار دیگر با خانواده‌ی پورناظر‌ی‌ها و این بار با «سهراب» همکاری داشت. آهنگسازی سهراب پورناظری و خوانندگی همایون شجریان رویکردی جدید محسوب می‌شد؛ خلق فضاهای پر پیچ و خم عاشقانه و اجرا‌های متفاوت در این اثر نمود قابل توجهی داشت. «آرایش غلیظ» پس از تصنیف قدیمی «آتش جاودانی» (برای سریال رسم عاشقی) و تیتراژ پایانی فیلم سینمایی «آتش سبز» و فیلم-سریال «شهرآشوب»، چهارمین فعالیت همایون در حوزه موسیقی فیلم و سریال به حساب می‌آید. این آلبوم از دو قطعه باکلام با اشعار مولانا و شش قطعه بی‌کلام تشکیل شده است. همایون شجریان در دو قطعه از این آلبوم که تنها قطعات باکلام آلبوم نیز هستند آواز خوانده، که رویکردی ساختارشکنانه دارد. قطعه با کلام اثر با اشعاری از مولانا به همراه شش قطعه بی‌کلام دیگر ترکیبی از موسیقی اصیل ایرانی و راک یا پست‌راک را القا می‌کند. اين نوع آواز  استقبال گسترده اي در هنرجويان جوان آواز ايراني داشته و پيروي از اين سبك كه در گام بالا اجرا شده براي آنان به يك جذابيت تبديل شده است. در تنظیم کار از سازهای الکترونیک استفاده شده و آلبوم نیز در امریکا ضبط شده است. سازبندی و همچنین آواز همایون در این اثر، اتفاقی بود که تا پیش از آن تجربه نشده بود. سازهای استفاده شده در این اثر شامل طیف گسترده‌ای هم‌چون سنتور، عود، کمانچه، سه‌تار، گیتار الکتریک، گیتار باس، ویلنسل، ویلن، کنترباس و درامز می‌شود. قطعه باکلام «با من صنما دل یک دله کن/گر سر ننهم وانگه گله کن»در این اثر به شکلی دیگر اجرا شده است؛ تصنیفی که همایون سالها پیش به همراه پدرش در آلبوم« بی تو به سر نمی‌شود» اجرا کرد. اما این بار نشانی از آن سنت نیست. در آواز شوشتری این کار پایه ریتمی کار از سازهای غربی است. در این بخش، همایون سعی کرده تا اصالت آوازی حفظ شود و رنگ و بوی آواز خود را طوری انتخاب کرد که تا به حال در آثارش شنیده نشده است. 

«آرایش غلیظ» هم به میزان «نه فرشته‌ام نه شیطان» حرف و حدیث‌های بسیاری در فضای موسیقی ایران به وجود آورد. همایون در توصیف این آلبوم می‌گوید که آرایش غلیظ را صرفا به عنوان یک تجربه دوست دارد و با گفتن این جمله که، ولی کسی از آینده خبر ندارد، شاید تجربه لذت بخشی باشد این علائم را به مخاطب می‌دهد که شاید در آینده باز هم شاهد این نوع تجربه‌ها از وی باشیم. انتخاب شعر از مولانا را، به این دلیل می‌داند که: شعر مولانا شوریدگی‌هایی دارد که توان القای انرژی بالای این فیلم را داراست. همایون فضای این کار را شیطنت می‌خواند چرا که به گمان وی به موسیقی عجیب و غریبی دست پیدا کرده است!

پورناظری  آلبوم «آرايش غليظ» را يك تجربه شخصي می‌داند و گفته است تنها برداشت شخصي من از تصاوير فيلم آرايش غليظ باعث شکل‌گیری موسیقی فیلم شده است. و آنرا به هیچ وجه راک نمی‌داند. از سوی دیگر، بابک ریاحی‌پور از موزیسین‌های راک در انتقاد به راک دانستن آلبوم، آن را خالی از مشخصه های آلبومی در این سبک نامید. شجریان و پورناظری برای قطعه «با من صنما» موزیک ویدئویی ساختند که آن هم مثل موزیک ویدیو چرا رفتن مورد توجه قرار گرفت.

آلبوم «خداوندان اسرار»، سومین همکاری شجریانِ پسر و پورناظریِ پسر است. آلبوم «خداوندان اسرار» اولین سی‌دی از پروژه‌ی «آیینه‌ها» با آواز همایون شجریان و آهنگسازی سهراب پورناظری است. پروژه‌ی «آیینه‌ها» شامل پنج اثر است که در قالب آلبوم‌های صوتی و تصویری «خداوندان اسرار»، «آیینه‌ها» و مستندی با نام «آن سوی آیینه‌ها» به کارگردانی رخشان بنی‌اعتماد که به تناوب منتشر خواهد شد. کنسرت موسیقی «آیینه‌ها» در 53 اجرا در شهرهای مختلف ایران، اروپا و آفریقا اجرا شده است.

در این آلبوم به جز آهنگ‌های ساخته سهراب پورناظری، بازسازی قطعه‌ای قدیمی از کیخسرو پورناظری، با نام «یاوران»، نیز وجود دارد که پیش‌تر در آلبوم «حیرانی»، با صدای شهرام ناظری منتشر شده بود، اما در خداوندان اسرار سهراب پورناظری آن را با نگاهی متفاوت باز تنظیم کرده است. در این آلبوم از گیتار بیس نیز استفاده شده است و ضبط آن در ایران، ترکیه و آمریکا انجام شده است.

قطعات منتشر شده از کنسرت آیینه‌ها در فضای نت این نوید را به علاقه‌مندان همایون شجریان را می‌داد که با اثری خوش‌ساخت، چه از لحاظ انتخاب اشعار و چه سازبندی و تنظیم روبرو هستیم. با این اوصاف، انتشار اثر سوم، سه‌گانه همایون شجریان و برادران پورناظری به حتم بازخوردهای متفاوتی خواهد داشت. اما، بی‌شک صدای همایون با اشعار خیام و زخمه‌های تنبور سهراب در این اثر تجربه‌ای متفاوت پیش‌روی مخاطبان موسیقی ایرانی نهاده است.