1-آتشکده گناباد

در آبادي گيسور گناباد آتشكده اي وجود دارد كه از دوران هخامنشيان بر جاي مانده است.در اطراف اين آتشكده چند قلعه باستاني به نامهاي قلعه دختر شور آباد ، قبر پيران و پشن قرار دارد. اين قلعه ها به دوران پيش از اسلام تعلق دارند.

^{2-منزل شیخ محمد تقی بهلول گنابادی}

شیخ محمد تقی بهلول گنابادی کودکی و نوجوانی علامه بهلول گنابادی ، در روستای بیلند شهر گناباد به سال ۱۲۷۹ متولد شد . در کودکی به مکتب پدرش رفت و هشت ساله بود که حافظ کل قرآن شد. سپس به تحصیل علوم قدیمه پرداخت و دوره هایی چون شرح لمعه ، مطول تفتازانی و حاشیه را نزد پدر گذراند . در همین دوران در مجالس روضه‌خوانی شرکت می‌کرد و به گفته خودش ، در کودکی برای زنان منبر می‌ رفت .در ۲۷ سالگی برای تکمیل دروس حوزوی به مشهد رفت و از محضر آیت الله حسین قمی درس گرفت .نخستین برخورد سیاسی او بر هم زدن مراسمی بود که در اول محرم به مناسبت حضور همسر رضاشاه و امان الله خان پادشاه افغانستان در باغ ملی سبزوار بر پا بود. به این ترتیب تحت تعقیب عوامل حکومت پهلوی قرار گرفت و پیاده رهسپار قم شد و سپس به کربلا رفت پس از بازگشت از کربلا.مهم ترین حرکت سیاسی بهلول پس از اقدامات رضاخان در جهت فرنگی مآبی به وقوع پیوست . دستور رضاخان برای برسرنهادن کلاه شاپو و برداشتن حجاب، با مخالفت روحانیون مواجه گشت . روحانیونِ مشهد نیز با تجمع در منزل آیت الله یونس اردبیلی، تصمیم به فرستادن نمایندگانی برای مذاکره با رضاخان گرفتند و آیت الله حسین قمی به این منظور انتخاب شد . وی که رهسپار قم بود با توقف در باغ مهراج‌الملک شهر ری بازداشت و ممنوع الملاقات شد.به دنبال انتشار این خبر در مشهد ، مردم با تجمع در مسجد گوهرشاد، خواستار آزادی آیت الله قمی شدند . از سویی بهلول نیز در شهر فردوس علیه حکومت سخنرانی کرد . پس از فرار از دست مامورین شهربانی فردوس با کمک آقا نجفی (از علمای فردوس) به مشهد رفت و پیش از دستگیری توسط مامورین شهربانی ، توسط ماموران در یکی از حجره های صحن مطهر زندانی شد .مردم که از این ماجرا اطلاع یافتند به کمک نواب احتشام رضوی وی را آزاد کردند و او نیز با رفتن به روی منبر ، سخنان تندی را علیه حکومت ایراد کرد . بهلول در شب ۲۰ تیر ۱۳۱۴ دوباره برای آگاه سازی مردم به منبر می رود و همراه نواب احتشام و شیخ حسین اردبیلی سخنانی را ضد دستگاه رضاخان بیان می کند .سرانجام در ساعت ۲۱ استاندار و فرمانده ی لشکر مشهد به مسجد می ریزند و با مسلسل و تفنگ به قتل عام مردم اقدام می کنند .وی پس از واقعه ی مسجد گوهرشاد به علت تحت تعقیب بودن به افغانستان گریخت . در آن جا نیز دست از مبارزه ی سیاسی برنداشت و به همین علت به زندان افتاد و مدت ۳۰ سال را در اسارت گذراند.بهلول پس از یک سال و نیم دیگر اقامت در مصر برای دیدن خواهر و مادرش به نجف رفت و پس از دوسال و نیم اقامت در کنار حرم امام علی(ع)، به ایران بازگشت و همان زمان توسط نیروهای حکومت پهلوی دستگیر شد.وی در سال های بعد از انقلاب اسلامی ایران، در خراسان سکونت داشت و به وعظ، هدایت و راهنمایی مشغول بود.وی علاوه بر تسلط بر ادبیات عرب و تاریخ انبیا، اشعار نغز و طنز نیز می سرود و گفته می شود ۲۰۰ هزار بیت سروده و ۵۰ هزار بیت نیز از شاعران دیگر حفظ بوده است. علاوه بر این در زمان حیاتش، شاهدی زنده از تاریخ صدساله ایران بود.بهلول با وجود کهولت سن همواره به ورزش‌هایی مانند شنا، کوهنوردی و پیاده‌روی می پرداخت.او همواره به کمک به مردم می شتافت. در آخرین روزهای عمر خود، برای کمک به زلزله‌زدگان بم به آن‌جا رفت که بر اثر برخود با تیرآهن و آجر به زمین خورد و سرش آسیب دید. پس از این حادثه مدتی در بیمارستان خاتم‌الانبیا تهران بستری بود.محمدتقی بهلول سرانجام در روز جمعه ۷ مرداد ماه ۱۳۸۴ پس از ۱۰۵ سال زندگی، درگذشت و پیکر او بعد از تشییع در تهران، مشهد و تربت حیدریه در روز ۱۲ مرداد در گناباد دفن شد. اکنون آرامگاه وی که در ورودی شهر گناباد قرار دارد، پذیرای بسیاری از اهالی علم و ادب است. منزل شیخ محمد تقی بهلول گنابادی بنایی است مستطیل شکل با ابعاد 25در 15متر است که در راستای شمال شرقی وجنوب غربی ساخته شده است وارتفاع آن از سطح زمین 3متر ونیم میباشد که شامل دو بخش تابستان نشین وزمستان نشین است .از جمله فضاهای اصلی این بنا میتوان حوضخانه اشاره کرد که در ضلع شرق خانه قرار دارد ودارای 8 ضلعی در وسط میباشد وسقف آن به صورت شمسه هشت پراز مربع به دایره اجرا شده است . حوضخانه دارای پلان صلیبی شکل با دهانه مساوی وطاق جناقی به عمق 2متر وبیست سانت در ضلع شمال غربی آن میباشد ودر بالای آن بادگیر قرار دارد که به عنوان نشیمن تابستان از آن استفاده میشود.

