ترجمه ترکیبی از هنر، فن و علم است

صدای ایران- نشست تخصصی «بررسی وضعیت ترجمه در رشته روابط بین‌الملل ایران» سه‌شنبه ۲۸ اردیبهشت ۹۵ ساعت ۱۴، در تالار دفاع دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی برگزار شد.

به گزراش صدای ایران، در این نشست که با همکاری کمیته روابط بین‌الملل انجمن علوم سیاسی ایران و دانشگاه علامه طباطبائی برگزار شد، دکتر غلامرضا علی‌بابایی، پژوهشگر و مترجم در حوزه روابط بین‌الملل و دکتر وحید بزرگی پژوهشگر و مترجم در حوزه روابط بین‌الملل حضور داشتند و دکتر غلامرضا حداد دبیر کمیته روابط بین‌الملل انجمن علوم سیاسی ایران نیز مدیریت این جلسه را برعهده داشت.

تولید ادبیات تئوریک، فرآیندی زمان‌بر و طاقت‌فرساست
دکتر حداد، در ابتدای این جلسه به بیان مقدمه‌ای در مورد اهداف انجمن علوم سیاسی از برگزاری چنین نشست‎هایی پرداخت و اظهار داشت: انجمن علوم سیاسی در راستای تحقق یکی از مهم‎ترین کار ویژه‌های خود، یعنی گسترش، تعمیق و توسعه کیفی آموزش و پژوهش در علوم سیاسی و روابط بین‎الملل ایران، مدتی است اقدام به تشکیل کمیته‎های جمعی در زیرشاخه‎های مختلف علوم سیاسی کرده است.

وی در ادامه افزود: از آنجایی‌که ترجمه در ادبیات روابط‎ بین ‏الملل نقش ویژه‎ای دارد، سال جدید را با بررسی وضعیت ترجمه در ادبیات روابط بین‎الملل ایران آغاز کردیم. به نظر می‎رسد رشته روابط بین‏الملل در ایران به ترجمه بسیار متکی است. ما به‌سختی می‎توانیم متن‎هایی را در روابط بین‎الملل ایرانی پیدا کنیم که در تولید ادبیات جهانی نقشی را ایفا کرده باشند.

حداد گفت: با توجه به بررسی‌های به‌عمل‌آمده از دو تن از نام‎آشناترین و معتبرترین اساتید حوزه ترجمه متون روابط بین‏الملل، آقای دکتر علی‌بابایی و دکتر بزرگی، دعوت شد تا در این نشست حضور یابند و نقطه نظرات خود را پیرامون وضعیت ترجمه در ایران ارائه کنند.

اولین سخنران این نشست دکتر علی‎بابایی بود که سه مؤلفه اساسی تسلط به زبان مبدأ، تسلط به زبان مقصد و تسلط به موضوع ترجمه را لازمه ترجمه خوب دانست.

وی تأکید کرد: ما در ترجمه‌ی ادبی بسیار مشکل‌داریم اما این اشتباهات به اندازه اشتباهات در ترجمه متون سیاسی و روابط بین‎الملل مشکل‌ساز نیست. برای مثال واژه Anarchy را به هرج‎ومرج ترجمه کرده‌اند، که اشتباه است. این واژه هر معنایی می‌دهد غیر از هرج‌ومرج‌. اما برخی ترجمه دقیق‌تری نیز انجام داده‌اند، ازجمله خانم دکتر مشیر زاده که به «اقتدارگریزی» برگردانده‎اند.

علی‌بابایی ادامه داد: مثال دیگر اصطلاح Security Community به «اجتماع امنیتی» ترجمه کرده‎اند درحالی‌که ترجمه درست آن همان‌طور که آقای دکتر طیب برگردانده‌اند، «همبود امن» است؛ بنابراین این شکل ترجمه بسیار معنا را تغییر می‎دهد. همچنین Essential State را دکتر مشیر زاده به «دولت ذاتی» ترجمه کرده‌اند که ترجمه درست آن، اساس دولت یا جوهر دولت است. در انگلیسی گاهی همان‌طور که در فارسی می‌خوانیم باید ترجمه کنیم، نه بر اساس تصور معمولی که از ساختار جمله در زبان انگلیسی داریم.

