روحانی آبان به ایتالیا و فرانسه می‌رود/ تهران- پاریس از دوگل تا اولاند

تاریخ روابط جمهوری اسلامی ایران و فرانسه از خرداد ۱۳۵۸ که شمس‌الدین امیرعلایی در کاخ الیزه استوارنامه خود را تقدیم «والری ژیسکاردستن»، رئیس‌جمهوری وقت فرانسه، کرد تا سفر ۲۵ آبان حسن روحانی به این کشور فرازوفرود زیادی داشته است. شاید مهم‌ترین پلان‌های این رابطه اینها باشد؛ حضور امام‌خمینی(ره) در نوفل‌لوشاتو، حمایت از مخالفان نظام كه اوج آن فرار ابوالحسن بنی‌صدر و مسعود رجوی به پاریس در سال ١٣٦٠بود، لغو یک‌طرفه بسیاری از قراردادها با فرانسه توسط ایران، شروع جنگ و حمایت فرانسه از عراق و کاهش روابط در دوران جنگ، قطع کامل روابط ایران و فرانسه از تیر ۶۶ تا تیر ۶۷ به‌خاطر ماجرای بمب‌گذاری در پاریس، بهبود نسبی روابط پس از جنگ و مسافرت هیأتی ایرانی به فرانسه، گرم‌شدن روابط پس از برسرکار‌آمدن شیراک، اوج‌گرفتن روابط با سرکارآمدن دولت اصلاحات تا دیدارهای دیپلماتیک روحانی با رئیس‌جمهوری فرانسه در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل، وقایع برجسته تاریخ روابط ایران و فرانسه هستند. 

در ماه پیش‌رو، پاسخ به دعوت‌های اروپایی از سر گرفته می‌شود. حسن روحانی قرار است ٢٣ آبان راهی ایتالیا و دو روز بعد عازم فرانسه شود. سفر به این دو كشور اروپایی در پاسخ به دعوت‌هایی انجام می‌شود كه پیش‌تر به دست روحانی رسیده بود. وزیر خارجه فرانسه بعد از توافق وین، دومین مسافر اروپایی تهران بود. پیش از او، معاون صدراعظم آلمان و یك وزیر اقتصادی آن كشور به تهران آمده بود. لوران فابیوس، وزیر خارجه فرانسه كه در جریان مذاكرات هسته‌ای به چهره‌ای تندرو و مخالف تبدیل شده‌بود با سفر فوری‌اش به تهران بعد از توافق، بسیاری را متعجب كرد. او در سفر به تهران، با حسن روحانی رئیس‌جمهوری نیز دیدار كرد و دعوت‌نامه رئیس كشورش را به او تسلیم كرد. اگرچه چندی بعد اعلام شد كه روحانی به این سفر خواهد رفت اما زمان سفرش اكنون مشخص شده است. 

سفر به ایتالیا و بعد به فرانسه پیش از این هم نظیر داشته‌است، رئیس دولت اصلاحات هم در یكی از سفرهای اروپایی خود، در یك نوبت به رم و پاریس سفر كرد. موج سینوسی رابطه ایران و ایتالیا و فرانسه در چند دهه گذشته، با نوساناتی ادامه داشته ‌است. ایران و ایتالیا به دلیل اینكه رم كمتر درگیر مسائل سیاسی بوده، تنش كمتری با هم داشته‌اند. اما نوسان در رابطه ایران و فرانسه كم نبوده است. اما با همه این احوال تلاش شده كه با هر كج‌دار و مریزی هست، به قطع رابطه منجر نشود؛ چه آنكه سابقه قطع رابطه كمتر از یك‌سال در دهه ٦٠ را تجربه كرده‌اند.