منزل شیخ محمد تقی بهلول گنابادی

3-روستای روشناوند

روستای روشناوند در 25 کیلومتری شمال شرقی شهرستان گناباد قرار دارد

این روستا در دهستان پسکلوت بخش مرکزی شهرستان گناباد واقع شده و بعد از بیلند پرجمعیت‌ترین روستای شهرستان گناباد است.

روشناوند از شرق به روستای بیمرغ، از شمال شرق به روستای نوده پشنگ، از شمال به روستای بند ازبک و از شمال غرب به روستای خیر آباد، از غرب به جاه اسیایی گناباد- تربت حیدریه و همچنین به روستای تاریخی عمرانی و از جنوب به روستای حاجی آباد محدود است.

در روستای روشناوند رونق خوبی دارد محصولات کشاورزی روستای روشناوند عبارتند از: گندم، جو، پسته، زعفران، تره بار و…

برخی از اماکن عمومی روستای روشناوند:

مسجد جامع قدیم روشناوند: این مسجد دارای دو شبستان وضو خانه و ابدار خانه اتاقی بعنوان کتابخانه و همچینین چند صوفچه بود یک اثر تاریخی و مذهبی و ارزشمندی بود که تاریخ بنای آن بر اساس کتیبه‌ای که در بالای محراب آن موجود می‌باشد مربوط به 1222 هجری قمری است.

مسجد صاحب الزمان (عج)، مسجد چهارده معصوم (ع)، مسجد جوادلائمه (ع)، مسجد امام حسین (ع) و حسینیه امام رضا (ع) دیگر اماکن مذهبی این روستا هستند.

آب انبار قدیمی (کهنه): این آب انبار از آثار دوران صفویه بوده و با شماره 15563 در سال 1358 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

حمام قدیمی: این حمام هم اکنون مورد استفاده اهالی قرار دارد و از آثار دوره قاجاریه می‌باشد. این حمام نیز با شماره 15618 در سال 1358 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مدارس: اولین دبستان پنج کلاسه روستا در سال 1328 بوسیله آستان قدس رضوی و به همت اهالی روستا ساخته شد و در اختیار آموزش و پرورش شهرستان گناباد قرار گرفت. این دبستان که قدس رضوی نام دارد تنها مدرسه‌ای بود که تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در روستا وجود داشت.

مدارس موجود در روستا نیز عبارتند از؛ مدرسه ابتدایی قدس رضوی (ع)، مدرسه ابتدایی آسیه (دخترانه)، مدرسه راهنمایی والفجر (پسرانه)، مدرسه راهنمایی خدیجه کبری(س)، دبیرستان مرحوم محمد فدوی (پسرانه)، دبیرستان جهاد(دخترانه).

روستای روشناوند

4-دارالشفا دلویی

دارالشفاء دُلویی از اماکن مذهبی روستای دلویی در شهرستان گناباد استان خراسان رضوی ایران است.

این محل تا پیش از سال ۱۱۸۶ (قمری) منزل مسکونی شخصی به نام حاج محمد بوده است. وی شش سال قبل از آن تاریخ از پشت اسب افتاده‌بود و یک دستش فلج شده‌بود. او در ۱۴ محرم ۱۱۸۶ (قمری) خوابی می‌بیند و از هیجان بیدار شده و متوجه می‌شود که دستش شفا یافته‌است. این شخص از آن به بعد به کربلایی فاضل مشهور می‌شود و خانه‌اش محلی برای روضه‌خوانی و زیارت می‌گردد.

