سروش دباغ بررسی می کند؛
آزادی بیان اجازه توهین به پیامبر گرامی اسلام را می دهد؟
شماره تازه نشریه فکاهی "شارلی ابدو" که هفته پیش شاهد کشتار کاریکاتوریست‌هایش به دست سه فرد مسلح بود با کاریکاتور تازه‌ای از پیامبر گرامی اسلام(ص) در روی جلد منتشر شد.
صدای ایران- شماره
تازه نشریه فکاهی "شارلی ابدو" که هفته پیش شاهد کشتار کاریکاتوریست‌هایش
به دست سه فرد مسلح بود با کاریکاتور تازه‌ای از پیامبر گرامی اسلام(ص) در
روی جلد منتشر شد.
صدای ایران در سلسله مقالاتی به قلم سروش دباغ و حیدر سمیر کرم این ادعا که نشر چنین کریکاتورهایی منطبق با آزادی بیان است مورد بررسی قرار داده است.
در ادامه مقاله سروش دباغ در این باره از نظر می گذرد:
کشیدن کاریکاتور پیامبر گرامی اسلام، در جامعه‌ای که مسلمانان در زمرۀ اقلیتهای دینی محسوب می شوند، مصداق اهانت و آزار است.
حملۀ تروریستیِ اخیر به نشریۀ « شارلی ابدو» پاریس که به کشته شدن کارکنان آن نشریه انجامیده، مباحث بسیاری را برانگیخته است. روشن است که ستاندن جان انسانها، بدین نحو دل آزار است و غیر انسانی و ضد اخلاقی. هربنی بشری که وجدان اخلاقی بیدار و حساسی دارد، از این حادثۀ نفرت انگیز برائت می جوید و آنرا قویا محکوم می کند. خصوصا، از آنجائیکه این عمل تحت لوای مسلمانی و دفاع از پیامبر اسلام انجام شده، مسلمانان باید در این میان پیشقدم شوند و از هیچ کوششی فروگذار نکنند.
افزون بر محکومیتِ بی‌قید و شرط این حادثه، خوب است به ابعاد دیگر این ماجرا نیز نظر افکنیم. « آزادی بیان» از دستاوردهای نیکو و گرانسنگِ انسان مدرن است که در« اعلامیه جهانی حقوق بشر» نیز گنجانده شده است. مطابق با این ایده، آدمیان حق دارند منویات درونی و ایده‌های خویش را بر آفتاب افکنند و با دیگران در میان نهند. این حقّ را کسی به انسان نداده که بتواند آنرا از او سلب کند.
در واقع، این حق در زمرۀ حقوق بنیادینِ هنجاری[۱] است که بر انسان، از آن حیث که انسان است، بار می شود و به او تعلق می گیرد. اما لازمۀ این سخن این نیست که « آزادی اهانت» و « آزادی تمسخر» نیز برگرفتنی و موجه باشند.
به تعبیر دیگر، آزادی بیان، به رغم تلقی برخی، امری مطلق و بی‌حد و مرز نیست. چون در غیر این صورت «نفرت پراکنی» و «اهانت کردن » نیز از مصادیق آزادی بیان قرار می گیرد و این یعنی اگر مانع و رادعی در میان نباشد، انسانها می توانند به نفرت پراکنی و اهانت به دیگر همنوعان خود مبادرت ورزند.
اما، شهودهای اخلاقیِ عرفی عموم انسانها، بر ناروایی اخلاقی این امور فتوا می دهد. در عین حال، از آنجائی که ارتباط وثیقی میان دیسیپلین «اخلاق» و «حقوق» برقرار است، چرا که هر دو «باید- محور»[۲] اند، پاره‌ای از این شهودهای اخلاقی صورت حقوقی و قانونی نیز به خود گرفته است.
از اینرو، اگر کسی سخنی در نفی «واقعه هولوکاست» بر زبان آورد و یا در مقام ترویج نسل کشی سخن بگوید و گام بردارد، در برخی از کشورهای اروپایی تحت تعقیب قضایی قرار می گیرد، چرا که این امر مصداق نفرت پراکنی انگاشته می شود. به نزد کثیری از مسلمانان، کشیدن کاریکاتورهای پیامبر اسلام، مصداق « توهین» و « نفرت پراکنی» است. عنایت داشته باشیم که توهین، در توهین کلامی و یا ضرب و شتم فیزیکی خلاصه نمی شود، بلکه استهزاء و تخفیف نیز در زمرۀ رفتارهای اهانت آمیز قلمداد می شود.
