اروپا؛ محور سیاست خارجی دولت یازدهم

صدای ایران؛ محمدرضا صمدی مقدم - سیاست خارجی مجموعه بایدها و نبایدهای یک کشور در عرصه روابط با سایر کشورها  است که به وسیله دیپلمات های آن کشور پیگیری و اهداف و برنامه هایش مورد اجرا گذاشته می شود. این باید و نبایدها یکی از چالش برانگیزترین حوزه های سیاستگذاری در مناسبات بین دولتها محسوب می شود و نقش و اهمیت آن در پیشبرد سرنوشت کشور بر کسی پوشیده نیست.

در عرصه بین‌المللی همه کشورها می‌کوشند تا با اصلی به نام «حفظ منافع ملی» وارد گفت‌وگوی متقابل در جهت توسعه همه جانبه شوند. لذا، در عرصه بین‌المللی نمی‌توان با نگاه سیاه یا سفید به کشورها نگریست؛ بلکه این «منافع ملی» است که میزان روابط کشورها را مشخص می‌کند.

برای پیشبرد سیاست خارجی روش ها و تاکتیکهای متفاوتی وجود دارد که با روی کار آمدن دولت های جدید، روش ها و تاکتیک ها نیز می تواند تغییر پیدا کند؛ گاهی این تغییرها آنقدر قابل توجه است که مسیر سیاست خارجی کشورها را تحت تأثیر قرار می دهد. کشور ایران هم از این قاعده مستثنی نیست.

«حسن روحانی» با انتخاب شعارهایی جدید نشان داد به دنبال تغییری بنیادین در سیاست خارجی نسبت به دولت گذشته است. ایشان با تأکید بر تعامل سازنده و متقابل با جهان از طریق گفتگو، درصدد بهبود روابط با دیگر کشورها به ویژه غرب بوده است. این شیوه برخورد به سرعت مورد توجه کشورهای خارجی قرار گرفت که نخستین بازخورد آن را می‌توان در استقبال مقامات کشورهای مختلف از این گفتمان و حضور سران و مقامات حدود 60 کشور جهان در مراسم تحلیف رئیس‌جمهوری ایران مشاهده کرد.

حسن روحانی 26 مرداد 1392 در جلسه ی تودیع «علی اکبر صالحی» وزیر پیشین امور خارجه و معارفه «محمد جواد ظریف» در سخنانی در زمینه ی ماهیت کلی سیاست خارجی دوره ی جدید گفت: «سیاست خارجه جای شعار نیست. ... حق نداریم سیاست خارجی را برای تکبیر و کف صرف کنیم. سخن ما باید عاقلانه، دقیق و منطقی باشد. سیاست خارجی جای شعر و شعار نیست. جای فهم درست وقایع جهانی است. ما اگر نتوانیم وقایع جهانی را درست لمس و درک کنیم و سپس نتوانیم درست تحلیل کنیم و پس از آن نتوانیم در تصمیم سازی و تصمیم گیری و سپس در اجرا موفق باشیم، قطعاً ناموفق خواهیم بود.»

یکی از مهمترین تغییرات در سیاست خارجی دولت یازدهم نگاه به اروپا بود. رابطه‌ای که در ابتدای دولت یازدهم در شرایط مطلوبی قرار نداشت و سطوح دیپلماتیک به پایین‌ترین سطح خود رسیده بود. نباید از نظر دور داشت که دولت احمدی نژاد نقش به سزایی در  بدتر نمودن  رابطه مذکور  ایفا کرده بود آن چنان که حتی احمدی نژاد در یک مصاحبه خبری با شبکه العالم گفته بود «اروپاییان هریک تکه ای از خاکشان را به اسرائیل بدهند زیرا هولوکاست در آنجا اتفاق افتاده است. این در حالی است که اکنون دولت فلسطین باید تاوان آنرا پس بدهد»؛ در نتیجه اتخاذ این سیاست های تهاجمی، روابط خارجی با اتحادیه اروپا قطع شد.