دارالشفاء دولويي

5-سفال مند

آن چنان که از نام آن بر آید این سفال در یکی از روستا های گناباد موسوم به روستای مند تولید می شود . سفالگری در گناباد با پیشینه ای پنج هزار ساله و همچون تمدن های هم عصر از شیوه ای یکسان در ساخت پیروی می کند اما سفال مند با مصالح و تزیینات متفاوت به شکل پدیده ای نو ظهور از اواخر قرن یازدهم هجری در مند به لحاظ نوع مواد سازنده دو گروه جسمی و چینی تقسیم میگردد. ماده اولیه ی سفال جسمی خاک رس و سفال چینی ترکیبی از پودر سنگ وگل سر شور می باشد . سفال مند معمولا لعاب دار است .اما مهم ترین مشخصه ی سفال مند عناصر تزیینی بر گرفته از طبیعت است.این عناصر شامل چهار گروه انسانی ،حیوانی،گیاهی و هندسی می باشند. از جمله نقوش مشهور سفال مند (( نفش ماهی)) است که جایگاه والایی در روایات اسطوره ای دارد. ماهی در اعتقادات ایرانیان سرور آفریدگان اورمزد در برابر وزغ بزرگترین آفریدگان اهریمن است. نقوش خورشید خانم ،پرنده،پروانه،بته،جقه،گل ومرغ ،گل و پروانه،گل کدو،کتیبه،ابرو گل،محرمات، خونه کی و انواع اسلیمی از دیگر نقوش بکار رفته بر بدنه ی سفالینه های مند گناباد هستند،که انواع این ظروف و نحوه ی ساخت و پرداخت آنان در یکی از غرفه ها به نمایش گذارده شده اند.

سفال مند

6-منطقه ییلاقی درب صوفه

درب صوفه یا بقول مردم گناباد در صوفه روستای کوچکی است که از نظر موقعیت و زیبایی محل دارای اهمیت است و در فاصله 6 کیلومتری روستای زیبد و 30 کیلومتری غرب گناباد واقع است. سه طرف آن کوه مرتفع قرار گرفته و مشتمل بر درخت های تنومند و هوای سرد و منظره و اشاری زیبا است که حدود 6 متر ارتفاع دارد. درانتهای روستا و در دیواره یکی از کوه های متصل به روستا فرورفتگی به عمق 10 متر قرار دارد که شبیه به ایوان وصفه است. برخی معتقدند آن را در دوره ساسانیان حفر کرده اند و نمونه ای از ایوان های نقش رستم و بیستون بوده است که نیمه تمام مانده است. در نزدیکی آن درقسمت مرتفع کوه جایی است که مردم منطقه معتقدند قبر پیران ویسه است .

منطقه ييلاقي درب صوفه

7-موزه حیات وحش

موزه حیات وحش از جمله مکان های فرهنگی می باشد که می تواند علاوه بر شناساندن هر چه بیشتر منابع طبیعی به اقشار مختلف جامعه در نگهداری ذخائر و اسناد علمی و گیاهی، جانوری (طبیعی) و تجربیات بشری در مورد آنها و همچنین حفظ این امانت خدادادی برای آیندگان نقش عمده ای را ایفا نماید. این موزه دارای یک سالن بزرگ می باشد که دارای 10 غرفه و دیوارهایی است که بیش از 8 گونه پستاندار و 29 گونه پرنده آبزی و خشکزی و 3 گونه خزنده جمع آوری و در معرض تماشای بازدید کنندگان قرار گرفته است. در این موزه غرفه هایی که نمایان گر اکو سیستم های متنوع شهرستان می باشد طراحی و به صورت زیبایی به نمایش گذاشته شده است. این موزه در ساختمان اداری محیط زیست گناباد واقع شده و همه روزه از ساعت 9 الی 12 و 16 الی 18 جهت بازدید عموم دایر است.

موزه حیات وحش

8-مزار امامزاده محمد بیمرغ

بنای آرامگاه امامزاده سلطان احمد بن موسی الکاظم (ع) در 35 کیلومتری شرق گناباد نزدیک به روستای بیمرغ واقع است. بقعه با طرح و نقشه هشت ضلعی که گنبد بر فراز آن ایجاد شده در میان محوطه ای مشجر قرار گرفته است. بر پیرامون دیوار فضای داخلی بنا کتیبه ای قرآنی به چشم می خورد که به خط ثلث نگارش یافته است. به درستی روشن نیست اولین بقعه در چه تاریخی برپا شده اما سنگ قبر موجود در فضای معماری بنا حاوی تاریخ 1053 ه.ق حاکی از آن است که در دوره صفویه و مقارن با این عصر بقعه ای در این مکان وجود داشته و مرحوم حاج حسنعلی بیک آن را مرمت کرده است.

مزار امام زاده احمد بيمرغ

9-تک زو

جغرافياي طبيعي شهرستان و شهر گناباد نشان مي دهد كه اين شهرستان در دوران پيش از اسلام معبر داخلي فلات ايران و قسمتهاي شرقي آن محل برخورد و ميدان جنگ لشكريان ايران و توران بوده است . همچنين مشخص است كه در كنار اين معبر اصلي و جنگي كه به وسيله تنگلهاي كلات و زيبد به دشت پشن و گيسور و بلاخره به قسمتهاي شرق ايران مي پيوسته ، آثار تاريخي از جمله قلعه فرود وجود دارد . قله اي كه قلعه فرود بر فراز آن قرار دارد رفيع و عظيم به وسيله دو تك (تنگه) از قله هاي اطراف خود جدا شده است يكي از دره ها به "تك زو” كه ابي به همين نام در آن جاري است معروف مي باشد . اين آب آبشارهايي به ارتفاع 3 تا 10 متر تشكيل مي دهد و قريه كوچكي به نام "زو” را مشروب مي كند . ديوارهاي سنگي اطراف آن بسيار مرتفع به نظر مي رسد و در بعضي جاها به صورت ايوان مسقف در آمده است ، اين منطقه ييلاقي در 30 كيلومتري جنوب غرب گناباد است .