اوایل كار دولت یازدهم با شدت‌یافتن مذاكرات هسته‌ای گره خورد؛ همین ماجرا در همه دو سال گذشته ادامه یافت. مذاكرات فشرده هسته‌ای بین ایران و كشورهای ١+٥ به تفاهمی در ژنو منجر شد كه زیرساخت حدود ٢٠ ماه مذاكره بعدی شد. مذاكره‌ای كه ٢٣ تیرماه در شهر وین منجر به توافق جامع شد. بعد از تفاهم موقت ژنو بود كه موج علاقه‌مندان اروپایی برای ازسرگیری روابط سیاسی و اقتصادی با تهران راهی تهران شدند. همان زمان بود كه گروهی از فعالان اقتصادی اروپایی به تهران آمدند، فرانسوی‌ها همان‌زمان در صف اول بودند. آنچه آمریكایی‌ها را ناخشنود كرد، آنچنان كه در پیام‌هایی یادآوری كردند، این بود كه از ديدگاه آنها هنوز تهران برای سرمایه‌گذاری امن نیست.

اما با تندشدن مذاكرات در وین برای دستیابی به توافق جامع فعالان سیاسی و اقتصادی سفر به تهران را كند كردند. همه آنها منتظر بودند كه توافق نهایی، شود. تحریم‌های شدید ایران مهم‌ترین مانع برای سرمایه‌گذاران اروپایی بود كه از تهران با وجود بازار بالقوه‌اش، دوری می‌جستند. عمده هراس آنها از تحریم‌های ثانویه آمریكایی‌ها بود، اما با دستیابی به توافق در ٢٣ تیرماه و تصویب قطعنامه جدید شورای امنیت كه تحریم‌های پیشین را حذف می‌كرد، آنها بار دیگر اشتیاق خود را برای ازسرگیری روابط با تهران نشان دادند. این را می‌توان از موج مسافران متعدد دیپلماتیك تهران در دوماه گذشته و دعوت‌نامه‌های كه خطاب به مقامات بالای كشور صادر می‌شود، دید. 

لوران فابیوس در سفر به تهران گفت كه پس از توافق هسته‌ای ایران و قدرت‌های جهانی، فرانسه مایل است مناسبات دوجانبه خود با جمهوری اسلامی ایران را گسترش دهد. فابیوس گفته بود: «با امضای موافقت‌نامه جدید (هسته‌ای) -و رفع تحریم‌ها- فرانسه قصد دارد درصورت تمایل ایران در حوزه‌های گوناگون ازجمله سیاسی، اقتصادی و فرهنگی حضور بیشتری (در ایران) داشته باشد». 

علاوه بر حوزه‌های اقتصادی، تهران و پاریس بر سر برخی مسائل منطقه‌ای نیز نقش تأثیرگذار دارند. از آن جمله موضوع لبنان است كه فرانسه در جریان‌های سیاسی این كشور نقش دارد همان‌طور كه ایران نیز در این كشور و بده‌وبستان‌های سیاسی آن نقش ایفا می‌كند. دمشق و ریاض نیز جزء حوزه‌های مشتركی است كه دو كشور تعاملات ویژه‌ای بر سر آن دارند. 

روابط ایران و فرانسه پرسابقه بوده و فراتر از دوران معاصر است. آغاز این روابط را می‌توان به زمان اعزام سفیر از دربار ارغون‌شاه به دربار فیلیپ نوبل، پادشاه فرانسه نسبت داد. از مهم‌ترین تحولات معاصر در روابط سیاسی ایران و فرانسه ، بازديد محمدرضا شاه در شهریور۱۳۴۰ به دعوت ژنرال دوگل از فرانسه است و این منجر به سفر چهار روزه «دوگل» به ایران در مهر ۱۳۴۲ شد. در دوران ریاست‌جمهوری «دوگل» روابط سیاسی ایران و فرانسه بسیار حسنه بود. پس از انقلاب اسلامی و حضور امام‌خمینی(ره) در فرانسه، این کشور به پایگاه خبری مهمی تبدیل شد. پس از حمایت فرانسه از مخالفان نظام، روابط ایران و فرانسه رو به سردی گذاشت. با شروع جنگ ایران و عراق و حمایت فرانسه از صدام حسین، روابط ایران و فرانسه بیش‌ازپیش تیره شد. جداکردن عراق از اردوگاه شرق و تسلط بر سیاست‌های آن و کاهش نفوذ شوروی در این کشور، دو محور اصلی سیاست‌های آمریکا در دوران جنگ سرد بود. 