کشیدن کاریکاتور پیامبر گرامی اسلام، به نزد مسلمانانی که در جامعه‌ای مثل جامعۀ فرانسه، در زمرۀ اقلیتهای دینی محسوب می شوند، مصداق اهانت و آزار است. از مقومات ساز و کار دموکراتیک در یک جامعه ، پاسداشت حقوق اقلیتها، اعم از اقلیتهای قومی و دینی است؛ امری که با روا انگاشتن نشرِ کاریکاتورهای پیامبر و نادیده انگاشتن حقوق مسلمانان در جامعۀ فرانسه نقض شده است.
برای تبیین چرایی این امر، نباید راه دوری رفت و پای تلقی متافیزیکی از « مقدسات» را به میان آورد. پیامبر اسلام، برای کثیری از مسلمانان در حکم پدری معنوی است که هویت و دیانت و نحوۀ زیست خویش را بر اساس آموزه‌های او سامان بخشیده اند. روشن است که بی‌حرمتی و تخفیف ایشان، برای این جماعت آزار دهنده است؛ همانطور که اگر کسی به پدر من و شما اهانت کند و او را به تمسخر بگیرد، بر می آشوبیم و بهم می ریزیم.
چنانکه در جای دیگری آورده ام، جدی گرفتن و ملحوظ کردنِ مفهوم « دیگری» که از مقومات فلسفۀ اخلاق ایمانوئل لویناس است، اقتضا می کند که پروای دیگری را داشته باشیم، «دیگری»ای که انسانی گوشت و پوست و خوندار است و می تواند همسر، فرزند، همسایه، خویشاوند، دوست، همکار، هم کیش، هموطن و هم نوع ما باشد.[۳]
سکولارهای ستیزه گر در دنیای کنونی، بالمرّه این آموزه‌های موجه و رهگشای اخلاقی را به فراموشی سپرده اند. « دگرآييني» متضمن اين امرمهم است که اخلاق از « من» آغاز نمي شود، بلکه با « ديگري» و با گشوده بودن نسبت به او و پرداختن به او تکون مي يابد.
مبدأ عزيمت کنش اخلاقي در روابط انساني، «ديگري» است نه « من». در واقع، وقتي به «ديگری» توجه مي کنم و با او چهره به چهره مي شوم، رابطه «من» و «او» که مي تواند علي الاصول صرفا در حد رابطه ميان دو «موجود» باقي بماند، بدل به يک رابطه انساني اصيل « من- تو» مي شود؛ رابطه «من- تو» اي که قوام بخش مناسبات اخلاقي است.
پاسداشت حرمت و کرامت انسانی اقتضا می کند که « دیگری» را نیازاریم و آزار و اذیت نکنیم؛ چه مسلمان باشد، چه مسیحی، چه یهودی، چه بهایی و چه دین ناباور. دراین میان، باید از مسلمانان خواست تا شکیبایی پیشه کنند و هاضمه‌ای فراخ داشته باشند؛ باید میان « نقد» و «اهانت» تفکیک قائل شد و اولی را برکشید و نسبت به طرح مباحث انتقادی دربارۀ آموزه‌های دینی در جامعه گشوده بود و دومی را فرونهاد؛ باید از حقوق بنیادین دگر اندیشان و اقلیتهای دینی و خداناباروان دفاع کرد؛ باید رفتار خشونت آمیز بنیادگرایان دینی که تحت عناوین « داعش»، « بوکوحرام»، « القاعده»... کمر به هدم دیانت و اخلاق و انسانیت بسته اند، قویا محکوم کرد؛ باید احکام اجتماعی اسلام را درتراوزی اخلاق و تلقیِ عرفی از عدالت توزین کرد و در صورت لزوم به « ترجمه فرهنگی» آنها همت گمارد....