تک زو

10-روستای تاریخی ریاب

روستای ریاب در 5 کیلومتری جنوب غربی گناباد واقع شده است.به لحاظ تاریخی به دوره قاجاریه و صفوی بر می گردد.این روستا دارای مجموعه ای از خانه های قدیمی بادگیر دار،حوضخانه،قلعه،حمام،مسجد و آب انبار با معماری بسیار زیبا می باشد و یکی از بافت های باقی مانده در شهرستان به شمار می رود که ارزش تاریخی خود را حفظ کرده است .روستای ریاب هم اکنون بعنوان یکی از روستاهای هدف گردشگری در ایران مطرح می باشد که تعدادی از آثار آن در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.از سوی دیگر مقبره ابومنصور ریابی از وزرای طغرل موسس دولت سلجوقیان در این روستا واقع است.

بافت تاريخي روستاي رياب

11-مسجد جامع گناباد

از بناهای ارزشمند دوره خوارزمشاهیان در خراسان مسجد جامع گناباد است که در کوی شرقی (قصبه) این شهر قرار دارد.مسجد جامع با نقشه ای دو ایوانی شامل سر در تزئینی ،صحن یا میانسرا،ایوان شمالی و جنوبی،رواق و سه شبستان ستوندار است. ایوان اصلی یا ایوان قبله در سمت جنوبی صحن واقع شده که با چهار طاق گهواره عرضی و چهار قوس دارای تزئیناتی آجری شامل دو قطار پیچ ،نوارهای اسلیمی و یک حاشیه کتیبه قرآنی به خط بنایی است که در پایان عبارت«تسع و ستمائه 609 ه.ق» ذکر شده است.کتیبه داخل ایوان نیز حاوی نام بانی خیر و سازنده مسجد است. همچنین در ایوان اصلی مسجد جامع محراب با نقوش هندسی گیاهی و کتیبه هایی به خط معلقی مشاهده می شود. در ضلع شرقی ایوان شرقی شبستانی است موسوم به قرآن که پوشش سقف آن بر روی چهار ستون قرار دارد.

مسجد جامع گناباد

قنات قصبه گناباد به عنوان یکی از پدیده های شگفت انگیز دست ساخته انسان در طولتاریخ و نمادی از هم نوایی بشر با طبیعت توجه بسیاری از مورخان و پژوهشگران را بهخود جلب کرده است.این قنات از میانه اراضی کوی شرقی گناباد از محلی معروف به«برج علی ضامن» در داخل رسوب های ریز دانه آغاز شده و از هفت کانال متصل به هم شکلگرفته است. بر اساس آخرین مطالعات طول این قنات 33113 متر و تعداد چاههای آن متجاوزاز 470 حلقه و عمق مادر چاه آن نیز حدوداً 280 تا 300 متر است. ناصر خسرو قبادیانینخستین کسی است که در سفر نامه اش به توصیف این قنات پرداخته و عمق چاه آنرا 700 گزو طول آنرا چهار فرسنگ ذکر نموده است و آنرا نیز به کیخسرو نسبت داده است. ظاهراًویاز کنار طولانی ترین رشته انشعابی این قنات به نام دولاب نو عبور کرده است.فضایداخلی قنات دارای کانالهای و تونل های اعجاب انگیزی است که با بررسی های انجامیافته بر روی آن حفره هایی مشخص شده ظاهراً این قسمتها برای قرار دادن چراغ و پینهسوز و وسایل روشنایی به کار می رفته است. درحال حاضر میزان آبدهی این قنات 150 لیتردر ثانیه است.این پدیده می تواند با ارائه طرح مناسب به مکان توریستی بسیار جذاب ودیدنی تبدیل شود. قطعه سفالهای پراکنده در اطراف دهانه چاه ها حاکی از این است کهرشته قصبه در واقع کانال اولیه اصلی قنات گناباد بوده که در زمان هخامنشیان حفر شدهو در پی آن رشته های دیگری در مواقع خشک سالی ایجاد شده است. قنات قصبه گناباد به عنوان منطقه نمونه گردشگری به تصویب رسیده است.

در دامنه تپه‌ای طبیعی در ۸ کیلومتری بجستان و به فاصله ۳ کیلومتری روستای مزار اثر با ارزشی واقع است که در دل تپه حفر شده و احتمالا با قلعه دختر مزار در ارتباط است زیرا قلعه مزبور بر فراز این عارضه ساخته شده به عنوان سردابه و پناهگاهی می‌توانسته برای ساکنین آن مورد استفاده قرار گیرد. به احتمال بسیار زیاد این اثر در دوران اسلامی بعنوان زاویه و صومعه نیز به کار رفته‌است. امروزه این مکان با ا نجام تغییراتی در فضای داخلی به عنوان مسجد زمستانی اهالی مورد استفاده قرار کرفته که در مجاورت آن مسجد کنونی مزارواقع است. این مکان شامل تعدادی ستون چهارضلعی و مستحکم با تاق‌ها و فضاهای وسیع است.

