رمزخوانی از رازهای سعید جلیلی

جلسات کمیسیون بررسی برجام در مجلس با دعوت از مذاکره کنندگان قبلی و فعلی، یک فایده بزرگ دارد؛ حتی اگر به تعبیر نائب رئیس مجلس سخنانی که در آن گفته می شود برای پخش تلویزیونی باشد. فایده اش هم اینکه مذاکره کنندگان سابق که گویی فرصت نداشته اند تا رازهای مذاکرات گذشته را برای مردم بازگو کنند، حالا امکان یافته اند تا بگویند که در دوره مسئولیتشان، توافق حاصل شده بود و «آمریکایی ها در استانبول ۲ از خط قرمز غنی سازی و حقوق هسته ای جمهوری اسلامی عقب نشینی کردند و شرمن نماینده آمریکا در مذاکرات، پیام رئیس جمهور آمریکا را در آن جلسه قرائت کرد و اعلام کرد که حق هسته ای و حق غنی سازی ایران را به رسمیت می شناسند و ایران در این زمینه استثنا نیست، بلکه باید وارد تعامل و گفت وگو شویم و همکاری متقابل داشته باشیم و بالاخره طرف مقابل (۱+۵) پذیرفت که باید با ایران تعامل و گفت وگو کند.»

این گفته سعید جلیلی، دبیر سابق شورای عالی امنیت ملی، ۳ خبر در خود دارد: یکی اینکه مذاکره استانبول ۲ موفق بوده؛ دیگر اینکه وندی شرمن، معاون وزیر خارجه آمریکا در آن پیامی از باراک اوباما خوانده که دو موضوع حقوق هسته ای و غنی سازی ایران را «به رسمیت شناخته شده» و سوم اینکه آمریکا پذیرفته ایران در این باره استثنا نباشد.

شرح بیشترش را حمید رسایی، نماینده عضو جبهه پایداری در مجلس داده: «در یکی از جلسات در مجلس آقای جلیلی به پیام جالبی از طرف اوباما اشاره کرد که وندی شرمن آن را در مذاکرات قرائت کرد. موضوع مربوط به مذاکرات استانبول۲ (فروردین ۹۱) است. در این مذاکرات وندی شرمن درابتدای جلسه می گوید که «من نه تنها به نمایندگی از طرف دولت آمریکا در این مذاکرات بلکه به عنوان نماینده ویژه رئیس جمهور آمریکا این پیام رئیس جمهور را به شما که نماینده ایران و نماینده ولی فقیه ایران هستید اعلام می کنم.» آقای جلیلی دو بخش از این پیام اوباما را در جلسه بیان کرد: ما حق ایران را برای استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای در چارچوبNPT شناسایی می کنیم. ما اینجا نیستیم تا در مذاکرات ایران را مستثنی کنیم.»

سه پاسخ از طرف سه چهره حاضر در مذاکرات قبلی و فعلی به این گفته مذاکره کننده سابق هسته ای ایران داده شده است؛ به گفته علی اکبر صالحی، وزیر خارجه سابق و رئیس سازمان انرژی اتمی فعلی «می گویند حق غنی سازی و فلان و فلان را ما گرفتیم، خب اگر اینطور است، سند را امضا هم می کردید دیگر و کار را تمام می کردید.» و توضیح بیشتری داده که «حق غنی سازی در هیچ یک از مذاکرات ۱+۵ از سوی آمریکایی ها به رسمیت شناخته نشده بلکه در گفت وگوی مسقط، آمریکایی ها حق غنی سازی ایران را به رسمیت شناختند و بعد از این بود که دولت جدید آمد و مذاکرات را پیگیری کردند.»

پاسخ دیگر را عباس عراقچی، عضو تیم مذاکره کننده هسته ای در هر دو هیات قبلی و فعلی داده و گفته: «۱+۵ تا آن مقطع هیچ گاه با ادامهٔ غنی سازی موافقت نکرده بودند. در آلماتی به عنوان گام اول گفتند ادامه پیدا بکند و در گام بعدی باید تعطیل بشود که حالا دیگر قضیه ماند. البته چه آمریکایی ها و چه ۱+۵ همیشه حق بهره برداری از انرژی صلح آمیز هسته ای را قائل بودند و همیشه هم گفته بودند. این چیزی نبود. ولی از نظر غربی ها غنی سازی یک حق نیست. غنی سازی یک جنبهٔ اجرایی و عملی از حق استفادهٔ صلح آمیز از انرژی هسته ای است.»