چنانکه درمی یابم، سرّ اینکه عصبانیت و تشویش خاطر مسلمانان در این باب به خوبی فهم نمی شود، این است که کثیری از آدمیانی که خصوصا در کشورهایی مثل فرانسه و یا ممالک اسکاندیناوی زندگی می کنند، تعلّق خاطر عاطفی و معرفتی به دین ندارند؛ از اینرو نمی توانند به درستی درک کنند که تا چه میزان پیامبر برای مخاطبانِ باورمند خود، شخصیت معزز ومحترمی است. برای تقریب به ذهن، می توان از مقولاتی چون «پرچم» مدد گرفت که نماد ملی یک کشور در روزگار کنونی است.همانگونه که کثیری از فرانسوی‌ها از اهانت به پرچم کشور خود آزرده خاطر می شوند، کثیری از مسلمانان اروپایی نیز از اهانت به پیامبر اسلام آزرده می شوند.
بعنوان یک رفرمسیت مسلمان، بر این باورم که ستاندن جان کسی که به پیامبر گرامی اسلام اهانت کرده، کار خطایی است و اخلاقا قابل دفاع نیست، چرا که مصداقی از عدم تناسب میان خطا و مجازات در روزگار کنونی است، است هر چند کثیری از فقها چنین فتوایی دارند.[۴]
در عین حال، توهین به پیامبر را اخلاقا ناروا می دانم و مصداقی از ناشکیباییِ دین ناباوران و سکولارهای ستیزه گر در برابر اعتقادات دین باوران. همانگونه که دینداران باید به اعتقادات خدا ناباوران حرمت نهند و حقوق بنیادینِ ایشان را پاس بدارند، دین ناباوران نیز نباید معتقدات و شخصیت‌های محترم و معزز به نزد دینداران را به سخره گیرند، در غیر اینصورت سنگ روی سنگ بند نمی شود وهر جماعتی کمانهای ملامت و تخفیف و توهین را به سوی جماعت دیگر روانه می کند و تلخی بی‌پایانی را رقم می زند.
افزون بر سویه‌های اخلاقی و حقوقی ماجرا، می توان ملاحظات عملی را هم در نظر آورد. جهانی آکنده از توهین و تخفیف و نفرت جای امن تر و دلپذیرتری برای زندگی است یا جهانی که در آن افراد با پیشینه‌های تربیتی و معرفتی متفاوت و گوناگون، به یکدیگر عمیقا احترام می گدارند و دلهایشان بجای کینه وانتقام، مملو ازمحبت و مدارا و شفقت است؟ اگربنای ما بر تحقق اولی است، باید به اقتضای «قاعده طلایی»، با دیگر همنوعان خود چنان رفتار کنیم که خوش داریم با ما رفتار کنند. همان که سعدی گفت:
من شنیدم ز پیر دانشمند
تو هم از من به یاد دار این پند
آنچه بر نفس خویش نپسندی
نیز بر نفس دیگری مپسند
-------------------------
[۱]
صدای ایران در سلسله مقالاتی به قلم سروش دباغ و حیدر سمیر کرم این ادعا که نشر چنین کریکاتورهایی منطبق با آزادی بیان است مورد بررسی قرار داده است.
در ادامه مقاله سروش دباغ در این باره از نظر می گذرد:
کشیدن کاریکاتور پیامبر گرامی اسلام، در جامعه‌ای که مسلمانان در زمرۀ اقلیتهای دینی محسوب می شوند، مصداق اهانت و آزار است.
حملۀ تروریستیِ اخیر به نشریۀ « شارلی ابدو» پاریس که به کشته شدن کارکنان آن نشریه انجامیده، مباحث بسیاری را برانگیخته است. روشن است که ستاندن جان انسانها، بدین نحو دل آزار است و غیر انسانی و ضد اخلاقی. هربنی بشری که وجدان اخلاقی بیدار و حساسی دارد، از این حادثۀ نفرت انگیز برائت می جوید و آنرا قویا محکوم می کند. خصوصا، از آنجائیکه این عمل تحت لوای مسلمانی و دفاع از پیامبر اسلام انجام شده، مسلمانان باید در این میان پیشقدم شوند و از هیچ کوششی فروگذار نکنند.
افزون بر محکومیتِ بی‌قید و شرط این حادثه، خوب است به ابعاد دیگر این ماجرا نیز نظر افکنیم. « آزادی بیان» از دستاوردهای نیکو و گرانسنگِ انسان مدرن است که در« اعلامیه جهانی حقوق بشر» نیز گنجانده شده است. مطابق با این ایده، آدمیان حق دارند منویات درونی و ایده‌های خویش را بر آفتاب افکنند و با دیگران در میان نهند. این حقّ را کسی به انسان نداده که بتواند آنرا از او سلب کند.
