يكسال ديپلماسي "برد- برد"

گرماي تابستان مرداد 91، سربازان تشريفات فرودگاه امام خميني (ره) را كلافه كرده است. مدت‌هاست خبري از پروازهاي ديپلماتيك نيست. اما در تهران پايتخت اقتصادي ايران و در قلب اين پايتخت شركت‌هايی هستند كه كار خود را به دليل نوسانات مرتب بازار تعطيل كرده‌اند و كارمندان خود را به مرخصي تابستاني فرستادند. از زمستان سال 90 بود كه سايه تحريم ها سنگين تر و جابه‌جايي پول براي شركت‌ها سخت‌تر  شد. اما هيچ تابستاني براي توليد‌كنندگان و بازرگانان سخت تر از تابستان 91 نبود.برخی یا شاید بهتر است گفته شود بسیاری از مشتريان و شركاي بازرگاني خارجي ديگر جواب صادر و وارد‌كنندگان داخلي را نمي‌دانند؛ اگر هم جوابي داده مي شدگران مي‌دادند و ارزان مي‌خواستند.پولي هم براي جابه‌جايي نبود. تابستان دو سال پيش توليد‌كنندگان و به‌طور كل اقتصاد ايران با دو مشكل اساسي مواجه بود مشكل اول تصميمات خلق الساعه دولتيان، دلار چند نرخي. با وعده هم كه چرخ اقتصاد و معيشت مردم نمي چرخيد. معدود دوستان ديپلماتيكي كه براي ايران باقي مانده بودند، تحت تاثير حوادث سوريه راه هواپيماي خود را به سوي كشورهاي حاشيه خليج فارس كج مي‌كردند. تركيه در آن روزها آرزوي برقرار شدن سيادت خود مانند زمان عثماني را در ذهن مي‌پروراند و بي‌پروا سياست‌هاي را دنبال مي‌كرد كه امروز نتيجه آن را به وضوح در منطقه مي‌بينيم. در اين شرايط ديپلمات‌هاي ايراني با محدودیت‌هایی مواجه بودند چه آنكه مي‌ديدند تندروها و رفتارهاي غير ديپلماتيك هر روز چه آسيبي به اعتبار ايران وارد مي كند. اگر هم توصيه‌اي بود به گوش جان شنيده نمي شد؛ گرماي تابستان شديد بود. در اين شرايط كسي بايد به زمستان ديپلماتيك و فرودگاه‌هاي يخ‌زده نمك مي‌پاشيد.

مرداد 92 فرودگاه امام خميني (ره) ؛ صداي مارش نظامي قطع نمي‌شود هيات‌هاي مختلف يكي پس از ديگري وارد مي‌شوند. ديپلمات‌هاي كه يكي، پس از ديگري راه بهارستان را هموار مي‌كنند. براي حضور در مراسم تحليف رئيس جمهور جديد. براي سربازان تشريفات، اين صداي مارش قطع ناشدني يعني فصلي تازه از ديپلماسي ايراني. يك ماه بعد ديدارهاي رئيس جمهور در سازمان ملل توجه رسانه‌هاي جهاني را به خود جلب كرد به راستي چه اتفاقي افتاد كه ديپلمات‌هاي خارجي براي ديدار با رئيس جمهور كشورمان در نيويورك صف بستند و پيشنهاد جهان براي صلح او را به گوش جان شنيدند و بر آن مهر تاييد زدند. براي توصيف ديپلماسي جديد ايران در دولت یازدهم ديدگاه‌هاي مختلفي وجود دارد اما آنچه بيش از همه مورد توجه محافل كارشناسي قرار گرفته است، مناسبات مبتني بر برد-برد ايران با غرب و جهان خارجي بوده است كه در دستور كار دولت قرار گرفت. 