در ادامه دکتر علی‎بابایی به ارزیابی کلی خود از وضعیت ترجمه در ادبیات روابط بین‎الملل ایران پرداخت و افزود: از تمام اشخاصی که در حوزه ترجمه متون روابط بین‌الملل در ایران فعالیت می‌کنند، قدردانی می‌کنم.

وی اضافه کرد: چند عامل بازدارنده در عرصه ترجمه متون روابط بین‌الملل در ایران وجود دارد که شامل، گران‎قیمت بودن کتاب‎های اصلی (خارجی)، کمبود وقت مترجم و برطرف نشدن نیازهای مالی مترجم از طریق ترجمه است.

علی‎بابایی به‌طورکلی روند ترجمه در ایران را مثبت ارزیابی کرد و گفت: آرزو می‌کنم مترجم‌ها، نسبت به انتقادها، مسئولانه عمل کنند و به اصلاح ترجمه خود بپردازند. ضمن آنکه از منتقدان هم انتظار دارم نقد منصفانه‎ای از ترجمه‌‏ها ارائه کنند.

ترجمه ترکیبی از هنر، فن و علم است
سخنرانی بعدی این نشست دکتر بزرگی بود که آفت‎های ترجمه در ایران را به‌طورکلی به سه دسته تقسیم کرد و گفت: این آفت‌ها شامل آفت‎های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی؛ آفت‎ها و چالش‎های مختص رشته روابط بین‌الملل و چالش‎های کار ترجمه به‌طورکلی است.

دکتر بزرگی در ادامه برخی از مهم‌ترین آفت‎‎های کلان را برشمرد و گفت: اولین مورد از آفت‎های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، سلطه نوعی نگرش هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی خاص در کشور ماست.

او آفت دیگر را سایه سنگین سیاست و ایدئولوژی بر علوم انسانی دانست و خاطر نشان کرد: که این خود موجب تشدید آشفتگی و بلاتکلیفی در علوم انسانی می‌شود. جایگزینی هم وجود ندارد، لذا حمایتی از رشته‌های علوم انسانی نمی‎شود، بنابراین بازدهی هم ندارد. آفت دیگر از نگاه دکتر بزرگی این بود که به لحاظ اقتصادی، ترجمه اساساً فاقد منطق است.

وی مسأله‌ی مهم دیگر را اختصاص بودجه‌های اندک دانست و افزود: هر زمان با کاهش بودجه مواجه می‌شویم، ابتدا بودجه بخش پژوهش را قطع می‌کنیم.

دکتر بزرگی با اشاره به محدودیت‌های موجود گفت: وجود محدودیت‌های مختلف برای انجام پژوهش‎های اساسی، فقدان منابع، فقدان ارتباط با شبکه‎ها و کتابخانه‎های بین‌المللی تنها بخشی از این محدودیت‌هاست.

عدم تفکیک نقش‏ها و فقدان تخصص، عجول بودن، سطحی بودن و ساده دیدن، فقدان کار گروهی بخصوص در عرصه علمی، از دیگر آفت‎های ترجمه در رشته روابط بین‌الملل از نگاه این کارشناس بود.

دکتر وحید بزرگی در ادامه، به فقدان ارتباط ارگانیک جامعه علمی با حوزه سیاست‎گذاری اشاره کرد و گفت: برای مثال افرادی که در وزارت خارجه سابقاً فعالیت می‎کردند بیشتر از این‌که فارغ‌التحصیل روابط بین‌الملل یا علوم سیاسی باشند، دانش‌آموخته پزشکی و مهندسی بودند. همه این‎ها بر بی‎انگیزگی دانشجوی علوم انسانی تأثیرگذار است.

او یادآور شد: غلبه رویکرد رئالیستی بر رشته روابط بین‌الملل، آن‌هم از نوع ساده‌انگارانه‌اش، باعث شده است به مباحث فلسفی و نظری کمتر توجه بشود؛ درحالی‌که نویسندگان آثار کلاسیک غالباً فیلسوف بوده‏اند. یعنی اساساً، اگر فردی می‌خواهد آن آثار را مطالعه کند باید از دانش خوبی در حوزه فلسفه نیز برخوردار باشد تا به فهم درستی از کتاب نائل آید. اصولاً دیدی که فلسفه به انسان می‌دهد کاملاً متفاوت است.