آبشار کاخک گناباد در استان خراسان رضوی واقع است. کاخْک مرکز بخش کاخک شهرستان گناباد است. این شهر در دامنه رشته کوه براکوه قرار داشته و زیارتگاه برادر علی بن موسی الرضا امامزاده سلطان محمد عابد در دامنه تپه مشرف به این شهر همچنین مزار علمدار در پانصد متری امامزاده قرار دارد. اين آبشار که در 25 کيلومتري جنوب گناباد و در نزديکي شهر کاخک واقع است، در سال هاي اخير به شکل نيمه مصنوعي در آمده است. کاخک محلي زيبا و داراي سابقه تاريخي است و يکي از ييلاقات مهم اهالي منطقه براي درامان ماندن از گرماي شديد کوير به حساب مي آيد. در کنار آبشار کاخک بقاياي معماري آسياب هايي قديمي به چشم مي آيد که جهت تهيه آرد مورد استفاده مي شده است. آب خنک آبشار کاخک پس از گذشتن از درون يک پارک تفريحي در ميان بلوار اصلي شهر کاخک جريان مي يابد. شهرستان گناباد به واسطه داشتن قناتي بسيار طويل و پرآب نيز معروف است. اين قنات از اراضي کوي شرقي گناباد از محلي معروف به برج علي ضامن آغاز شده و از هفت کانال متصل به هم شکل گرفته است. قنات گناباد به عنوان يکي از پديده هاي شگفت انگيز ساخت بشر در اين منطقه کويري به حساب مي آيد.

بقعه امامزاده سلطان محمد عابد مربوط به سده ۱۰ هجری قمری است و در ۲۴ کيلومترى جنوب شهرستان گناباد واقع شده است.
می‌گویند این بنا دراواخر دوره سلجوقی بر روی یک سکو ساخته شده و در دوره‌های تیموری و صفوی مورد تعمیر قرار گرفته است. بر سر در ایوان شمالی، کتیبه‌ای با کاشی معرق و به خط علیرضا عباسی است که نام شاه اسماعیل صفوی را در بر دارد. تاریخ کتیبه سنه ثمانین و تسمائیه (۹۸۰۰) است. این بنا در زلزله شهریور سال ۱۳۴۷ هجری شمسی صدمه دید و بعدها تجدید بنا شد.

بنای این مقبره عبارت است از یک تالار مربع به ضلع ۸/۵ متر با درگاهی در وسط هر ضلع، دو تالار مستطیل در شرق و غرب تالار به طول ۲۴ و عرض ۲۷/۲۵ متر؛ یک ایوان در وسط جبهه شمالی و دو ایوانچه در طرفین و یک فضای بدون سقف در جلوی ایوان و دو ایوانچه مذکور. پلکان در غرب ایوان شمالی واقع است. فرم کلی مقبره از خارج مکعب مستطیل به نظر می‌رسد که ارتفاع آن از ازاره پایین در حدود ۶ متر است. بالای این مکعب، با زدن گوشواره‌ها و طاق‌نماها به کثیرالاضلاع تبدیل شده و گنبد بر آن قرار گرفته است.
مصالح عمده بنا را آجر و گچ و ساروج تشکیل می‌دهد و در تعمیرات اخیر، سیمان نیز به کار رفته است. تالارهای مستطیل طرفین تالار مربع، فعلاً با گچ سفید اندود شده‌اند.

بر فراز بقعه، گنبدی باشکوه و زیبا که از بیرون نیز دارای تزئیناتی است قرار گرفته است. اول، ساقه آن که با یک حلقه کتیبه مشتمل بر سوره دهر با خط ثلث به رنگ سفید و خط کوفی به رنگ فیروزه‌ای مزین شده است. دوم، پوشش پیازی، شکل که با کاشی‌های خوشرنگ پوشیده شده است. در وسط تالار مربع، زیر ضریح امامزاده صندوق زیبایی بر روی قبر سلطان محمد عابد قرار دارد که از پایین به بالا با یک ازاره و یک سطح مشبک و یک کتیبه مزین گردیده است.

دکتر عباس زمانی، با ذکر دلایلی از جمله شباهت نقشه بنا با بناهای قبل از اسلام مانند کاخ بیشابور و تالار مربع جنوبی مسجد جامع اصفهان و... معماری بنا را الهام یافته از معماری بناهای پیش از اسلام و اوایل دوره اسلامی می‌داند.
این اثر در تاریخ ۱۱ آذر ۱۳۳۰ با شماره ثبت ۳۸۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

پیران ویسه، از قهرمانان شاهنامه. او پسر ویسه و از مردم ختن بود و سپهسالار افراسیاب و به تعبیری فرمانروای ختن .نام وی را فیران بن ویسغان و بیران بن ویسکان نیز ذکر کرده‌اند.
پیران در میان پهلوانان تورانی، تنها کسی است که از جهت صفات اخلاقی همطراز شخصیتهای برجستة ایرانی است، زیرا تلاش او همیشه در تفاهم و همدلی ایرانیان و تورانیان در راه صلح بود. او در اغلب نبردهای ایران و توران، در کمال خرد و مردانگی، حضوری فعّال داشت و نمایندة سیاسی و نظامی افراسیاب بود.

در متون کهن ایرانی، پیران و اَغریرث، برادر افراسیاب، تنها بزرگان توران زمین اند که نکوهش نشده‌اند. در اوستا آمده است که توس پهلوان، از آناهیت درخواست کرد تا او را بر پسران دلیر وَئسکه در گذرگاه بلند خشثرسوکه غلبه دهد و بسیاری از تورانیان را به قتل آرد. این پسران وئسکه که در یشت پنجم آمده، پهلوانانی از تبار ویسة شاهنامه‌اند که از سالاری پسر او، پیران، در سپاه افراسیاب، غیر از شاهنامه در مآخذ دیگر فارسی نیز سخن رفته است.

