غرب در برابر تنش تهران‌وریاض چه خواهد کرد؟

اعلام خبر اعدام ٤٧ نفر، از جمله یک روحانی شیعه، به اتهام تروریسم، توسط عربستان سعودی و واکنش خشمگین شیعیان، تأثیری فوری و دراماتیک بر منطقه‌ای آکنده از جنگ و شکاف ایدئولوژیک گذاشت و جامعه جهانی را درحالی‌که می‌کوشد مانع گسترش تنش‌ها و درگیری‌ها در سراسر جهان شود، با دشواری روبه‌رو کرده است.  اما تبعات درازمدت‌تر این تنش برای خاورمیانه و ورای آن چیست؟ و پایتخت‌ها، از واشنگتن و لندن گرفته تا مسکو چگونه به اقدامات متحدان‌شان در منطقه واکنش نشان خواهند داد؟ تنش‌های فزاینده میان ریاض و تهران امیدها برای برقراری ثبات در خاورمیانه را تحت‌الشعاع قرار داده‌ است و در کوتاه‌مدت مشکلات بیشتری برای آنهایی که کم‌ترین توان را برای تحمل آن دارند؛ یعنی مردم محنت‌زده یمن و سوریه به ارمغان خواهد آورد.

این تنش تا همین‌جای کار توافق تاریخی هسته‌ای میان ایران و آمریکا را در معرض تهدید قرار داده و غرب را وادار کرده است در انظار عموم ائتلاف به‌تازگی تضعیف‌شده‌اش با عربستان سعودی را مستحکم کند و اختلاف‌های منطقه‌ای و فرقه‌ای را به‌واسطه مجموعه‌ای از گسست‌های روابط دیپلماتیک با ایران تعمیق کرده است.  سرسختی و خشمی که در هر دو پایتخت مشاهده می‌شود به‌زودی‌ فروکش نخواهد کرد، اما درحالی‌که هیچ‌یک از دو دولت مایل به عقب‌نشینی نیستند، هر دو می‌دانند رویارویی مستقیم نظامی، ویرانگر، خونین و غیرمتقارن خواهد بود.  ریاض زرادخانه بهتری دارد که حاصل تجمیع چندین سال خرید مولتی‌میلیارد دلاری از تولیدکنندگان سلاح غربی است و از حلقه حمایتی متحدانش بهره می‌برد.  اما ایران ارتش بزرگ‌تری دارد و حدود سه برابر عربستان سعودی جمعیت دارد که می‌تواند از این جمعیت به‌عنوان منبعی برای تأمین سربازان جدید استفاده کند و همچنین قادر به قدرت‌نمایی در دریاست. محدودیت‌های نظامی به این معنا نخواهند بود که آخرین فصل یک رقابت خصمانه و دیرپای سیاسی و اقتصادی به این راحتی فراموش خواهد شد. آخرین‌باری که- در اواخر دهه ٨٠- دو طرف روابط دیپلماتیک خود را قطع کردند، برقراری مجدد روابط چهار سال به‌طول انجامید.

دو طرف، گریزان از رویارویی مستقیم، احتمالا در عوض، نقش‌شان در چالش‌های نیابتی در سراسر منطقه را پررنگ‌تر خواهند کرد.  گفت‌وگوهای صلح سوریه قرار است به‌دنبال تلاش‌های گسترده بین‌المللی، در اواخر ماه جاری شروع شود و درحالی‌که ایران و عربستان سعودی، هیچ‌یک، به احتمال زیاد میز گفت‌وگوها را ترک نخواهند کرد، اما با میل چندانی به موفقیت مذاکرات، در آن شرکت نمی‌کنند.  اعدام یکی از برجسته‌ترین شیعیان سعودی، نمر النمر روحانی، بود که این بحران را کلید زد؛ سفارت عربستان سعودی در تهران هم به‌دنبال اعتراض‌هایی که پیامد آن بود، به آتش کشیده شد. عربستان سعودی، نمر را به اتهام تروریسم مجرم تشخیص داد؛ طرفدارانش می‌گویند او حامی یک اقلیت سرکوب‌شده بود.  مقامات و تحلیلگرانی که با ریاض مرتبط هستند می‌گویند دلیل اعدام نمر در این برهه خاص، فقط فرارسیدن موعد آن در چرخه و روند قضائی کشور بود، اما قوه ‌قضائیه این کشور در وضعیتی ایزوله نسبت به خاندان حاکم به‌سر نمی‌برد و مشخص بود که این اعدام منجر به تنش خواهد شد. برخی تحلیلگران بر این باورند که این اقدام برای تقویت ائتلاف‌های عربستان ‌سعودی، با یادآوری این نکته به کشورهای غربی که در مواقع بحران، منافع کلیدی و اصلی‌شان همراهی و همسویی با عربستان سعودی است، انجام گرفت.  

رهبران ریاض، در وضعیتی که شاهد تداوم کاهش بهای نفت هستیم، در خانه با فشار سیاسی و اقتصادی دست‌وپنجه نرم می‌کنند و در این زمانه عدم قطعیت، از اینکه توافق تاریخی هسته‌ای ممکن است منجر به گرم‌شدن روابط واشنگتن با ایران شود، ناراضی هستند. در خانه، داعش چالشی ایدئولوژیک برای خاندان آل‌سعود [که مدعی] رهبری جهان تسنن است ایجاد کرده. برخی تحلیلگران دیگر معتقدند این اعدام با هدف ازبین‌بردن انتقادهای بالقوه داخلی به اعدام عده زیادی از زندانیان سنی متهم به تروریسم هم‌زمان با اعدام شیخ نمر انجام شد.دلیل هرچه باشد، این مناقشه در ابتدا به‌نظر رضایت استراتژیک عربستان سعودی را به‌همراه داشت، زیرا گروهی از کشورها از ریاض دنباله‌روی کردند و روابط‌شان را با تهران قطع کرده یا به حداقل تقلیل سطح دادند. یک موج حمایت همراه با دلخوری از طرف متحدان غربی و منطقه‌ای هم به‌دنبال آن آمد و سیاست‌مداران و سرمقاله‌نویس‌‌ها در اروپا هشدار دادند که عربستان سعودی سابقه‌ای طولانی به‌عنوان یک متحد قابل اطمینان دارد، درحالی‌که ایران پیش‌بینی‌شدنی نیست. اما در نگاهی دقیق‌تر، می‌توان گفت تبعات این مناقشه به این سفید و سیاهی نیست. متحدانی که روابط‌شان را با ایران کاملا قطع کرده‌اند، کشورهای کوچک‌تر و آسیب‌پذیر هستند: سومالی و سودان. متحدان منطقه‌ای قدرتمندتر، مانند امارات، ممکن است ناراحت شده باشند و سطح روابط‌شان را با فراخواندن سفیرهایشان کاهش داده باشند، اما به این نتیجه رسیدند که نمی‌خواهند روابط‌شان را با تهران کاملا قطع کنند.  در ایران، آنچه ابتدا یک چالش برای روحانی تلقی شد، ممکن است در نهایت به‌نفع او تمام شود... .