حمید بعیدی نژاد، رئیس تیم کار شناسی مذاکره کننده هسته ای هم در پاسخ خود گفته های کا ترین اشتون، مسئول سابق سیاست خارجی اتحادیه اروپا را در ۱۷ فروردین ۹۲ در آلماتی نقل کرده است: «در خلال این بحث ها روشن شد که مواضع کشورهای ٣+٣ و ایران در خصوص محتوا خیلی با هم فاصله دارند. بنا بر این موافقت کرده ایم که همه طرف ها برای بررسی اینکه در این فرآیند در کجا قرار داریم به پایتخت ها برگردیم. من به زودی برای آنکه ببینیم چگونه به جلو حرکت کنیم با دکتر جلیلی در تماس خواهم بود.»

طبق توضیحات علی باقری، معاون جلیلی در جلسه کمیسیون برجام «غربی ها در بغداد درخواست کردند که غنی سازی ٢٠ درصد تعطیل، فردو تعطیل و مواد غنی شده هم به خارج از کشور منتقل شود اما به دلیل حرکت راهبردی درست جمهوری اسلامی مطالبات خود را تعدیل کرده و گفتند که غنی سازی ٢٠ درصد تعلیق شود، فردو به سطح آمادگی فعالیت تنزل پیدا کرده و مواد غنی شده هم اکسید شود. این پیشنهادات برای رفع نگرانی ها مطرح شده بود، ایران هم خواهان رفع نگرانی ها شد اما آن ها در آن زمان پیشنهاداتی داشتند که هم وزن و همجنس با مطالباتشان نبود. ما در همین دور از مذاکرات، خواهان لغو تحریم های مالی و بانکی شدیم تا رفع نگرانی ها هم وزن و همجنس باشد. لغو تحریم های مالی و بانکی در قبال تعلیق غنی سازی ٢٠ درصد و اکسید کردن مواد غنی شده مطرح شد و فردو را هم از بده و بستان خارج کردیم، ولی غربی ها گفتند که ما باید برای پاسخ، به پایتخت هایمان برویم، مشورت کنیم و اعلام نظر کنیم.»

فایده این توضیحات و نقل این اخبار در اینست که از خلال مرور در مواضع اعلامی طرفین در دوره یاد شده، «هم وزن و همجنس بودن اقدامات ایران و امتیازات ۱+۵» در دو دوره مذاکرات جلیلی و ظریف معلوم می شود. به همین دلیل باید سه خبر جلیلی با اخبار و مواضع منتشر شده از مذاکرات هسته ای در اسفند ۹۱ و فروردین ۹۲ مقایسه شود تا تفاوت ها و تناقض هایشان برملا شود.

مذاکرات ایران و ۱+۵ روز ۸ اسفند ۹۱ در هتل ریکسوس آلماتی قزاقستان پس از وقفه ای ۹ ماهه از سر گرفته شد. بواقع پس از مذاکرات استانبول (۲۶ و ۲۷ فروردین)، بغداد (۳ و ۴ خرداد) و مسکو (۲۹ و ۳۰ خرداد ۹۱) مذاکرات تعطیل و چندین دور مذاکره در سطح کار شناسی هم به نتیجه ای منجر نشد. ده روز قبل از مذاکرات آلماتی، خبرگزاری رویترز به نقل از مقام های غربی خبر داد که کشورهای ۱+۵ قصد دارند به ایران پیشنهاد دهند در ازای تعطیل کردن تاسیسات هسته ای فردو، بخشی از تحریم های تجارت طلا و فلزات قیمتی را لغو کنند. علاءالدین بروجردی، رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس دو روز بعد از آن (۲۹ بهمن ۹۱) گفت که ایران ایران هیچ وقت تاسیسات فردو را تعطیل نخواهد کرد. خبری که هم ایران آن را رد کرد و هم آمریکا؛ اما سرگئی ریابکوف، نماینده روسیه در مذاکرات آلماتی گفت که پیشنهاد اینست «در ازای توقف غنی سازی ۲۰ درصدی در تاسیسات فردو برخی از تحریم های ایران لغو یا کاهش داده شود.» اما ایران با پیشنهادات مذاکرات مسکو به آلماتی می رفت که به گفته جلیلی مهم ترین محور آن این بود که حق غنی سازی اورانیوم ایران به عنوان یک حق قانونی باید مورد احترام قرار گیرد و به رسمیت شناخته شود. اما او بعد از مذاکرات آلماتی گفت: «برخی نکات در این پاسخ [۱+۵ به پیشنهاد ایران] نسبت به قبل واقع بینانه تر بود و سعی شده بود که در برخی موارد به دیدگاه های ایران نزدیک شود که این را مثبت تلقی می کنیم. اگرچه تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله زیادی داریم.» اظهارات رامین مهمانپرست، سخنگوی وقت وزارت خارجه یک هفته بعد از مذاکرات آلماتی (۱۵ اسفند) مبنی بر اینکه «تنها موضوعی که باید در دستور کار قرار گیرد شناختن حق هسته ای ایران و احترام به این حقوق در چارچوب معاهدات بین المللی است»، نشان می داد حقوق هسته ای ایران نه تنها مورد موافقت غربی ها نیست بلکه تلاش هیات ایرانی آن بوده که این موضوع در دستور کار مذاکرات قرار گیرد. صریح ترین موضع را هم فرانسوا اولاند رئیس جمهور فرانسه گرفت که مذاکرات آلماتی را «بی نتیجه» خواند.