اما درباره سياست خارجي دولت یازدهم بايد تركيبي از عوامل مختلف را مدنظر قرار داد. عناصر و اجزاي سياست خارجي دولت يازدهم، تداوم چارچوب‌هاي مصرح در قانون اساسي و مباني تعيين‌كننده رفتاري سياست خارجي ايران است كه صرفاً به اشخاص ارتباط ندارد و برگرفته از يك تداوم فكري و نگرشي است.رويكرد دولت روحاني به حوزه سیاست خارجی از ويژگي‌هايي برخوردار است كه در موضعگيري‌ها و مصاحبه‌هاي مطبوعاتي رئيس‌جمهوري و عملكرد دستگاه ديپلماسي قابل تشخيص است زیرا ماشاهدیم دولت یازدهم يك ديدگاه مشخص و معيني درباره جايگاه بين‌المللي، چالش‌ها و فرصت‌هاي فراروي ايران دارد و اين رويكرد،مبتني بر يك نگرش منسجم و همراه با تجربه شخصي و پيشين است.حاصل عملكرد سياست خارجي در همين چند ماه نشان‌دهنده تفاوت‌هايي است كه دولت روحاني هم در حوزه نظري و هم در حوزه اجرايي به نمايش گذاشته است. از جمله اين‌كه اولويت با پرونده هسته‌اي بوده كه گام‌هاي مهمي درباره آن برداشته شده است. در كنار اين، يك نگرش منطقي هم مورد توجه بوده كه آن هم توجه به منطقه و كشورهاي پيراموني بوده است.

حضور پررنگ رئیس‌جمهور کشورمان در شصت‌وهشتمین مجمع عمومی سازمان ملل و همچنین شرکت در اجلاس جهانی داووس دستاوردهای بزرگی را در سال 92 برای کشورمان در حوزه سیاست خارجی به ارمغان آورد.

به‌طور حتم در بینابین موفقیت‎های دیپلماسی ایران در خارج از مرزهای کشورمان نباید از نقش برجسته محمد‌جوادظریف گذر کوتاهی کرد. بی‌شک وی در پیشبرد اهداف کشور در مذاکرات با کشورهای 1+5 و همچنین گسترش روابط ایران با جهان نقش تاثیرگذاری داشته است لذا هوشمندی دکتر روحانی در انتخاب وی به عنوان وزیرامورخارجه قابل تقدیر است.دولت یازدهم در سال 92 با پیشرفت‌های چشمگیری در حوزه سیاست خارجی روبه رو بود به‌طوری که در عمر يك ساله این دولت در سال 92 بسیاری از هیأت‌های تجاری و مقامات شاخص کشورهای اروپایی با سفر به ایران خواهان گسترش روابط کشورشان با ایران شدند.ظريف از فراز رسانه‌هاي داخلي عبور كرد و خود به يك رسانه بدل شد. ويدئوهاي توئيتري ظريف، به خوبي پيام اين مذاكره‌كننده ارشد را به آن سوي ميز مذاكره مي‌رساند. 

برقراری اولین گفت‌وگوی تلفنی میان روسای جمهور ایران و آمریکا بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به درخواست مقامات آمریکایی از دیگر موضوعاتی بود که حوزه سیاست خارجی ایران در سال 92 را درگیر خود کرد هر چند ابتكار عمل اين‌بار در دستان وزارت خارجه ايران بود. يك روز قبل از گفت‌وگوهاي تلفني زنگ گفت‌وگوهاي قرن را محمد جواد ظريف در نيويورك نواخت. انجام مذاکرات سازنده با گروه 1+5 با تاکید بر حق مسلم خود در استفاده از انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای گام روبه جلویی را درعرصه جهانی برداشت هر چند اين گفت‌وگوها ادامه دارد اما ما با كدخداي دنيا بدون هيچ گونه عقب نشيني وبا عزت و تاکید بر منافع ملی  مقابل هم نشستيم. 