پیران، حامی بزرگ سیاوش و فرزندش بود. چون سیاوش به توران پناه برد، پیران افراسیاب را تشویق کرد تا او را با احترام، پناه دهد و خود با شکوه تمام به استقبال وی رفت و دختر خود، جریره، از شجاعترین زنان شاهنامه، را به همسری او درآورد، که فرود حاصل این پیوند بود. پس از چندی، برای تحکیم موقعیت سیاوش، فرنگیس دختر افراسیاب را برایش خواستگاری کرد. پیران چون سرانجام شوم سیاوش را شنید، سرآسیمه به درگاه افراسیاب شتافت و فرنگیس، همسر سیاوش، را از چنگ نگهبانان رهانید و او را که باردار بود، به ختن برد. پس از تولد کیخسرو، به دستور افراسیاب که نگران جانشینی آیندة نوادة خود بود، کودک را به میان چوپانان فرستاد، اما در ده سالگی او را به نزد خویش بازآورد و به تربیتش همّت گماشت.

به هنگام دستگیری بیژن نیز، پیران وساطت کرد و افراسیاب را از کشتن او منصرف ساخت. بیژن در چاهی افکنده شد و به یاری رستم از آنجا گریخت. پیران با سپاه به تعقیب آنان پرداخت و پس از تلاش پیاپی برای مصالحه ناچار درگیر جنگ شد. پیران که با گودرز هم نبرد شده بود، در حین پیکار از اسب فرو افتاد و دست راستش شکست و به کوه گریخت. گودرز به او پیشنهاد کرد تا زنهار بخواهد و او را به نزد کیخسرو ببرد، اما پیران نپذیرفت و با خنجر به گودرز حمله برد ولی به دست گودرز کشته شد و گودرز خون او را نوشید. کیخسرو با شنیدن خبر مرگ پیران، سوگواریِ فراوان کرد

و فرمان داد تا پیکر او را به مشک و کافور و عنبر بشویند و به دیبای پاک بپوشانند و در دخمه‌ای شکوهمند به خاک بسپارند.
سیاست و زیرکی پیران در تاریخ مثَل شده، چنانکه در متون دوره‌های بعد آمده است که کریم خان زند، آقامحمدخان را «پیران ویسه» لقب داده بود.

طبق شاهنامهٔ فردوسی و گفته‌های محلی قبرپیران ویسه در روستای تاریخی زیبد ودر منطقه درب صوفه قرار دارد و برای صعود به محل گور پیران می‌باید از سمت شرق واز کوره راهی استفاده کرد.

قبر پیران ویسه نیز در یکی از کوه های جنوب گناباد در انتهای دره کوه زیبد در بالای ارتفاعات محلی که به نام درب صوفه معروف است واقع شده، وجه تسمیه به درب صوفه آن است که در انتهای دره در دیواره کوه جایی است شبیه به ایوان و خود دیوار کوه به آن شکل به طور طبیعی واقع شده نه آن که مصنوعی و کار بشر باشد، قدری هم مرتفع تر از سطح دره است و پایین آن هم قدری مسطح است که می توان در آنجا نشست و اطراف آن تماماً سرسبز و خرّم است و چون شکل ایوان دارد و ایوان را در گناباد «صوفه» که همان صفّه است می گویند از این رو آنجا را درب صوفه می گویند و نزدیک آنجا محلی است که به قلعه ی رستم معروف است و بالای آن در کوه جایی است که آن را قبر پیران ویسه می گویند و شرح آن در شاهنامه ذکر شده است.

از جاهایی که سابقه تاریخی برای مردم دارد محل معروف به «کمر زیارت» می باشد که آن را چاه مزار هم گویند و از زمان های قدیم مورد توجه عالیه مردم گناباد بوده و اثر تاریخی آن فقط یک آرامگاه است که در بالای کوه واقع شده.

مردم بدانجا اعتقاد کامل دارند و چون در نزدیک ارتفاع کوه واقع شده از این رو به کمر زیارت معروف گردیده است. این محل در یکی از کوه های طرف مغرب گناباد و در بیست و سه کیلومتری غرب عمرانی واقع شده است. نام این کوه و کوه های نزدیک آن به طوری که آقای حاج شیخ محمدحسین صدر افصحی بیلندی نقل از کتابی که نام آن را تاریخ رخی می گفتند کوه جیز به کسر جیم بوده که شهر آباد کوچکی به نام میمند دارای شش هزار نفوس و چندین مسجد و چند هزار باغ در دامنه آن واقع شده بوده است .

این آرامگاه در قسمت بالای کوه واقع شده و قبلاً فقط مقدار زیادی سنگ روی آن انباشته بوده و ساختمان نداشته، قبلا به همت جمعی از مردان نیکوکار و معتقد گناباد به ساختمانی در آنجا که دیوارهای آن از آجر و مستحکم است اقدام شد.