به مرور همکاری های سیاسی و اقتصادی طرفین و مذاکرات سطح بالا و مبادله هیات ها و رفت و آمدهای سیاسی و اقتصادی به صورت چشمگیری کاهش یافت و دیگر شاهد سفرهای سیاسی دیپلماتیک و اقتصادی - تجاری در سطح روسای کشورها و حتی وزرای خارجه و یا وزرای اقتصادی به پایتخت های یکدیگر نبودیم. به بیان بهتر می توان گفت در دوره 1384 تا 1392 روابط سیاسی و اقتصادی ایران و اروپا به نحو بارزی کاهش یافت و تبادل هیئت‌ها و رفت و آمدهای دیپلماتیک در کمترین سطح خود قرار گرفت؛ این در حالی است که از زمان استقرار دولت یازدهم 28 هیئت دیپلماتیک اروپایی به ایران سفر کرده اند. این سفرها از یک سو در نتیجه تغییر در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و از سوی دیگر با توجه به شرایط به وجود آمده در منطقه و تمایل اروپا به ارتباط با جمهوری اسلامی ایران بوده است.

بحران آوارگان که زائیده خشونت، جنگ و تروریسم و ظهور گروههای تروریستی در خاورمیانه بوده است؛ در دو سال اخیر با  پیدایش داعش در عراق و سوریه و خشونت بی حد و مرز این گروه ، بحران در سوریه و تبدیل آن به یک جنگ داخلی، بحران و آشوب در لیبی و جنگ قدرت میان گروه¬های گوناگون و تحولات یمن و تجاوز ائتلاف سعودی به این کشور، به طور وحشتناکی تشدید و موجب آواره و بی خانمان شدن میلیون¬ها نفر از این منطقه به سمت اروپا که یک مقصد فوری برای آنان به شمار می-رود، شده است؛ زیرا اروپا برای خاورمیانه و شمال آفریقا نزدیکترین منطقه¬ی دارای ثروت و ارزش های انسانی است که می تواند به آنان پناه بدهد. این مسئله یک بحران جدی برای اروپا و تهدیدی برای امنیت ملی این منطقه است. ایجاد این امنیت می تواند از محورهای عمده همکاری و رابطه ایران با اروپا باشد.

علاوه بر مسأله امنیت، نیاز دوطرف به یکدیگر در حوزه تجاری و اقتصادی و به خصوص در زمینه انرژی نیز از دیگر موضوعاتی است که می¬تواند دوطرف را برای بهبود و گسترش روابط مصمم ترسازد. وابستگی فراوان اتحادیه اروپا به انرژی و اتکای بیش از حد این اتحادیه به روسیه به عنوان مهمترین منبع انرژی خود، با وجود اتفاقات حادث شده در بحران اوکراین، عاملی است که باعث نگرانی فزاینده اتحادیه اروپا و تلاش برای یافتن منابع جدید انرژی در سال های اخیر شده است؛ همچنین با توجه به نیاز اتحادیه اروپا به گاز، تمایل این اتحادیه برای پایان دادن به انحصار روسیه در تامین گاز خود و منابع عظیم گازی ایران، صادرات گاز ایران به اروپا موضوعی است که اگرچه تحقق آن دشوار و زمان¬بر خواهد بود، اما می تواند منافع عظیمی برای دوطرف داشته باشد. این مسائل می¬توانند سیاست¬های اتحادیه¬ی اروپا را در قبال جمهوری اسلامی ایران منعطف تر سازد و مسیر را برای ارتباط سازنده ایران که هدف اصلی دولت جدید محسوب می¬شود، هموار سازد. سفرهای پی در پی هیأت¬های دیپلماتیک کشورهای اروپایی به خوبی این انعطاف و ارتباط سازنده را نشان می دهد.