ازسوم آذر 1392 پس از آن که وزیران امورخارجة گروه 1+5 و جمهوری اسلامی ایران در ژنو سوئیس توافق کردند که درشش ماه آینده برای دستیابی به توافق نهایی و جامع در راستای برنامه و اقدام مشترک، نشست‌های دیگری را در پایتخت اتریش (مقر اروپایی سازمان ملل) برگزار کردند، تاکنون 6دورمذاکرات در وین برگزارشده است كه مهم ترين حاصل آن نگارش 70 درصد پيش‌نويس توافق نامه جامع است.مذاکرات وین 1، از 29 بهمن تا یکم اسفند 1392 (هجدهم تا بیستم فوریه 2014) در هتل «پاله کوبورگ» وین، محل استقرار تیم‌های مذاکره‌کننده ایرانی و شش قدرت جهانی، برگزارشد.حاصل آن اذعان دو طرف به حقوق هسته‌اي ايران و بررسي كارشناسي توافق مدنظر طرفين بود. درمذاکرات وین 2، بيشتر مذاكرات كارشناسان بود. بحث درباره رآکتور آب سنگین اراک، از موضوعات محوری بود که معاونان وزیران خارجه ایران و گروه 1+5 در این خصوص چهار نشست تخصصی برگزار کردند.دراین دور از مذاکرات همچنین دکتر ظریف و خانم اشتون و نیز هیأت‌های ایران و روسیه و آمریکا دیدارهای جداگانه دوجانبه برگزار کردند که طرف آمریکایی، نتایج این دیدارها را در نزدیک کردن دیدگاه های دوطرف بسیار مهم ارزیابی کرد.وین 3، این دورمذاکرات هجدهم تا بیستم فروردین 92 (هفتم تا نهم آوریل) برگزار شد ولی پیش از آن، کارشناسان ایران و گروه 1+5 سه روز گفت‌وگو و موضوعات فنی گوناگون را که به کارشناسی های بیشتری نیاز داشتند (مانند رفع نگرانی طرف مقابل درخصوص موضوع رآکتور آب سنگین اراک با حفظ ماهیت آن، بررسی کردند.دکتر ظریف که در این دور از مذاکرات، «امیرحسین زمانی‌نیا معاون اسبق وزیر امور خارجه» و «دکتر جمشید ممتاز، استاد دانشگاه در رشته حقوق بین‌الملل» را به عنوان مشاور خود به هیأت همراه افزود. وين 4چهارمین دورمذاکرات وین 24 تا 26 اردبیهشت برگزارشد؛ دراین دور، قراربود دوطرف وارد فرآیند نگارش پیش‌نویس‌ توافقنامه دايم و نهایی شوند ولی موفق نشدند.هرچه به دورنهایی مذاکرات ودستیابی به چهارچوب کلی برای تنظیم متن پایانی توافقنامه نزدیک‌تر می‌شدیم بهانه‌تراشی گروه 1+5 به‌ویژه طرف آمریکایی باعث کندی در روند آن می شد.این‌بارمذاکره‌کنندگان تعداد سانتریفیوژهای ایران را بهانه کردند ومعتقد بودند که تهران به چند صد و حداکثرچند هزار سانتریفیوژ بیشتر نیاز ندارد درحالی که طرف ایرانی بارها تأکید داشت که به تعداد بيشتري سانتریفیوژ نیاز جدی دارد. وين 5، این دور از مذاکرات 26 خرداد (سه روز مانده تا پایان زمان شش‌ماه اول توافقنامه ژنو) شروع شد و قرار بود کار نگارش متن پیش‌نویس توافقنامه جامع هسته‌ای بین ایران و گروه 1+5 که در دور قبلی و به دلیل اختلاف‌نظرهای بسیار ناتمام مانده بود، آغاز شود. اما در نهايت متن با پرانتزهاي فراوان پايان يافت وين 6 براي گفت‌وگوها يك ضرب الاجل بود كه به‌رغم پيشرفت‌ها منتهي به يك توافق با بازه زماني 4‌ماه‌ها شد در اين دور از گفت‌وگو ها ايران و آمريكا بيش از 48 ساعت با يكديگر ديدارو گفت‌وگوي دو جانبه و چند جانبه داشتند. 

جاويد قربان اوغلي  عملكرد يك ساله دستگاه ديپلماسي ايران را موفق و در خور توجه ارزيابي مي‌كند.

