کتاب‌ شناسی توصيفي آسيای مركزی در قرن بيستم و اوایل قرن بیست‎ویکم

آسياي مركزي در مقام يكي از حوزه‌هاي تمدني ايران، از مناطقي است كه پيوسته و در طول تاريخ نقشی اساسي‌ در رشد و گسترش عناصر ايراني و اسلامي در جهان ايراني و دنياي اسلام داشته است. قرار گرفتن تاجيكستان در حوزۀ فارسي¬زبانان ايران، در دوران معاصر و حضور ده‌ها شاعر و نويسندۀ فارسي زبان در ازبكستان اهميت اين منطقه را در عصر حاضر براي ايران دو چندان كرده است.

 آسياي مركزي همواره به دلایل مختلف ژئوپلیتیکی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در مرکز توجه ایران قرار داشته است. این منطقه از سال 1924 به پنج جمهوری شورایی تاجيکستان، ازبکستان، قزاقستان، قرقيزستان و ترکمنستان در قالب اتحاد جماهیر شوروی تقسیم و با اندکی تغییرات در مرز و نوع حکومت‏ برخی از آن‎ها در سال‎های مختلف، تا 1991 دوام آورد.
 از سال 1991م، زمان فرپاشی اتحاد جماهير شوروي ، روابط ايران در تمام جنبه‌ها با جمهوری های مذکور در بدترين وضعيت قرار داشت تا اينكه با استقلال اين كشورها، دوران جديدي از روابط ايران با اين كشورها شكل گرفت؛ به‌ويژه آنكه با پيروزي انقلاب اسلامي در ايران در 1357ش/1979م، عطش سيري‌ناپذيري در احيا و گسترش روابط ديرينۀ تاريخي بين ملت¬هاي دو منطقه پديد آمد و روابط ميان ايران و اين كشورها، به¬رغم ايجاد موانع فراوان از سوي طرف مقابل، به شرايط مطلوبي ارتقا يافت.

سؤال‌هاي پژوهشی که نویسنده تلاش دارد بدانها پاسخ دهد به شرح ذیل است :

1. ميزان توجه پژوهشگران به آسياي مركزي پس از تشكيل جمهوري‌هاي پنج‌‌گانة اين منطقه تا زمان استقلال آن‌ها در ایران چگونه بوده است و در كدام‌يك از حوزه‌هاي پژوهشي، كتاب، مقاله و پايان‌نامه، موفق عمل كرده‌اند؟

2. پيروزي انقلاب اسلامي و فروپاشي شوروي در ميزان توجه پژوهشگران به آسياي مركزي چه تأثيري داشته است؟

3. كدام‎يك از كشورهاي منطقه طي اين دو دوره، در مركز توجه پژوهشگران قرار داشته‌اند؟

4. پژوهشگران در ایران به كدام‎يك از موضوعات مربوط به اين منطقه و در كدام‌ يك از حوزه‌هاي پژوهشي، كتاب، مقاله و پايان‌نامه، تمرکز بیشتری داشته‎اند؟

فرضيه‌های پژوهشی مولف به شرح ذیل است:
1. توجه پژوهشگران در ایران به منطقۀ آسياي مركزي به دليل قرارگرفتن دو منطقه در حوزۀ نفوذ شرق و غرب و تقابل ايدئولوژيكي و سياسي آن دو بسيار كم است؛ چراكه علاوه بر تقابل سياسي و فرهنگي ايجاده شده بين دو منطقه، هيچ‌گونه بستر مناسبي براي رفت‌‌وآمدهاي دوجانبه و انجام كارهاي فرهنگي و اقتصادي وجود نداشت. اين شرايط در دهه‌هاي آغازين اين قرن بيشتر مشهود خواهد بود.

2. پيروزي انقلاب اسلامي ايران و به دنبال آن فروپاشي شوروي، شرايط استثنايي را براي احيا و گسترش روابط همه‌جانيه بين دو منطقه در اختيار ملت‌هاي يكديگر قرار داده است كه اين روابط با ايجاد بسترهاي مناسب روز به روز افزايش يافته است.

3. در ميان كشورهاي منطقه، تاجيكستان به دليل همزباني و همدلي تاريخي و ازبكستان به دليل قرارداشتن شهرهاي تاريخي فرهنگ و تمدن ايراني در خاك آن، بيش از ديگر كشورهاي منطقه در مركز توجه پژوهشگران قرار داشته¬اند؛ ضمن آنکه ترکمنستان نیز به دلیل داشتن مرز مشترک با ایران و وجود ترکمن‌ها در دو کشور از زمینه‎های مساعدی برای گسترش روابط برخوردار است.

4. پژوهشگران در تمام حوزه‌ها، به‌ويژه حوزه‌هاي ادبی، سياسي، تاریخی و اقتصادی به كشورهاي يادشده توجه نشان داده‌اند. اين توجه در دورۀ نخست، بيشتر تاریخی، سیاسی و ادبي و در دورۀ دوم سياسي، اقتصادی و ادبي بوده است؛ ضمن آنکه به دلیل پایگاه اجتماعی نویسندگان کتاب‎ها، مقاله‎ها و پایان‎نامه‎ها، نوع توجه نیز متفاوت خواهد بود؛ برای مثال موضوعات پایان‎نامه‎ها/رساله‌های دانشگاهی غالباً سیاسی، اقتصادی و تاریخی است، در حالی‌که موضوعات کتاب‌ها و مقاله‎ها بیشتر ادبی، تاریخی و سیاسی است و موضوعات اقتصادی در رتبۀ بعدی قرار می‎گیرند.

در پایان ذکر این نکته ضروری به نظر می رسد که روش اين تحقيق ميداني و اسنادي است. بر اين اساس، با مراجعه مستقيم به اسناد مورد نظر در سه حوزۀ كتاب، مقاله و پايان نامه ، مدارك مرتبط به موضوع طرح در محدودۀ زماني 1300- 1389ش/ 1921-2010م با لحاظ تمام موضوعات، از جمله فرهنگي، ادبي، سياسي، اقتصادي، تاريخي و اجتماعي، مطابق فرم مخصوصي با نام «کتاب‌شناسي توصيفي آسياي مركزي در قرن بيستم و اوایل قرن بیست‎ویکم (1921 – 2010)» توصيف شد. ضمنا این اثر تالیف آقای دکتر ابراهیم خدایار در قطع وزیری و با جلد شومیز  در 1100 صفحه و با تیراژ 500 نسخه به سفارش مرکز آموزش و پژوهش‌های بین‌المللی و توسط اداره نشر وزارت امور خارجه در سال 1393 به چاپ رسیده است.