به لحاظ زمانی ورود هیئت های دیپلماتیک اروپایی را می توان به دو دوره تقسیم کرد:

بعد از توافق ژنو در آذر ماه 1392 تا تفاهم لوزان در فروردین ماه 1394 شاهد ورود متناوب هیئت های دیپلماتیک اروپایی به کشور بوده ایم. در این مدت وزیران خارجه ایتالیا (3 بار و با 2وزیر خارجه متفاوت) - سوئد - پرتغال - اسپانیا – یونان - کاترین اشتون مسئول سیاست خارجی اروپا - بلاروس – لهستان- بلژیک، لتونی - ارمنستان( در هر دو سطح نخست وزیر و وزیرخارجه طی دو دیدار جداگانه) – اتریش - لوکزامبورگ - اسلواکی – دانمارک – فنلاند – قبرس و کرواسی به ایران آمدند. هیئت های دیپلماتیک اروپایی در این دوره بدنبال پایه ریزی یک توافق سیاسی و اقتصادی بین طرفین بوده تا با توافق هسته ای احتمالی در آینده بتوانند جز اولین کشورهایی باشند که با رفع تحریم ها همکاریهای گستره را شروع نمایند.

توافق هسته‌ای که در 23 تیرماه بالاخره قطعی شد، درهای ایران را بار دیگر به روی بسیاری از کشورها باز کرد؛ هرچند دستگاه دیپلماسی فعال دولت حسن روحانی در تمام دو سال گذشته توانست با دعوت از مقامات کشورهای مخلتف جهان به ایران و سفرهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، زمینه را برای رونق سیاست خارجی ایران فراهم کند، اما این توافق وین بود که زمینه علاقه مجدد کشورهای اروپایی به حضور در بازار ایران را بیشتر فراهم کرد. بعد از توافق هسته ای شاهد ورود گستره هیئت های دیپلماتیک هستیم و احتمال این که با لغو تحریم ها شاهد اوج ورود هیئت های دیپلماتیک اروپایی یکی پس از دیگری باشیم، می¬تواند چشم انداز روشن تری را پیش روی ما قرار دهد؛ این تغییر عملی در رویکردهای سیاست خارجی ایران چهره جدیدی از جمهوری اسلامی را به جهان نشان خواهد داد.

پس از توافق وین در 23 تیرماه؛ بطور ملموس شاهد حضور گسترده اروپایی ها در ایران هستیم بطوری که در این سه ماهه از مجموع 15 هیئت دیپلماتیکی به ایران شاهد ورود 9 هیئت اروپایی بوده ایم. 

«فدریکا موگرینی» مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا اولین مقام اروپایی بود که چند هفته پس از توافق هسته ای به ایران سفر کرد.  همزمان با این سفر طرفین از آغاز دور جدیدی از گفت‌وگوها  بنام "گفت‌وگوهای سطح بالا" خبر دادند. البته در سال‌های گذشته ایران و اتحادیه اروپا گفت‌وگوهایی با یکدیگر داشته اند که در مقطعی این گفت‌وگو‌ها به نام "گفت‌وگو‌های انتقادی" مطرح بود و بعد از آن به عنوان "گفت‌وگوهای جامع" شناخته شد. 

یک روز بعد از موگرینی «لوران فابیوس»، مرد آهنین علیه توافق هسته ای به ایران آمد. وی نخستین وزیر امور خارجه فرانسه بود که بعد از 12 سال به ایران سفر می کرد. فابیوس در دیدارهایش علاوه بر اینکه از سفر قریب‌الوقوع یک هیأت اقتصادی فرانسوی به ایران خبر داد، حامل پیام دعوت «فرانسوا اولاند» رئیس‌جمهور فرانسه از حسن روحانی برای سفر به پاریس بود. همچنین دولت فرانسه، ایران را از حالت "هشدار" برای سفر اتباع خود، خارج کرد