در فاصله حدود 20 کیلومتری شمال گناباد و مجاور پاسگاه پلیس راه مجموعه عظیم معماری، محصور در برج و بارو مشاهده می‌شود که به عمرانی شهرت دارد. این روستا تا حدود سی سال پیش مسکونی و آباد بوده در حال حاضر هم بافت قدیمی و تاریخی خود را کاملاً حفظ نموده و بادگیرها و تاسیسات دفاعی آن هنوز پابرجاست.

این روستا علاوه بر معابر و بقایای معماری سنتی ارزشمند دارای یک مسجد،حمام، رباط و دو آب انبار بزرگ است که متعلق به دوران صفوی است. روستای متروکه عمرانی به عنوان الگویی از یک آبادی کویری قابل مطالعه است. آنچه در این روستا قابل توجه است عناصر و فضایی است که ساکنین برای سازگاری خود با اقلیم گرم و کویری آن ایجاد کرده‌اند.

مسجد جامع حاج عبدالله نوقاب مربوط به دوره قاجار است و در گناباد، واقع شده است. این اثر در تاریخ ۱۱ دی ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۵۷۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .

كاروانسراي قاسم آباد يكي از بناهاي با ارزش بجا مانده از دوره صفوي مي‌باشد كه در روستايي به همين نام در 20 كيلومتري غرب بجستان واقع گرديده است. اين بنا در سال81 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است. بناي مذكور در مركزيت روستا واقع گرديده و از خصوصيات بارز آن به معماري بسيار زيبا، تزئينات، نوع پوشش سقفها و بادگير چهارضلعي آن مي توان اشاره كرد.اين بنا كه يكي از كاروانسراهاي شاه عباسي هفتگانه بجستان است در قديم مسير جاده ابريشم بوده كه هم اكنون راه‌آهن بافق – مشهد از حاشيه آن مي‌گذرد.كاروانسراي قاسم‌آباد بنايي است از معماري گذشته در دل كوير زيباي بجستان كه بادگير چهارضلعي آن در خراسان از معروفيت بالايي برخوردار است.

مهمترین اثری که از قرن نهم هجری در شهرستان بجستان باقی مانده مسجد جامع بجستان است که در زمان شاهرخ تیموری به همت «محمدبن فخرالدین بن سیف الدین بن مقدم بجستانی» بنا شده و تاریخ اتمام آن بر اساس کتیبـه موجود در مسجد سال ۸۲۸ هجری می باشد . این مسجد که در کوچه طاهری قرار دارد در حال حاضر دارای دو ایوان بر دو سوی صحن مربع شکل آن می باشد و بر انتهای ایوان قبلی محرابی مقرنس کاری تعبیه شده و در سمت مغرب مسجد شبستانی است که سقف آن بر فراز ستون هایی استوار شده است. بر اساس کتیبه ای در ایوان شمالی در سال ۱۰۲۴ ه.ق این مسجد در زمان شاه عباس کبیر توسط حاج ناصرالدین محمدابن احمد مرمت شده است.

از ابنیه تاریخی بجستان که بر امتداد کال شور و بر روی آن ایجاد شده سازه ای است آجری و مستحکم موسوم به پل یونسی که نام خود را از شهر نزدیک واقع در ۴۵ کیلومتری شهر بجستان گرفته است . معماری این پل دارای ۹ چشمه تاق جناغی و آبرهای نیمه مدور است . که در بخشی از آن سنگ یا ملات ساروج و قسمتهایی دیگر از آجر و گچ ساخته شده است . این بنای تاریخی از یادگارهای دوره صفویه است .

اين بناي با ارزش در 60 كيلومتري گناباد و به فاصله 15 كيلومتريي جنوب شرقي بجستان و در امتداد جاده بجستان- فردوس واقع است . رباط زين آباد با وسعت تقريبي 2500 متر مربع به صورت نقشه چهار ضلعي و فضاهاي معماري متفاوت توقف گاه كاروانياني بوده است كه مسير كوير را طي مي نموده اند . در اضلاع شمالي و جنوبي در هر طرف از صحن رباط فضاهايي به عرض سه متر براي اقامت مسافران و اتاق هايي نيز به ابعاد 3 * 4 متر تعبيه شده است . شاه نشين بنا كه قسمت شاخص اين اثر معماري محسوب مي شود در ضلع غربي صحن قرار گرفته و ورودي آن با سه چشمه طاق و دو دالان كه به پشت شاه نشين منتهي مي شود مشخص است . رباط زين آباد از يادگارهاي معماري عصر قاجاريه است.

کاروانسرای فخر آباد مربوط به دوره صفوی است و در شهرستان بجستان، بخش یونسی، روستای فخر آباد واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۰ دی ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۶۶۵۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.کاروانسرای فخرآباد به لحاظ دارا بودن تزئینات معماری یکی از منحصر به فردترین کاروانسراهای استان است.

پلان بنای کاروانسرا فخرآباد مربع شکل دارای 4ایوان و یک هشتی ورودی است که دو ایوان شاه‌نشین در دو ضلع شمال غربی و جنوب شرقی هستند همچنین در پشت شاه نشین ها دو تالار سرتاسری قرار دارد که به دوطرف ورودی و نیز پشت ایوان ضلع شرقی امتداد یافته است.
تزئینات معماری این بنا با استفاده از آجرهایی با پخت ناقص است که با تلفیق آن با آجرهای معمولی اشکال هندسی زیبایی در قسمت پیشانی سر در ورودی و بخش شاه نشین آن به وجود آمده است.

