جشنواره فارابی زمینه‌ساز نظریه‌پردازی در ساحت علوم انسانی/انتقاد از برگزاری جشنواره های دولتی موازی با جشنواره فارابی
به گزارش صدای ایران، نشست خبری چهاردهمین دوره جشنواره بین المللی فارابی با حضور حجت الاسلام رضا غلامی، رئیس پژوهشکده مطالعات فرهنگی و تمدنی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، رضا عباس‌زاده، دبیر علمی جشنواره و مهدی مسعودی دبیر اجرایی جشنواره فارابی امروز سه شنبه، 13 تیر 1402 در تالار فارابی، پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی وزارت علوم برگزار شد.
در ابتدای این نشست، حجت الاسلام رضا غلامی، رئیس دبیرخانه دائمی جشنواره بین المللی فارابی و رئیس پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی، و تمدنی وزارت علوم با بیان اینکه اغلب می‌دانیم که قله فعالیت های پژوهشی در علوم انسانی، ارائه نظریه است، گفت: البته توجه داشته باشیم، نظریه پردازی، نه کار هر پژوهشگری است و نه اینگونه هست که هر ادعایی در زمینه نظریه پردازی، نهایتاً قادر باشد از نقدهای علمی جان سالم به در ببرد و ماندگار شود. به بیان دیگر، نظریه‌های سست و نظریه های به دور از حقیقت، کنار گذاشته می‌شوند و تنها شماری از آنها، صرفاً از باب تجربه‌ورزی، در تاریخ علم مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرند.
وی تاکید کرد: چنانچه واقع بینانه به صحنه علم نگاه کنیم، شاید در هر سال، از هزاران مقاله و طرح تحقیقی در هر رشته، یک نظریه هم متولد نشود. اینکه کسی تصور کند می توان نظریه پردازی را به سکه رایج در دانشگاهها تبدیل کرد، احتمالا معنای نظریه و اقتضائات تولد و بقای آن را نمی داند.
رئیس دبیرخانه دائمی جشنواره بین المللی فارابی ادامه داد: در دانشگاه‌های ما، حتی اگر جذب اساتید کیفی‌تر بشود و مانند علوم پایه و فنی و مهندسی، باب ورود افراد نخبه‌تر به علوم انسانی مهیا تر شود، باز هم منطقاً انتظار نداریم همه استادان، در یک سطح نظریه‌پرداز و مبدع باشند. آنچه انتظار داریم، این است که استادان در لایه‌های گوناگون ساختار علم، با فعالیت های متنوع و ارزشمندی که دارند، در ایجاد زمینه ظهور نظریه های ماندگار سهیم باشند.
غلامی تصریح کرد: هیچ استادی را نباید به خاطر آنکه نتوانسته در طول 30 سال خدمت خود در دانشگاه، نظریه ای ارائه کند، سرزنش کرد. مهم، این است که استاد، سهم مناسبی در ایجاد زمینه خلق نظریات داشته باشد و با شاخص های مشخص، این سهم و نقش، قابل ارزیابی باشد.
رئیس دبیرخانه دائمی جشنواره بین المللی فارابی با اشاره به تعریف مختصات نظریه در علوم انسانی خارج از سخنان کلیشه‌ای و بعضا مبهم افزود: در فلسفه علم، تعاریف گوناگونی برای نظریه ارائه شده است. از بین این تعاریف، شاید تعریف جامع تر و مانع تر، تعریفی باشد که می گوید نظریه در علوم انسانی عبارت است از ارائه روشمند، مبنادار و مستندِ یک یا مجموعه‌ای از فکر و ایده‌های نو در باب کشف یا تفسیر یک واقعیت انسانی و اجتماعی (اعم از نگاه سوبژکتیو و ابژکتیو)، در قالب یک قانون علمی تازه و همچنین رد چیزی که پیش از این، به مثابه یک واقعیت اجتماعی، اثبات یا تفسیر شده و البته ارائه جایگزین برای آن در قالب یک قانون جدید.
غلامی با بیان اینکه در چنین رویکردی، نظریه باید لااقل هفت خصیصه داشته باشد اظهار کرد: نخست در ساحت خاص بودن است (مساله محوری به جای موضوع و عرصه محوری)، دوم نو و ابداعی بودن (یکی از عجایب روزگار، مرزبندی بین نظریه و نوآوری است! در جایی از کشور ما اعلام شده که نوآوری با نظریه فرق دارد و ارزش نوآوری علمی پایین تر از نظریه پردازی است. بعد هم تعریفی از نظریه ارائه شده که در هیچ کجایی از دنیا مطرح نشده است.
وی اضافه کرد: سوم در حد حدس و گمان بودن و در نتیجه، قابل رد و ابطال بودن ( در علوم انسانی، هیچ نظریه ای صد در صد نیست و ممکن است در نقدها و چالش ها کنار گذاشته شود.)، چهارم برخورداری از معنای بین اذهانی، پنجم قابل فهم بودن ( قابل فهم بودن امکان نقد را فراهم می کند.)، ششم تحول زا بودن در ساحت خودش، به معنای ارائه قانون علمی تازه (البته نظریه قرار نیست کل دنیای علم را متحول کند مگر در موارد استثناء مانند نظریه نسبیت خاص انیشتن در فیزیک و ....) و در اینجا این پرسش مطرح می شود که فرق تحقیقات عادی با نظریه پردازی چیست؟
رئیس دبیرخانه دایمی جشنواره بین‌المللی فارابی اظهار کرد: بخش مهمی از تحقیقات پژوهشی ارزشمند، تحقیقاتی هستند که در آن، نظریه های موجود درباره یک مساله خاص، با هدف پاسخ گویی به یک پرسش مشخص، در سطحی معین، احصاء، طبقه بندی، شرح و تحلیل، نقد و مقایسه می‌شوند. یعنی لزوما در آن تحقیقات نه ارائه نظریه جدید مدنظر است و نه قابلیت و ظرفیت و شرایط نظریه پردازی وجود دارد. این تحقیقات به صورت متراکم زمینه نظریه پردازی را فراهم می کنند.