در واقع، این حق در زمرۀ حقوق بنیادینِ هنجاری[۱] است که بر انسان، از آن حیث که انسان است، بار می شود و به او تعلق می گیرد. اما لازمۀ این سخن این نیست که « آزادی اهانت» و « آزادی تمسخر» نیز برگرفتنی و موجه باشند.
به تعبیر دیگر، آزادی بیان، به رغم تلقی برخی، امری مطلق و بی‌حد و مرز نیست. چون در غیر این صورت «نفرت پراکنی» و «اهانت کردن » نیز از مصادیق آزادی بیان قرار می گیرد و این یعنی اگر مانع و رادعی در میان نباشد، انسانها می توانند به نفرت پراکنی و اهانت به دیگر همنوعان خود مبادرت ورزند.
اما، شهودهای اخلاقیِ عرفی عموم انسانها، بر ناروایی اخلاقی این امور فتوا می دهد. در عین حال، از آنجائی که ارتباط وثیقی میان دیسیپلین «اخلاق» و «حقوق» برقرار است، چرا که هر دو «باید- محور»[۲] اند، پاره‌ای از این شهودهای اخلاقی صورت حقوقی و قانونی نیز به خود گرفته است.
از اینرو، اگر کسی سخنی در نفی «واقعه هولوکاست» بر زبان آورد و یا در مقام ترویج نسل کشی سخن بگوید و گام بردارد، در برخی از کشورهای اروپایی تحت تعقیب قضایی قرار می گیرد، چرا که این امر مصداق نفرت پراکنی انگاشته می شود. به نزد کثیری از مسلمانان، کشیدن کاریکاتورهای پیامبر اسلام، مصداق « توهین» و « نفرت پراکنی» است. عنایت داشته باشیم که توهین، در توهین کلامی و یا ضرب و شتم فیزیکی خلاصه نمی شود، بلکه استهزاء و تخفیف نیز در زمرۀ رفتارهای اهانت آمیز قلمداد می شود.
کشیدن کاریکاتور پیامبر گرامی اسلام، به نزد مسلمانانی که در جامعه‌ای مثل جامعۀ فرانسه، در زمرۀ اقلیتهای دینی محسوب می شوند، مصداق اهانت و آزار است. از مقومات ساز و کار دموکراتیک در یک جامعه ، پاسداشت حقوق اقلیتها، اعم از اقلیتهای قومی و دینی است؛ امری که با روا انگاشتن نشرِ کاریکاتورهای پیامبر و نادیده انگاشتن حقوق مسلمانان در جامعۀ فرانسه نقض شده است.
برای تبیین چرایی این امر، نباید راه دوری رفت و پای تلقی متافیزیکی از « مقدسات» را به میان آورد. پیامبر اسلام، برای کثیری از مسلمانان در حکم پدری معنوی است که هویت و دیانت و نحوۀ زیست خویش را بر اساس آموزه‌های او سامان بخشیده اند. روشن است که بی‌حرمتی و تخفیف ایشان، برای این جماعت آزار دهنده است؛ همانطور که اگر کسی به پدر من و شما اهانت کند و او را به تمسخر بگیرد، بر می آشوبیم و بهم می ریزیم.
چنانکه در جای دیگری آورده ام، جدی گرفتن و ملحوظ کردنِ مفهوم « دیگری» که از مقومات فلسفۀ اخلاق ایمانوئل لویناس است، اقتضا می کند که پروای دیگری را داشته باشیم، «دیگری»ای که انسانی گوشت و پوست و خوندار است و می تواند همسر، فرزند، همسایه، خویشاوند، دوست، همکار، هم کیش، هموطن و هم نوع ما باشد.[۳]
سکولارهای ستیزه گر در دنیای کنونی، بالمرّه این آموزه‌های موجه و رهگشای اخلاقی را به فراموشی سپرده اند. « دگرآييني» متضمن اين امرمهم است که اخلاق از « من» آغاز نمي شود، بلکه با « ديگري» و با گشوده بودن نسبت به او و پرداختن به او تکون مي يابد.
مبدأ عزيمت کنش اخلاقي در روابط انساني، «ديگري» است نه « من». در واقع، وقتي به «ديگری» توجه مي کنم و با او چهره به چهره مي شوم، رابطه «من» و «او» که مي تواند علي الاصول صرفا در حد رابطه ميان دو «موجود» باقي بماند، بدل به يک رابطه انساني اصيل « من- تو» مي شود؛ رابطه «من- تو» اي که قوام بخش مناسبات اخلاقي است.