حشمت ا...فلاحت پیشه می‌گوید: دولت آقای روحانی زمانی که شکل گرفت دو عملکرد عمده داشت یکی در سیاست خارجی که از جمله مسائل مهم کشور بود و دیگری در مسائل اقتصادی. به نظر من عملكرد سياست خارجي دولت روحاني كاملا موفقيت‌آميز بود. سيد محمد صدر مشاورارشد وزير خارجه نيز عملكرد دولت را در حوزه سياست خارجي موفقيت‌آميز مي داند. او معتقد است ما در حوزه خاورميانه موفقيت‌آميز عمل كرديم. تحرك ديپلماتيك ما نشان‌دهنده عملكرد مثبت ما در حوزه خاورميانه است. حضور هيات‌هاي عربي و درخواست هاي مرتب براي سفر ظريف به پايتخت‌هاي عربي نشان‌دهنده؛ قدرت بازيافته ايران در عرصه خاورميانه است.

محمدهاشمي عضو ارشد حزب كارگزاران و فعال سياسي معتقد است عملكرد دولت در سياست خارجي موفقيت آميز و مثمر ثمر بوده است. با توجه به تصويب چهار قطعنامه عليه ايران در شوراي امنيت سازمان ملل عملكرد دولت موفقيت آميز بوده است. او معتقد است تنها مي‌توان با گسترده كردن فعاليت در حوزه سياست خارجي به دستاوردهاي چشمگيري دست يافت، بي‌ترديد عملكرد دولت در عرصه سياست خارجي نشان‌دهنده توان دستگاه ديپلماسي است. سيد دكترمحمد صادق خرازي هم معتقد است ما تنها در زمان ظريف به‌طور واقعي مذاكره مي كرديم. گفت‌وگو‌كنندگان قبلي فقط پيام مي‌بردند.

مهدي سنايي سفير ايران در مسكو معتقد است. از آغاز دولت يازدهم توجه ويژه‌اي از سوي كشورهاي حوزه اوراسيا به ايران شده است، اين امر به دليل تغيير نگاه ديپلماتيك دولت يازدهم به جهان بين‌الملل است. من عملكرد دولت در عرصه ديپلماسي را موفقيت آميز مي‌دانم.غلامعلي خوشرو سفير ايران در سوئيس معتقد است، سياست خارجي دولت تدبير و اميد تاكنون موفق عمل كرده است شايد بتوان گفت، موفقيت آميزترين بخش دولت كه بعدها مي‌تواند ديگر بخش ها را فعال كند. همين دستگاه ديپلماسي است.

سيدحسين موسويان، ديپلمات پيشين كشورمان هم عملكرد سياست خارجي دولت يازدهم را اعتدال گرا و همراه با عقلانيت توصيف مي‌كند. او معتقد است اوضاع ما نسبت به گذشته بسيار تفاوت پيدا كرده است. در یک دهه اخیر دو چالش جدید نیز بر چالش‌های هسته‌ای ایران اضافه شد: ۱) مخالفت غرب با غنی‌سازی در خاک ایران ۲) مقاومت در مورد وجود تأسیسات آب سنگین در ایران. ناگفته‌های مهمی که متأسفانه هیچ کس از آن حرفی نمی‌زند آن است که با پایان این دور از مذاکرات و پس از یک دهه مذاکرات هسته‌ای ایران و قدرت‌های جهانی، اکنون در شرایطی هستیم که غرب در مورد هر پنج چالش اول به‌طور کامل کوتاه آمده است. آمریکا و غرب دیگر نه تنها با وجود نیروگاه هسته‌ای بوشهر، بلکه با ایجاد نیروگاه‌های هسته‌ای بیشتر هم مخالفتی ندارند. آن‌ها آماده‌اند که درهای بازار‌های جهانی سوخت هسته‌ای را برای ایران باز کرده و نه تنها پروژه‌های هسته‌ای اصفهان و تهران را به رسمیت شناخته، بلکه رآکتورهای تحقیقاتی مدرن در اختیار ایران قرار دهند و درهای تکنولوژی‌های صلح‌آمیز هسته‌ای در زمینه‌های مختلف پزشکی، کشاورزی و غیره را روی ایران بگشایند. اینها دستاورد اصلی و کلانی است که مسئولان و مردم ایران نباید از آن غافل بوده و حل و فصل اصلی‌ترین چالش‌های هسته‌ای دو دهه اول انقلاب را دست‌کم بگیرند یا خدای ناکرده فراموش کنند. 