دکتر غلامی با طرح این سوال که شکل گیری نظریات در علوم انسانی چه الزامات عمده‌ای دارد؟ گفت: پاسخ به این سئوال کار بسیار سختی است و من هم آمادگی پاسخگویی قطعی به این پرسش را ندارم. با این حال، از باب نمونه، به برخی از مهم ترین عوامل اشاره می کنم. نخست وجود استعداد و نبوغ علمی بالا، دوم برخورداری از دایره مطالعاتی بسیار بالا و روزآمد، سوم برخورداری از آزادی کامل اعم از آزادی تحقیق، آزادی اندیشه، آزادی نقد و آزادی بیان، چهارم آرامش روانی و قدرت تمرکز بالا داشتن و درگیر مسائل اولیه معیشت نبودن، پنجم نجات از جوهای سیاست زده که‌گاه رنگ و بوی انحصارگرایی و استبداد علمی به خودش می گیرد، ششم وجود شرایط بانشاط برای بسط و توسعه گفتگو و نقد علمی و روشمند، هفتم نیفتادن در دام بروکراسی و کمیت گرایی علم کش! (ما امروز در علوم انسانی و در مواجهه با بروکراسی، در معرض افراط و تفریط هستیم. بروکراسی در یک حدی لازم است اما وقتی در آن افراط می‌شود، به یک عامل کشنده برای علم و تحقیق تبدیل می‌شود.)
وی با اشاره به اینکه نه تنها چشم‌انداز مطلوب در جشنواره بین‌المللی فارابی، شناسایی، معرفی و حمایت هدفمند از نظریه هاست، بلکه جشنواره فارابی را یکی از عناصر مهم و زمینه‌ساز برای نظریه‌پردازی در ساحت علوم انسانی عنوان کرد.
غلامی با بیان اینکه این جشنواره چند کارکرد مهم و چه بسا منحصربفرد در این عرصه دارد، افزود: فارابی هر ساله آخرین وضعیت علمی به ویژه نظریه پردازی ها و ابداعات علمی در عرصه علوم انسانی و علوم اسلامی را رصد و ارزیابی می کند و خلاها، کاستی ها و ضعف ها و در نقطه مقابل، ظرفیت ها، توانمندی ها و مزیت ها را به نحو عالمانه نه ذوقی و شهودی، تشخیص می دهد. دوما با ایجاد محیط داوری علمی روشمند در سطحی عالی، زمینه تحول در ساحت علم سنجی در علوم انسانی و اسلامی را متناسب با اقتضائات علوم انسانی، ایجاد می کند.
وی در تشریح کارکردهای فارابی تاکید کرد: سوم اینکه با ایجاد یک فضای رقابتی مثبت و گرم در دانشگاهها و پژوهشگاهها، فرصت های مناسبی را برای کیفیت بخشی و روزآمدسازی تحقیقات علوم انسانی فراهم می کند. چهارم اهمیت و ارزش علوم انسانی در نظام حکمرانی را دائما بازتبیین می‌کند و نحوه بهره‌برداری صحیح از آثار علمی ممتاز در علوم انسانی را برای تحول و ارتقای نظام حکمرانی و پاسخگویی به مسائل آن را یادآور می‌شود.
رئیس پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی ادامه داد: پنجما ضمن شناسایی استعدادهای برتر و نخبگان جوان در دو عرصه علوم انسانی و علوم اسلامی و معرفی آنها به نظام آموزش عالی، فرصت های بهتری را برای حمایت مادی و معنوی از آنها خلق می کند. ششم حسّ قدرشناسی از عالمان و دانشمندان سرزمین شکوهمند ایران اسلامی و نیز جهان اسلام و همه دانشمندانی که قلبشان برای اعتلای فرهنگ و زبان ایرانی اسلامی می تپد را در میان‌مردم و مسئولان ما بالا می برد.
غلامی با انتقاد از برگزاری جشنواره های دولتی موازی با جشنواره فارابی اظهار کرد: وقتی جشنواره معتبر و بزرگی مانند جشنواره بین‌المللی فارابی، به ریاست وزیر محترم علوم، تحقیقات و فناوری و مشارکت تنگاتنگ و موثر بنیاد ملی نخبگان برگزار می شود و سیستم داوری آن بسیار دقیق و پیشرفته است، دیگر ایجاد همایش هایی مانند سرآمدان و جوایزی مانند نشان درجه یک دانش در دانشگاه تهران، با هزینه های هنگفت چه معنایی دارد؟
وی یادآور شد: توقع این است که در نظام آموزش عالی، جشنواره ها و جوایز مربوط به علوم انسانی، همگی در جشنواره بین‌المللی فارابی تجمیع شود و جلوی کارهای تشریفاتی و کم ثمر که هزینه های زیادی را هم به کشور تحمیل می کند، گرفته شود.
رئیس دبیرخانه دائمی جشنواره بین المللی فارابی تاکید کرد: البته بخش غیردولتی اختیار این را دارد که از محل کمک های مردمی جوایز متنوعی را به دانشمندان برتر اهداء کند اما در دولت وجود کارهای موازی عاقلانه نیست.