بزرگی تأکید کرد: رویکرد سیاسی و امنیتی در رشته روابط بین‌الملل غلبه داشته است، درحالی‌که به مباحث اقتصادی و همکاری‎های تجاری کمتر توجه شده است. اصولاً به‌واسطه همین موضوع آثار اساسی «کوهن»، «نای» و «مرشایمر» ترجمه نشده است. و از طرف دیگر کمتر به ترجمه متون کلاسیک توجه شده است.

دکتر بزرگی به آفت‎های عمومیِ ترجمه در ایران اشاره کرد گفت: بینش غیرتخصصی به ترجمه از مشکلات موجود در این عرصه است، برای مثال ما همه خود را مترجم می‎دانیم.

او ادامه داد: تلقیِ یک فن از ترجمه تلقی صحیحی نیست درواقع ترجمه ترکیبی از هنر، فن و علم است و نباید آن را به یک فن تقلیل داد. اگر ما ترجمه را یک فن بدانیم، محصول کار ما یک ترجمه مکانیکی است. باید برای ترجمه از علم زبان‌شناسی اطلاعات خوبی داشت. گاهی ترجمه قابل‌فهم نیست به‌واسطه استعمال واژه‎هایی که در زبان زنده نیستند. بنابراین علی‎رغم همه توانایی مترجم، خواننده به فهم متن نائل نمی‎آید. همچنین ممکن است از طریق تغییر زبان و در نتیجه عدم درک متقابل، شکاف بین نخبگان و توده‎ها بیشتر شود.

بزرگی در انتهای سخنانش تصریح کرد: اگر فردی قبل از ترجمه ریشه‌شناسی، گرامر و زبان‌شناسی را مطالعه کند، اساساً دیدگاه متفاوتی نسبت به ترجمه پیدا می‎کند و با دقت و مهارت بیشتری این مهم را انجام می‌دهد.
 
بخش بعدی این نشست، پرسش و پاسخ مدیر جلسه و میهمان بود.

دکتر بزرگی در پاسخ به سؤال دکتر حداد مبنی بر اینکه «با توجه به اینکه ما در تولید ادبیات تئوریک در سطح جهان سهم چندانی نداریم و همچنین توجه به این موضوع که شما ترجمه‎های بسیاری دارید، چرا تألیفی انجام ندادید؟ آیا اصولاً ترجمه را مطلوب‎تر ارزیابی کرده‌اید؟» گفت: بنده یا بضاعت این کار را بخصوص در دوران دانشجویی نداشته‌ام و یا متأسفانه فرصت آن را. همچنین باید به این موضوع اشاره‌کنم که از منظر علمی خیلی موضوعیت ندارد که ما علم ایرانی یا علم خارجی داشته باشیم. اما وقتی از منظر منافع ملی بنگریم، ماجرا به گونه دیگری است. به نظر بنده ترجمه اساساً آسیبی به علم در کشور ما نمی‎زند، اما اگر بتوان بر ادبیات تئوریک افزود کار بسیار مهمی است ولی تا آن زمان، ما ناچار به ترجمه هستیم.

دکتر علی‌بابایی نیز در پاسخ به همین سؤال، تأکید کرد: باید بگذاریم روند تولید علم و ادبیات روابط بین‌الملل از ترجمه آغاز شود. بعدازآن آهسته به‌سوی تولید تئوریک پیش برویم. ما برای عرضه باید چیزی داشته باشیم، فکر می‎‎کنید کدام‌یک از نویسندگان (روابط بین‌الملل) ما تئوریسین هستند؟ باید نویسندگان‌مان را به اقصا نقاط جهان بفرستیم، باید جهان غرب را ببینند، از کارخانه ‏ها تا مجالس.

او این‌گونه نتیجه‌گیری کرد که فرآیند تولید ادبیات تئوریک زمان‎بر و بسیار طاقت‎فرسا است. اگر از مترجم‌ها حمایت به عمل آید و همچنین بر اهمیت پژوهش در کشور ما چه از جانب فرد و چه از جانب ساختار افزوده شود، به آینده بیشتر می‎توانیم امیدوار باشیم.

گفتنی است این نشست با پرسش و پاسخ حضار از میهمانان، پایان‌ یافت.