این بنا با وسعت تقریبی ۶۰۰ متر مربع در ۳۷ کیلومتری شمال خاوری بجستان قرار دارد . معماری آن شامل صحن، ایوان، قبله و شبستان گنبددار بوده و از نوع بناهای یک ایوانی است .ایوان مقصوره بنا دارای پوششی است که با ایجاد تاق و تویزه در آن شکل گرفته . در بخش انتهایی این قسمت رسمی بندی های زیبا بر روی گچ ایجاد شده است . قسمتی از تزئینات این پوشش نیز به نقاشی گل اخرایی و ردیفی از قطار بندیهای گچی اختصاص یافته است . مسجد جامع مرندیز به سبب وجود بخشی از تزئینات و نمای بیرونی اطراف و صحن و ایوان از نظر نقشه و نوع عناصر تزئینی با مسجد تاریخی خواف ، مسجد رشتخوار ، و گنبد مقبره قطب الدین حیدر مشابه است . این بنا متعلق به قرن یازدهم هجری است

مجموعه پارک طبیعی و باغ زیبای پرندگان بجستان یکی از کم‌نظیرترین مجموعه های استان خراسان رضوی می باشد. این مجموعه شامل حیات وحش و نمایشگاه جلوه هایی از طبیعت و باغ پرندگان و سایت نگهداری آهو و جبیر می باشد. این پارک نسبتاً طبیعی چون نگینی زیبا در مرکز شهر بجستان است و دارای پرندگان زیبا و خوش الحانی همچون زاغی پا قرمز، طوطی های رنگارنگ، طاووس و … می باشد. این مجموعه همه‌روزه پذیرای علاقمندان به طبیعت و مسافرین نوروزی و گردشگرانی است که از این مسیر عبور می کنند.

33-آرامگاه جغتين گِيسور گناباد

اين بنا در قريهٔ گيسور، در ۷۲ کيلومترى شمال شرقى گناباد واقع است. بنا بر اظهار بعضى از ريش‌سفيدان محل، جغتين (جغتاى)، ‌ پسر چنگيزخان مغول، در جنگى در گِيسور مرده و در اين مقبره دفن شده است که البته قول ضعيفى است. به نظر مى‌رسد، اين بنا در زمرهٔ مقابر مربوط به دورهٔ‌ مغول و احتمالاً متعلق به يکى از شاه‌زادگان يا صاحب‌منصبان آن سلسله باشد.

نقشهٔ‌ اين بنا در داخل، مربع و در خارج، هشت‌ضلعى و مشتمل بر قسمت‌هاى مختلف بدين قرار است : يک تالار مربع به ابعاد هر ضلع ۶/۷۸ متر، ديوار چهار جانب تالار به ضخامت يک متر که ديوارهاى خارجى بنا بدان پيوسته است؛ چهار درگاه در چهار ضلع هر يک به عرض ۱/۲۰ متر، چهار ايوان در چهار ضلع خارجى، چهار طاق‌نما هر يک به عمق ۵۰ سانتى‌متر و چهار جفت جرز شش ضلعى غيرمنتظم در طرفين ايوان‌ها که طول هر ضلعِ بيرون آن ۹۲ سانتى‌متر است.

مصالح اين مقبره ساده، و عبارت است از آجر و نيم آجر که در داخل و خارج آن به کار رفته است و گچ که در همه جاى بنا، اکثراً مخلوط با خاک، به صورت ملاط و گاهى بند‌کشى به کار رفته است. تزئين آجرى جالب توجهى جز در طاق‌نماها و ايوان‌ها و نبشى‌هاى منشور ساقه و جرزها و طاق‌نماهاى منشور پايهٔ‌ گنبد، به چشم نمى‌خورد؛ به طورى که ظاهر بنا حکايت مى‌کند، داخل گوشواره‌ها و احتمالاً داخل گنبد، گچ‌اندود بوده و اضافه بر آن، در گوشواره‌هاى لچکى، لوزى‌هايى با گچ ترتيب داده شده است.

مقبرهٔ جغتين گيسور، مانند ساير بناهاى نظير خود در دورهٔ مغول، از روش‌هاى قبل الهام يافته و به بناهاى بعد الهام بخشيده است.

علامه محمدتقی بهلول روز جمعه ۷ مرداد ماه ۱۳۸۴ درگذشت و پیکر ایشان بعد از تشییع در تهران، مشهد و تربت حیدریه در روز ۱۲ مرداد در گناباد دفن شد. اکنون آرامگاه وی که در ورودی شهر گناباد قرار دارد، پذیرای بسیاری از اهالی علم و ادب است.

کلات، نام روستایی است از دهستان زیبد در دامنهٔ کوه‌های جنوبی شهرستان گناباد. از شمال به یک دشت وسیع که به شهر گناباد منتهی می‌شود و از جنوب به کوه‌هایی متصل می‌باشد که به روستای باغستان علیا از توابع فردوس منتهی می‌شود و از غرب به روستای سقی و از شرق با روستاهای فخ، دیسفان و شهر کاخک همجوار است.

کلات به سرزمینی گفته می‌شود که بر قله و یا بلندی واقع شده باشد. دلیل این امر شاید این باشد که که روستای کلات بر بلندی مشرف بر شهر گناباد واقع شده و چشم انداز ها و کوههای بسیار زیبایی دارد.