روی برگی بنویس عشق؛به بهانه زادروز فضل‌الله توکل

صدای ایران؛ محمدرضا صمدی مقدم - فضل‌الله توکل آهنگ‌ساز و نوازند‌ۀ چیره‌دست سنتور امروز 74 ساله می‌شود. او که چندی پیش در بستر بیماری بود و اکنون دوران نقاهت را پشت سر می گذارد، نوای سنتورش در گوش هنردوستان موسیقی اصیل جاودان گشته و خاطرات آهنگ‌ها ونغماتش هنوز آرام بخش دل های اهالی موسیقی است.  به این بهانه، نگاهی گذرا به سرگذشت زندگی هنری ایشان از زبان خودش و دیگر نقل‌قول‌ها انداخته‌ایم، هرچند در این زمینه با اطلاعات اندکی مواجه‌ایم.

فضل الله توکل در گفتگوی خود با روزنامه ایران در بارۀ علاقه‌مندی و ورود خود به دنیای موسیقی می‌گوید: «پدر من‌ افسر ارتش و بسیار علاقه‌مند بود که دنبال کار هنری بروم؛ اما مادرم که دبیر ریاضی و زبان فرانسه آموزش و پرورش بود، اصرار داشت در رشته پزشکی ادامه تحصیل بدهم. حتی در کنکور پزشکی شرکت کردم و قبول هم شدم اما نرفتم. به این علت که به قدری از خون وحشت داشتم که حتی نمی‌توانستم آزمایش خون بدهم. پدر و پدر بزرگ من علاقه بسیاری به کتاب و موسیقی داشتند. پدر بزرگم بسیار مهمان دوست بود و تقریباً بیشتر ایام هفته، باغچه بزرگی که در خیابان انتظام داشت محل رفت و آمد میهمانانی بود که اکثریت آنها هنرمندان مشهوری چون استاد صبا، مرتضی محجوبی، رهی معیری، حسین یا‌حقی‌ و... بودند. بنابراین باید بگویم محیط زندگی‌ام سبب شد به دایره موسیقی کشیده شوم.» وی در ادامه می‌گوید: «هیچ‌گاه آن شب به یاد ماندنی را فراموش نمی‌کنم؛ تقریباً هشت سال سن داشتم؛ آن شب که پدرم برای من سنتور خرید؛ از ذوق خوابم نمی‌برد و هر پنج دقیقه یک بار از شوق می‌پریدم و می‌رفتم نگاه می‌کردم که سنتورم هست یا نه. نکته جالب آنجاست که بعد از چند روز به‌خاطر آگاهی نداشتن و بلد نبودن کوک‌های سنتورم، بارها تمام سیم‌ها را پاره کردم و صبح که بلند می‌شدم می‌دیدیم که سنتورم بیشتر از 30 تا سیم ندارد‌(می خندد). البته بعد از این سنتور 5 تا 6 ساز دیگر عوض کردم. بعد از آن در سن ۹-۸ سالگی با سنتوری که پدرم خریده بود، در منزل یکی از معلمان موسیقی مدارس به نام آقای خائفی دوره ابتدایی سنتورنوازی را فرا گرفتم.»

فضل الله توکل در مورد اولین استاد بنام خود می گوید: «از جمله شخصیت‌هایی که با پدرم آشنایی داشت استاد حسین تهرانی بود. ایشان بعد از مدتی وقتی متوجه شدند که با وجود سن کم به یادگیری موسیقی بسیار حریص هستم، طی سه سال در مکتب خود تنبک نوازی را به من آموزش دادند. استاد تهرانی به من آموختند برای آنکه بتوانم به‌خوبی ساز بنوازم باید با ریتم آشنایی داشته باشم و الحق که درست اشاره کردند و در آموختنم بسیار تأثیرگذار بود. یک روز ایشان از من سؤال کردند به چه ‌سازی علاقه‌مند هستید‌؟! گفتم دوست دارم سنتور بنوازم.»