با به‌قدرت‌رسیدن میترانِ سیوسیالیست در فرانسه، زمینه همکاری رژیم عراق که تمایلات سوسیالیستی داشت با فرانسه افزایش یافت. وزارت خارجه ایران در واکنش به انتخاب میتران به ریاست‌جمهوری فرانسه با انتشار اطلاعیه‌ای در ٢٠ اردیبهشت ١٣٦٠، اعلام کرد: «اما دولت جدید فرانسه نه تنها ارسال تجهیزات نظامی و اورانیوم را به عراق قطع نکرد، بلکه میزان مبادلات و کمک‌های نظامی و حمایت‌های سیاسی از عراق از سوی فرانسه افزایش یافت». به دنبال فرار بنی‌صدر و رجوی و پناهنده‌شدن آنها به فرانسه در مردادماه ١٣٦٠، وزیر امور خارجه ایران درباره روابط خارجی فرانسه با طرفین درگیر در جنگ، به سفیر فرانسه ابلاغ كرد که ظرف مدت سه روز ایران را ترک کند. احمد عزیزی، معاون وقت وزارت خارجه ایران، در مصاحبه با لوموند اعلام کرد: «تا وقتی فرانسه، بنی‌صدر و رجوی و ربایندگان ناوچه تیزرین را به ایران تحویل ندهد روابط ایران و فرانسه به حال عادی در نخواهد آمد». به دنبال این جریان سطح روابط دو کشور تنزل یافت. 

ازآنجاکه اقتصاد فرانسه به تجارت خارجی وابسته است و مبادلات اقتصادی برای فرانسه بسیار اهمیت دارد، به‌دلیل نیاز این کشور به بازار ایران، بعد از جنگ ایران و عراق، شاهد بهبود روابط ایران و فرانسه هستیم. نیاز ایران به کشوری چون فرانسه برای بازسازی کشور پس از جنگ نیز به چشم می‌خورد. در اولین گام از این روند بهبود روابط، شاهد مسافرت هیأتی ایرانی متشکل از وزیر بازرگانی و رئیس بانک مرکزی به فرانسه برای مذاکرات با مسئولان فرانسوی هستیم. لازم به ذکر است این مذاکرات به دلیل تحریم خرید نفت از ایران از سوی فرانسه با مشکلاتی مواجه شد.

۲۶ تیر ۱۳۶۶ رابطه تهران-پاریس به طور كامل قطع شد. این ماجرا که تا ۲۶ خرداد ۱۳۶۷ ادامه پیدا کرد ریشه در بمب‌گذاری پاریس داشت که در آن ۹ نفر کشته و ۱۵۰ نفر مجروح شدند. در ارتباط با این ماجرا پلیس فرانسه هشت دانشجوی ایرانی را اخراج کرد. بعد از بازجویی پلیس فرانسه از یکی از کارمندان سفارت ایران در پاریس، و با وجود اینکه او دخالت‌نداشتن خود را در این زمینه اعلام کرده بود، متهم شناخته شد. سپس وزارت خارجه ایران دستور داد فرانسویان مقیم ایران، کشور را ترک کنند. در پی این اقدام، پلیس فرانسه سفارت‌خانه ایران در پاریس را محاصره کرد. ایران کاردار فرانسه را احضار کرد و دو ساعت به فرانسه مهلت داد تا عاملان ضرب‌وشتم و سرقت اسناد دیپلماتیک ایران تنبیه شوند و محاصره متوقف شود. ایران با مقابله‌به‌مثل، سفارت فرانسه در تهران را محاصره كرد. در نتیجه روابط دو کشور به‌طور کامل قطع شد.