13 مرداد 94،‌ یک هیأت ایتالیایی به ریاست «پائولو جنتیلونی» وزیر امور خارجه و «فدریکا گوئیدی» وزیر توسعه اقتصادی ایتالیا به همراه جمعی از مدیران ارشد از صاحبان صنایع و مهمترین مؤسسات و شرکت‌های اقتصادی دولتی و خصوصی به تهران آمدند. وزیرخارجه ایتالیا برای دومین بار در شش‌ماه گذشته راهی تهران شده تا در صف اولین‌ میهمانان تهران بعد از توافق وین قرار گیرد. او بهمن سال گذشته هم به تهران آمد. از ابتدای دولت روحانی تاکنون تهران سه بار میزبان وزرای خارجه ایتالیا بوده است.

وزیر خارجه صربستان مسافر بعدی تهران بود. 

«دیوید هاموند»، وزیرخارجه انگلستان میهمان اروپایی دیگری بود که در اوایل شهریور به تهران آمد. هاموند نخستین حضور وزیر خارجه انگلیس در ایران پس از 12 سال بود. در ساعات اولیه حضور فیلیپ هاموند در ایران سفارت انگلیس در تهران بار دیگر فعالیت خود را از سر گرفت و هم‌زمان سفارت ایران در لندن به مانند سفارت انگلیس در تهران فعالیت خود را در سطح کاردار مقیم به صورت رسمی از سر گرفت.

رئیس جمهور اتریش میهمان اروپایی دیگر ایران بود. هاینس فیشر نخستین رییس جمهوری کشور عضو اتحادیه اروپا بود که بعد از 10 سال به ایران سفر می کرد. نمایندگان شرکت ها و صاحبان صنایع اتریشی در جمعی 250 نفره فیشر را همراهی کردند.

«لوبو میرزائو رالک» وزیر خارجه جمهوری چک میهمان اروپایی دیگری بود که سیزدهم شهریور به ایران آمد. وزیر امور خارجه جمهوری چک در بدو ورود به کشورمان با تعبیر جالبی گفت:« يک هواپيما بازرگان به ايران آورديم ».

16شهریور، وزارت امور خارجه مهمان دیگری از اروپا داشت؛ وزیر امور خارجه اسپانیا به همراه هیأتی 70 نفره از جمله وزرای صنعت، انرژی، ترابری، گردشگری، و عمران این کشور اروپایی به ایران آمدند.

«برت کوئنداس» وزیرخارجه هلند میهمان دیگر اروپایی دستگاه دیپلماسی کشور بود. سفر وی به ایران سفر اولین مقام هلندی پس از 14 سال به ایران بود . وزیر خارجه هلند سفر به تهران را فرصت تازه ای برای گفت و گو های سازنده خواند.

سیاست خارجی دولت تدبیر و امید که مبتنی بر تعامل سازنده و همکاری مؤثر با دنیای خارج است، موجب حل موضوع هسته ای ایران، که یکی از عوامل عمده اروپا برای تعلیق و کاهش سطح روابط با ایران طی چند سال اخیر به شمار می رفت، گردید و  با گذشت زمان رسما شاهد پایان ممنوعیت سفرهای بلندپایه دیپلماتیک اروپایی به جمهوری اسلامی ایران که تقریبا از اوائل دولت نهم شروع شد، بوده ایم.

بر این اساس با تغییر استراتژی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران با روی کار آمدن دولت جدید و رویکرد سازنده مبتنی بر گفتگوی مسالمت آمیز و حل مسأله هسته ای از یک طرف و بحران های به وجود آمده در منطقه و توجه اتحادیه اروپا به مسأله مهاجرت و امنیت و همچنین نیاز اروپا به روابط تجاری و اقتصادی و رفع انحصار وابستگی به انرژی روسیه از طرف دیگر، به نظر می رسد روابط ایران با کشورهای دیگر به ویژه غرب و اتحادیه اروپا رو به بهبودی است. در حال حاضر شرایط خوبی برای روابط همه جانبه بین دو طرف برقرار است و  می توان نسبت به آینده همکاری ها خوش بین بود.