توکل کم‌کم با کمک استاد تهرانی ریتم را فرا گرفت؛ اما برای تکمیل دانسته های خود نیاز به استاد دیگری داشت. به همین علت نزد زنده یاد علی تجویدی می رود. او در مورد چگونگی آشنایی با استاد تجویدی می گوید: «بعد از آمدن به تهران چون پدرم با بیشتر استادان موسیقی آشنایی داشت، یک روز از استاد تجویدی دعوت کردند که به منزل ما بیایند. ایشان هم که علاوه بر هنرشان فرد محترم و با ارزشی بودند، لطف کردند و من را به شاگردی پذیرفتند. آن دوران ما در خیابان خراسان زندگی می‌کردیم و منزل استاد تجویدی در میدان شهدا(ژاله سابق) بود. بنابراین هفته‌ای دو یا سه روز برای آموزش موسیقی به منزل استاد می‌رفتم. استاد تجویدی ردیف موسیقی را با ویولن می‌نواختند و آموزش می‌دادند؛ بعد از آن نت را آموختند». توکل مدت 12 سال دوره‌های مختلف ردیف نوازی را نزد روانشاد تجویدی می آموزد و از حضور ایشان استفاده می‌کند.

توکل در سال 1335 به دعوت استاد تجویدی در ارکستر شماره 2 رادیو نوازنده ارکستر ایشان می شود. تقریباً یک سال بعد از این اتفاق، به سبب آشنایی خانوادگی با پرویز یاحقی  به ارکستر شماره 3 رادیو هم راه پیدا می کند. وی در سال 1337 ‌به دعوت زنده یاد داوود پیرنیا به عنوان تک نواز سنتور به برنامه گل‌ها راه پیدا کرده و گل‌های صحرایی شماره ۵ (در دستگاه شور) و برگ سبز شماره (۶۵) به همراهی آواز زنده یاد محمودی خوانساری و تنبک امیر ناصر افتتاح را برای نخستین بار تکنوازی کرده و ﺴﭙﺲ در برنامه گل‌ها به عنوان سولیست و تکنواز مشغول به کار می شود و تا سال 1357 به فعالیت خود در رادیو ادامه می دهد.

توکل از سال ۴۶-۴۵ با ساختن آهنگ «قهر و ناز» با صدای اکبر ﮔﻟﭙﺎیگانی (مشهور به گلپا) به جرگه آهنگسازان پیوست. در سال ۱۳۷۴ آلبوم آوازه خوان را با ۸ ترانه جدید که همه آهنگها و اشعارش از خود فضل‌اله توکل است، را روانه بازار  کرد. در این مدت نیز آهنگسازی آلبوم های نسیما، غم زمانه، خاطرات جوانی با صدای علیرضا افتخاری را بر عهده داشت.. در واقع سبک آهنگسازی توکل کاملا دلنشین، عامیانه و به روز است. شاید بتوان گفت آثار و ترانه‌های ایشان دارای تشخصی میان موسیقی عامیانه و فاخر است، نه چنان سطحی و نازل است که در دایرۀ موسیقی عامیانۀ صرف قرار گیرد و نه در کلام ونغمه پردازی از روحیات زیست اجتماعی زمانۀ خود فاصله گرفته و نخبه‌گرا گشته .  همچنین این هنرمند قریحه‌ ترانه‌سرایی نیز دارد و خودش معتقد است که این قریحه را از مادرش به ارث برده است. بسیاری از ترانه‌های وی را اکبر گلپایگانی خوانده است؛ از آن جمله می توان به ترانه‌های آهسته آهسته، روی برگی بنویس (آلبومی منتشر شده در اوایل دهه 80 به همین نام)، مست عشق (آلبومی به همین نام از گلپایگانی) و عقیق اشاره کرد. آخرین اثر وی که شعر و آهنگسازی آن را بر عهده داشت، قطعه «شعر ناگفته» با صدای گلپا است که تیر ماه امسال به صورت تک آهنگ منتشر شد.