پاسداشت حرمت و کرامت انسانی اقتضا می کند که « دیگری» را نیازاریم و آزار و اذیت نکنیم؛ چه مسلمان باشد، چه مسیحی، چه یهودی، چه بهایی و چه دین ناباور. دراین میان، باید از مسلمانان خواست تا شکیبایی پیشه کنند و هاضمه‌ای فراخ داشته باشند؛ باید میان « نقد» و «اهانت» تفکیک قائل شد و اولی را برکشید و نسبت به طرح مباحث انتقادی دربارۀ آموزه‌های دینی در جامعه گشوده بود و دومی را فرونهاد؛ باید از حقوق بنیادین دگر اندیشان و اقلیتهای دینی و خداناباروان دفاع کرد؛ باید رفتار خشونت آمیز بنیادگرایان دینی که تحت عناوین « داعش»، « بوکوحرام»، « القاعده»... کمر به هدم دیانت و اخلاق و انسانیت بسته اند، قویا محکوم کرد؛ باید احکام اجتماعی اسلام را درتراوزی اخلاق و تلقیِ عرفی از عدالت توزین کرد و در صورت لزوم به « ترجمه فرهنگی» آنها همت گمارد....
چنانکه درمی یابم، سرّ اینکه عصبانیت و تشویش خاطر مسلمانان در این باب به خوبی فهم نمی شود، این است که کثیری از آدمیانی که خصوصا در کشورهایی مثل فرانسه و یا ممالک اسکاندیناوی زندگی می کنند، تعلّق خاطر عاطفی و معرفتی به دین ندارند؛ از اینرو نمی توانند به درستی درک کنند که تا چه میزان پیامبر برای مخاطبانِ باورمند خود، شخصیت معزز ومحترمی است. برای تقریب به ذهن، می توان از مقولاتی چون «پرچم» مدد گرفت که نماد ملی یک کشور در روزگار کنونی است.همانگونه که کثیری از فرانسوی‌ها از اهانت به پرچم کشور خود آزرده خاطر می شوند، کثیری از مسلمانان اروپایی نیز از اهانت به پیامبر اسلام آزرده می شوند.
بعنوان یک رفرمسیت مسلمان، بر این باورم که ستاندن جان کسی که به پیامبر گرامی اسلام اهانت کرده، کار خطایی است و اخلاقا قابل دفاع نیست، چرا که مصداقی از عدم تناسب میان خطا و مجازات در روزگار کنونی است، است هر چند کثیری از فقها چنین فتوایی دارند.[۴]
در عین حال، توهین به پیامبر را اخلاقا ناروا می دانم و مصداقی از ناشکیباییِ دین ناباوران و سکولارهای ستیزه گر در برابر اعتقادات دین باوران. همانگونه که دینداران باید به اعتقادات خدا ناباوران حرمت نهند و حقوق بنیادینِ ایشان را پاس بدارند، دین ناباوران نیز نباید معتقدات و شخصیت‌های محترم و معزز به نزد دینداران را به سخره گیرند، در غیر اینصورت سنگ روی سنگ بند نمی شود وهر جماعتی کمانهای ملامت و تخفیف و توهین را به سوی جماعت دیگر روانه می کند و تلخی بی‌پایانی را رقم می زند.
افزون بر سویه‌های اخلاقی و حقوقی ماجرا، می توان ملاحظات عملی را هم در نظر آورد. جهانی آکنده از توهین و تخفیف و نفرت جای امن تر و دلپذیرتری برای زندگی است یا جهانی که در آن افراد با پیشینه‌های تربیتی و معرفتی متفاوت و گوناگون، به یکدیگر عمیقا احترام می گدارند و دلهایشان بجای کینه وانتقام، مملو ازمحبت و مدارا و شفقت است؟ اگربنای ما بر تحقق اولی است، باید به اقتضای «قاعده طلایی»، با دیگر همنوعان خود چنان رفتار کنیم که خوش داریم با ما رفتار کنند. همان که سعدی گفت:
من شنیدم ز پیر دانشمند
تو هم از من به یاد دار این پند
آنچه بر نفس خویش نپسندی
نیز بر نفس دیگری مپسند
-------------------------
[۱]
گزارش خطا
نظر شما
پربحث ترین عناوین
آخرین اخبار