نشست کارشناسی ایران و ۱+۵ روز ۲۸ اسفند در استانبول ترکیه و پشت درهای بسته برگزار شد تا طبق اخبار منتشر شده، طرفین درباره بسته های پیشنهادی به تبادل نظر بپردازند. گمانه زنی رسانه ها این بود که ایران ظرف ۶ ماه غنی سازی ۲۰ درصد اورانیوم را تعلیق کند و فعالیت های تاسیسات فردو را کاهش دهد تا «بخش هایی از تحریم های ایران لغو شود.» یک دیپلمات ایرانی روز بیستم اسفند به خبرگزاری ایسنا گفت که در صورت توافق طرفین، «در درجه اول تحریم طلا و فلزات گرانبها برداشته می شود و سپس تحریم های پتروشیمی و در مرحله بعد بخشی از تحریم های بانکی لغو می شود. تعمیر هواپیما و قطعات یدکی نیز در مراحل بعدی خواهد بود.»

رهبر انقلاب نیز با بیان اینکه غربی ها در نشست آلماتی «کار مهمی انجام ندادند که از آن تعبیر به امتیاز شود»، تاکید کردند: «آن ها فقط به بخشی از حقوق ملت ایران اعتراف کوچکی کردند. برای سنجش صداقت غربی ها در نشست اخیر با ایران باید منتظر اجلاس بعدی بود.»

نشست استانبول چنانکه یک مقام روس اعلام کرد، به پیشرفتی نیانجامید. قرار شد مذاکره کنندگان ارشد در ۱۶ فروردین ۹۲ دوباره به آلماتی برگردند. گفته های جلیلی یک روز پیش از این نشست در دانشگاه فارابی آلماتی که «راه گفت و گو ها با پذیرش حق غنی سازی ایران باز می شود»، نشان می داد در مذاکرات استانبول برخلاف آنچه امروز می گوید، توافق یا موافقتی با حق غنی سازی ایران حاصل نشده بود. شاهدش هم اظهارات اشتون در کنفرانس خبری که «بین مواضع دو طرف همچنان فاصله زیادی وجود دارد» و گفته های ریابکوف که «دو طرف نتوانستند به تفاهم متقابل برسند.»

اما روایت جلیلی از مذاکرات آلماتی ۲ این بود که ایران «پیشنهادهایی برای حرکت در مسیر سازنده» ارائه کرده و نمایندگان ۱+۵ «خواهان ارزیابی های بیشتر از شرایط جدید ناشی از ابتکارات ایران شدند.» گفت وگوی علاءالدین بروجردی با شبکه العالم که روز ۱۸ فروردین پخش شد، حاکی از به نتیجه نرسیدن مذاکرات به دلیل «تناسب نداشتن خواسته غربی ها با امتیازهایی که به ایران پیشنهاد می کنند»، بود. این فراز از مصاحبه او که «اگر قرار است که در زمینه هایی مثل غنی سازی ۲۰ درصد همکاری کنیم، حتما در ازای آن باید تحریم ها علیه ایران برداشته شود»، حامل این خبر بود، ۱+۵ از ایران خواسته غنی سازی ۲۰ درصد متوقف شود، اما قرار نیست کلیه تحریم ها لغو شود. بروجردی نقل کرده که «آن ها می گویند که ایران باید گام های اعتمادسازی را بردارد و بعداً ما وارد مراحل بعدی می شویم. در حالی که ایران تجربه تلخی از غربی ها دارد. لذا معتقدیم که سناریو باید از اول تا انتهایش مشخص شود و به هیچ وجه دوباره در دام آن ها گرفتار نخواهیم شد.» این بخش از اظهارات او به معنای آنست که غربی ها حتی با درخواست تیم مذاکره کننده ایران با مذاکره طبق الگوی «گام های متقابل» هم موافقت نکرده اند. این خبر را آسوشیتدپرس به طور دیگری تائید کرد، جایی که گزارش داد: «کشورهای عضو گروه ۱+۵ در مذاکرات آلماتی خواهان اقدام ایران در توقف غنی سازی اورانیوم ۲۰ درصدی بودند و پیشهاد کردند که ایران برای اعتمادسازی می بایست اول دست به اقدام بزند و غنی سازی ۲۰ درصدی را متوقف کند.» مذاکرات به همین دلیل به شکست می انجامد و حتی وزیران خارجه گروه هشت (شامل پنج طرف مذاکره ایران آمریکا، روسیه، بریتانیا، آلمان و فرانسه) در بیانیه پایانی خود در نشست لندن اعلام کردند که مواضع گروه ۱+۵ و ایران بسیار از یکدیگر دور است.