توکل در مورد چگونگی آشنایی با صدا مخملین آواز ایران می گوید: «آشنایی من با استاد بنان توسط پدربزرگم صورت گرفت. آن زمان پدربزرگم باغ بزرگی در خیابان امیرانتظام (امیریه) داشت که روزهای چهارشنبه تا جمعه هنرمندان در آن باغ جمع می‌شدند. آن زمان من ۱۲- ۱۳ سال داشتم و علاقه‌مند هنر موسیقی بودم. در آن جلسه‌ها و همنشینی‌هایی که در باغ پدر بزرگم داشتند به من اظهار لطف می‌کردند و با ساز من حقیر می‌خواندند؛ همین باعث شد من به عنوان نوازنده و شاگرد به مدت ۴- ۵ سال از مکتب ایشان کسب فیض کنم. آن زمان دستگاه ضبط نبود و از این ضبط صوت سیمی‌ها بود که متاسفانه هیچکدام از این آثار هم‌اکنون موجود نیست؛ البته بعدها مرحوم پیرنیا یک برنامه موسیقی با عنوان «یک شاخه گل» در رادیو راه‌اندازی کردند که ۱۵ دقیقه طول می‌کشید و در این برنامه افتخار داشتم در محضر استاد بنان باشم. در این برنامه موسیقایی استاد مهدی خالدی (ویلن)، استاد عبادی (سه تار)، استاد تهرانی (ضرب) نیز حضور داشتند». در دهه هشتاد در آلبوم «پرنده» و «غزل خوان» با حسین خواجه امیری مشهور به ایرج همکاری داشته است؛ اما بیشترین ارتباط کاری و دوستی وی با گلپایگانی بوده است، به طوری که به جرأت می توان گفت قریب به اتفاق آثار منتشر شده حنجره طلایی آواز ایران در این سالهای اخیر با همکاری فضل الله توکل بوده است.

 از سال ۱۳۵۷ همکاری‌ با رادیو را به دلایلی که خودش هیچگاه بازگو نکرده است، قطع می‌کند  و مجدداً در سال ۱۳۷۲ به ‌رادیو بر می گردد. او در مورد چگونگی بازگشتش به رادیو می گوید: «من حدود 15 سال بود که کار موسیقی نکرده بودم، تا این که مرحوم ملک -که بنده با ایشان دوستی دیرینه داشتم- با من تماس گرفتند و پیشنهاد همکاری دادند. به خاطر وجود نازنین ملک پذیرفتم مجددا در رادیو فعالیتم را شروع کنم.» ارکستری به نام همنوازان متشکل از هنرمندان قدیمی و جدید از جمله اسدالله ملک، منصور نریمان، رحمانی پور، حسن منوچهری و آرش سالمی تشکیل شد. اما این همکاری دیری نپایید؛ چرا که با درگذشت اسدااله ملک در سال 80 این همکاری نیز قطع شد. خود وی در مورد چرایی قطع همکاری می‌گوید: «با درگذشت مرحوم اسدالله ملک هنرمند گرامی کارم را ادامه ندادم؛ چون فعالیت من دو وجه دارد: یکی آهنگسازی و دیگری همنوازی و تکنوازی که بالطبع با از دست دادن همنوازم، اسدالله ملک، تکنوازی هم لطفی نداشت.» ایشان درباره علت عدم همکاری این روزها با ارکستر صدا و سیما با توجه به اصرار فراوان نیز می گوید: «حدوداً چهار یا پنج سال پیش بود که مسئولان بسیار اصرار داشتند که به رادیو برگردم. چندین بار تماس گرفتند، پیک فرستادند و گفتند تشریف بیاورید فلان مدیر می‌خواهد شما را ببیند و در آخر که ‌به دفتر آن شخص رفتم، از من خواستند یک کار برای آنها بسازم، من هم اثر «مولا علی» را در دستگاه افشاری ساختم و در همان جا نیز ضبط شد؛ اما بعد از آنکه درخواست خواننده کردم، خواننده‌ای را که خودشان در نظر گرفته بودند به من معرفی کردند که نه با صدای او آشنایی داشتم و نه با چهره‌اش.»!

فضل‌اله توکل علاوه بر سنتور نوازی کاملاً بر نوازندگی ویلن تسلط دارد. شاید به همین خاطر بود که نوازندگان صاحب نام ویلن ایران حاضر به همکاری با دیگر نوازندگان بنام سنتور و هم دوره فضل‌اله توکل نمی‌شدند. پرویز یاحقی بار‌ها شیوه سنتورنوازی فضل‌اله توکل را منحصربه‌فرد خوانده بود و او را بی‌رقیب می‌دانست.