به جرات مي توان ادعا كرد كه دولت در حوزه ديپلماسي گام‌هاي محكمي را برداشته است.اما هنوز تا فرصت زيادي باقي است تا عملكرد دولت را موفقيت‌آميز بدانيم. در اين راه دولت يازدهم از مرداني بهره مي‌گيرد كه تاثير گذار هستند. ظریف به مدت ۵ سال (از ۱۴ مرداد سال ۱۳۸۱ تا ۵ تیر سال ۱۳۸۶) سفیر و نماینده دايم جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل متحد بوده‌است. او يك ويژگي دارد كه شايد بتوان نام جسارت را بر آن نهاد .قبل تر هم ظريف، در سخنراني ۹ مرداد 85 در جلســه شوراي امنيت سازمان ملل تبحر يك ديپلمات را به رخ ديگران كشيده بود. چنانكه بعدها ديپلمات‌ها گفتند «اين ســخنراني را بايد در كلاسـ‌ـهاي ديپلماســي براي ديپلمات‌هاي انگليسي تدريس كنيم تا بفهمند كه چطور بايد از منافع ملي شــان دفاع كنند»اين جمله را نماينده بريتانيا پس از آن جلســه معروف گفت. البته ظريف يك ويژگي ديگر هم دارد او بیش از سایر وزرای دیگر در تاریخ انقلاب اسلامی در صحن مجلس و در کمیسیون امنیت ملی حاضر شده است و درباره مسائل گوناگون به نمایندگان پاسخ داده است. وی از این لحاظ يك رکورددار است.

مجید تخت روانچی یکی از دیپلمات‌های شناخته شده وزارت خارجه. او پس از انتخاب خرازی به عنوان سفیر و نماینده دايم ایران در نیویورک راهی آمریکا می شود و به عنوان سفیر و نفر دوم نمایندگی دايمی ایران نزد سازمان ملل متحد مشغول فعالیت می‌گردد.مجید تخت روانچی در زمره افرادی است که دکتر حسن روحانی در شامگاه آخرین یکشنبه مرداد سال 84، در جلسه تودیع خود از او به عنوان یکی از اعضای تیم مذاکره کننده هسته ای و یاران شیخ دیپلمات یاد می کند. روحانی در وصف این تیم از آنها به عنوان دیپلمات های عزیز و تیم مذاکره کننده مظلوم هسته‌ای یاد می کند. 

عباس عراقچی، معاون وزیر امور خارجه دولت یازدهم ایران، با انتصاب از جانب محمدجواد ظریف، از تاریخ ۱۹ مهر ۱۳۹۲ به عضویت تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران درآمد.عراقچی در کلیه مذاکرات دوجانبه ایران با گروه پنج به علاوه یک حضور داشت. در آخرین روز از مذاکرات ژنو (۲۴ نوامبر ۲۰۱۳) عراقچی با ثبت پیغامی با مضمون «برخاستن دود سفید از مذاکرات ژنو» در صفحه توییتر خود، موفقیت در دستیابی به توافق اولیه در خصوص برنامه‌ای اتمی ایران را اعلام رسانه‌ای کرد. وندی شرمن معاون وزیر امور خارجه آمریکا همتای ایرانی خود سید عباس عراقچی را مذاکره‌کننده‌ای حرفه‌ای و سرسخت نامیده است.

علاوه بر همه اينها محمد كاظم سجادپور، دانشمند ديپلمات‌ها، جمشيد ممتاز اساتيد حقوق و روابط بين‌الملل از ديگر كساني هستند كه نبايد فراموش شوند. هر چند در ميان اصحاب رسانه اي وزارت خارجه ؛ نام هايي مانند سيروس ناصري، سيد حسين موسويان، صادق خرازي و ... به عنوان افراد آگاه و البته مشاوره‌دهنده نام برده مي شود.