توضیحات علی باقری، معاون دبیر شورای عالی امنیت ملی در گفتگوی تلویزیونی خود یک هفته پس از مذاکرات آلماتی ۲، هیچ نشانی از توافق یا دستاورد مشخصی ندارد، چون این مذاکره کننده هسته ای رفع کامل تحریم ها و شناسایی حق غنی سازی ایران را «هدف گفتگو با ۱+۵» عنوان کرد و افزود: «در آلماتی ۲، ایران طرف مقابل را وادار کرد تا وارد عرصه گفت و گو و مذاکره شود و از این منظر این گفت و گو ها یک نقطه عطف بود. در آلماتی ۲، ۱+۵ وارد عرصه چانه زنی شد. در این مذاکرات به دلیل اینکه ۱+۵ اختیارات لازم برای تصمیم گیری را نداشت، امکان رسیدن به یک نتیجه و مشخص شدن زمان و مکان مذاکرات وجود نداشت.» بواقع طبق این توضیحات، آنچه در آلماتی جدی شده بود خود مذاکره بود – خبری از هیچ دستاوردی نبود - و حتی باقری روز چهارم اردیبهشت خبر داد «ما منتظر خانم اشتون هستیم که با دکتر جلیلی تماس بگیرد و البته دکتر جلیلی هم آماده این تماس تلفنی است»، که نشان می داد مذاکرات در مرحله پیش قدمی برای تماس متوقف شده است.

هیچ خبر یا موضعی چه از سوی مذاکره کنندگان ایرانی و چه ۱+۵، قرینه ای برای تائید گفته های جلیلی در کمیسیون بررسی برجام ارائه نمی دهد؛ حال آنکه اخباری که روزنامه کیهان در همان دوره منتشر کرد، کاملا برخلاف ادعاهای کنونی درباره دستاوردهایی است که در مذاکرات آلماتی یا استانبول به دست آمد. کیهان روز ۱۷ فروردین ۹۲ به نقل از باقری نوشت که در مذاکرات آلماتی ۲ «طرف ایرانی بر لحاظ کردن سه عنصر آغاز، ابعاد و سرانجام روند گفت و گو ها تاکید کرد.» این گفته البته در تناقض با حرف های بعدی اوست که از جدی شدن مذاکرات خبر داده بود و به معنای اینست که مذاکرات نه آغاز مشخصی دارد و نه جهت معینی. این روزنامه فردای آن روز در تیتر خود با عنوان «باخت غرب در آزمون صداقت؛ پایان نشست آلماتی ۲: نقطه، سرخط!» خبر داد که مذاکرات آلماتی ۲ «به دلیل عدم صداقت طرف غربی و طفره رفتن آن ها از پاسخی منطقی به پیشنهادات ایران، بدون دستیابی به نتیجه مشخصی به پایان رسید و دو طرف تنها توافق کردند که به صورت تلفنی طی روزهای آتی در خصوص روند آتی مذاکرات گفت و گو کنند.» همان روز (۱۸ فروردین ۹۲)، حسین شریعتمداری در یادداشت روز خود با عنوان «دو خط موازی که یکدیگر را قطع کردند!» نوشت: «اسناد و شواهدی در دست است که نشان می دهد آمریکا در چالش هسته ای با ایران به «بن بست» رسیده است.» اما مهم تر یادداشت او در روز ۲۲ فروردین ۹۲ با عنوان «از آلماتی تا پیونگ یانگ!» بود که به دست نوشته شرمن در حین مذاکره اشاره کرده و در روایتی که تکذیب نشد، آورده است: «در جریان مذاکرات جانبی آلماتی ۲، نمایندگان ۱+۵ در مقابل استدلال قوی و اسناد فنی و حقوقی مستحکمی که دکتر جلیلی ارائه کرده بود، آچمز شده و چاره ای جز اعتراف ضمنی نداشتند و هنگامی که نماینده انگلیس برای تغییر فضا، سؤالی را پیش کشید و دکتر جلیلی آغاز به پاسخ کرد، خانم وندی شرمن نماینده آمریکا که به جای ماموریت اسمی کا ترین اشتون، رهبری واقعی گروه ۱+۵ را برعهده دارد، دست نوشته ای پیش روی وی گذاشته و او را مجبور به سکوت کرد! و نماینده یکی دیگر از کشورهای ۱+۵ در پاسخ به این سؤال آقای دکتر جلیلی که آیا نظر کنونی خود را در جلسه رسمی نیز مطرح خواهی کرد؟ گفت؛ از من چنین انتظاری نداشته باشید!»