با افزایش روابط، هیأتی فرانسوی برای مذاکراتی دوجانبه در سال ۱۳۶۷، وارد ایران شد. خروج مسعود رجوی از خاک فرانسه و به تبع آن آزادی گروگان‌های فرانسوی با میانجیگری ایران از سوی حزب‌الله، روابط را وارد مرحله جدیدی کرده بود. پس از قتل شاپور بختیار در فرانسه در آستانه سفر فرانسوا میتران، رئیس‌جمهور فرانسه، روابط ایران و فرانسه از آن متأثر شد که البته پس از محاکمه متهمان قتل بختیار و سفر دبیر کل وزارت امور خارجه فرانسه به تهران اوضاع بهبود یافت. پس از انتشار کتاب موهن آیات شیطانی و حكم امام(ره)، سفیران كشورهای اروپایی از جمله فرانسه، تهران را ترك كردند. ماجرای «میکونوس» روابط را بیش‌ازپیش تیره كرد.

روابط هاشمی‌رفسنجانی، رئیس‌جمهور وقت ایران، با رئیس‌جمهور جدید فرانسه، ژاک شیراک، که با انزوای ایران مخالف بود، فصل جدیدی در روابط ایران و فرانسه آغاز کرد. او دراین‌باره گفت: «معتقدم باید روابط فرانسه با ایران گسترش پیدا کند، براى اینکه ما نمی‌توانیم به این دلیل که دولت ایران در بعضى جاها روش تندى دارد، ایران را کنار بگذاریم، اگر ما ایران را منزوى کنیم، روش آن کشور شدیدتر خواهد شد». هاشمی‌رفسنجانی نیز با ارسال پیامی این پیروزی را به شیراک تبریک گفت. بهبود روابط ایران و فرانسه در این دوره به حل مسئله الجزایر، ایجاد توازن بین اهداف آمریکا و اروپای متحد و ترسیم سیاست‌های اصولی فرانسه در خاورمیانه و خلیج فارس و مدنظرقراردادن ایران به مثابه بزرگ‌ترین قدرت منطقه منجر شد. ورود شرکت نفتی «توتال» فرانسه و ربودن گوی سبقت از شرکت آمریکایی «کونکو» در میادین نفتی ایران، روابط اقتصادی دو کشور را وارد مرحله جدیدی کرد. 

با پیروزی دولت اصلاحات در ایران و حمایت فرانسه از اصلاحات در کشور، شتاب روابط فرانسه و ایران بیشتر شد. سفر رئیس دولت اصلاحات به ایتالیا و فرانسه نقطه عطفی در روابط بین دو کشور محسوب می‌شود. روابط تهران-پاریس پس از انتخابات سال ۱۳۷۶ به سرعت بهبود پیدا كرد تاجایی‌‌كه ژاک شیراک به طور رسمی از رئیس‌دولت اصلاحات برای سفر به فرانسه دعوت كرد. دیدار وزیر خارجه فرانسه با همتای ایرانی‌اش در ملاقات مشاور رئیس‌جمهور فرانسه با ظریف، معاون حقوقی و امور بین‌الملل وقت وزارت خارجه و تأکید بر همکاری با ایران در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، خلع سلاح و مواد مخدر، ادامه همکاری‌های نفتی با ایران، امضاى قرارداد اعطاى وام ۹۰۰ میلیون دلارى بانک اعتبارات کشاورزى فرانسه به ایران و گفت‌وگو درباره مسائل خاورمیانه، فلسطین و طرح صلح خاورمیانه، ازجمله تحولات مهم سال‌هاى ٧٧-١٣٧٩ به‌شمار می‌رود. با توافق هسته‌ای و استقبال دوباره دولت‌های اروپایی از گسترش رابطه با ایران، به‌نظر می‌رسد موج جدیدی از رابطه در حال شكل‌گیری است.