چند وقت پیش خبر  انتشار آلبومی با صدای خودش در رسانه‌ها منتشر شد، کاری که وی از آن به عنوان «قمار» یاد می‌کند. توکل در این مورد و رفتن به سمت خوانندگی در آلبومی با آهنگسازی خودش می گوید: «من در ابتدا خواننده بودم و در سال 33-34 یک بار از طرف مدرسه در برنامه ارتش خواندم و بعد از آن هم در ارکستر خوانندگی کردم؛ اما بعد از آنکه به سن بلوغ رسیدم و تن صدایم تغییر کرد دیگر نخواندم. اما در میهمانی‌های دوره‌ای که در خانواده برگزار می‌شد می‌خواندم. البته از همان زمان تاکنون بسیاری از همان دوستان مثل انوشیروان روحانی و دیگر دوستان اغلب موافق بودند که بخوانم. من هم تا امروز صبر کردم و کاری را روانه بازار نکردم؛ اما امروز دیگر می‌خواهم ریسک کنم.»

یکی از وجوه متمایز فضل‌الله توکل آهنگسازی برای خوانندگان پاپ است. تا اوایل دهه هفتاد آهنگ‌های بسیاری را برای خوانندگان موسیقی اصیل ایرانی ساخت؛ اما از ابتدای این دهه وارد ترانه سرایی و آهنگسازی برای خوانندگان پاپ نیز شد و نیز استفاده از سازهای الکترونیک و غربی در ساخته‌هایش بیشتر شد. اولین آلبوم موسیقی احسان خواجه امیری آلبوم «من و بابا» نام داشت که اولین تجربه آهنگسازی و ترانه سرایی توکل در این حوزه نیز به شمار می رود. در این آلبوم  سه قطعه «افسانه»، «فردا» و «خداحافظ» توسط وی ساخته شده است. وی در آلبوم «یاد تو میاد سراغم» به خوانندگی علی هوشمند نوازندگی را بر عهده داشته است. آخرین آهنگسازی وی در این زمینه نیز  آلبوم «سراب آرزو»  با خوانندگی احمدرضا نساجان است. 

به باور بسیاری از اهل فن فضل الله توکل در شیوه نوازندگی سنتور صاحب سبک خاصی است که شنونده آگاه با شنیدن مضراب های سنتور آن به صاحب اثر پی می برد. خودش در مورد این شیوه نوازندگی می گوید: «استاد مرتضی خان محجوبی با پدر و پدربزرگم‌ دوستی دیرینه‌ای داشتند؛ من سبک سنتورنوازی را از سبک پیانونوازی ایشان گرفتم و روی این مطلب هم تمرین کرده‌ام؛ اما سبک کاری که امروز می‌نوازم متعلق به خودم است. من برای سازم فضایی که باید بسازم ساختم و در این باره بسیار خوشحال هستم.» به بیان بهتر در مورد شیوه سنتور نوازی توکل می توان گفت که صدای سازش صدایی نرم‌تر و بم های آن پر حجم تر است. دلیل این امر پایین تر آوردن کوک ساز و استفاده از نمدهای قطورتر و سنگین‌تر در سر مضراب‌ها است. از طرف دیگر با پایین آمدن کوک سیم ها قابلیت ارتعاش بیشتری پیدا می کنند. با استفاده از همین خصوصیت این  هنرمند در هنگام نواختن با فشار انگشت شست بر روی پشت خرک سیم‌ها لرزش (ویبراسیون) های خاصی به ساز می دهد که ناله‌های تازه‌ای ایجاد کرده است.

در این میان و حتی در سال‌های کنونی علاقه‌مندان ترانه‌های ایرانی، با آثار و ترانه‌های فضل‌الله توکل توانسته‌اند ارتباط برقرار کنند و مأنوس گردند. شور، حرارت و ضرب‌آهنگ ترانه‌های او گوشه‌ای از ویژگی‌های دلنواز آثار اوست که باعث ماندگاری و تأثیرگذاری در یاد و خاطرۀ موسیقی‌دوستان ایرانی شده است. ضمن آرزوی سلامتی و طول عمر برای استاد توکل، همچنان منتظر ساخته‌های پر حس و حال و خوش‌ریتم ایشان هستیم.