بنابراین بر خلاف گفته های فعلی جلیلی، کیهان به عنوان روزنامه همسو با تیم سابق نه به قرائت پیام اوباما اشاره کرده و نه اعتراف به حقوق هسته ای ایران. آن زمان هم این خبر تکذیب نشد؛ حتی شریعتمداری به نقل از واشنگتن پست نوشت «خانم اشتون بعد از پایان دور دوم مذاکرات و در حالی که انتظار می رفت در مقابل مستندات ارائه شده از سوی دکتر جلیلی و تیم همراه وی، پاسخی ارائه کند، اعلام کرد نمایندگان ۱+۵ به پایتخت های خود بازخواهند گشت و بعد از مشورت و رایزنی، نتیجه - بخوانید پاسخ استدلال ها و استنادهای مستحکم جلیلی - را در یک تماس تلفنی به اطلاع ایشان خواهد رساند.» شریعتمداری در همین یادداشت همچون یادداشت قبلی خود در نهم اسفند ۹۱ (با عنوان نقطه پایان کجاست؟!) خواستار انتشار متن مذاکرات به صورت مکتوب و صوتی و تصویری شده بود چون «این اقدام می تواند ترفند آمریکا و متحدانش و چنته خالی از قانون و منطق آن ها را فاش کند». طبیعی بنظر نمی آید که منظور کیهان از این جمله، پیام اوباما برای به رسمیت شناختن حقوق هسته ای ایران و غنی سازی بوده باشد. کوچکترین اشاره یا نکته تلویحی در این باره، چنان توسط دولت سابق و رسانه های همسوی آن منعکس می شد که نیاز به رمزخوانی از این یادداشت ها نبود. حتی اگر جلیلی بگوید که او می خواسته در مجلس توضیح دهد و لاریجانی مخالفت کرده است.

پذیرش کدام حق ایران؟

اخبار منتشرشده، مواضع اعلامی و نتایج اظهارشده از سوی طرفین، هر سه خبر جلیلی را درباره مذاکرات آلماتی یا استانبول رد می کند؛ علاوه بر اینکه غرب در آن برهه برخلاف گام متقابل، قائل به برداشتن گام اول از سوی ایران، تعلیق غنی سازی ۲۰ درصد بوده است؛ حتی قرار نبود کلیه تحریم های هسته ای ایران هم لغو شود؛ و باز اینکه نقطه پایان گفت وگو ها هم مشخص نبود. هم بنا به گفته عراقچی و هم نقل رسایی٬ آنچه که آمریکایی ها بر آن اذعان داشتند «حق ایران برای استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای در چارچوب ان پی تی» بود که اتفاقاً این موضع را از دوره بوش اعلام می کردند و ارتباطی به مذاکرات آلماتی یا استانبول ندارد.

مقایسه این حجم اقدامات و این سطح امتیازات، با دستاوردهای توافق وین که مبتنی بر سه ویژگی اقدام مشترک، لغو تحریم های هسته ای با وجود ادامه غنی سازی و مشخص بودن مسیر ادامه و نقطه پایان تعهدات طرفین است، فایده بزرگی است که برتری توافق رسمی و علنی وین بر موافقت های احتمالی ضمنی و اعلام نشده استانبول یا آلماتی و مسیر ظریف بر راه جلیلی را اثبات می کند.