خاورمیانه آمریکایی؛ از نظم تا آنارشی

پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله العظمی خامنه ای در یادداشتی با عنوان «خاورمیانه آمریکایی؛ از نظم تا آنارشی»، تغییرات راهبردی آمریکا برای کنترل و مدیریت منطقه غرب آسیا را بررسی کرد.

به گزارش صدای ایران از پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله العظمی خامنه ای، در این یادداشت به قلم محمد حسین وزارتی، با اشاره به سند راهبرد امنیت ملی آمریکا در سال 2015مشهور به «سیاست گردش به شرق»، آمده است:

از زمانی که غربی ها به ارزش ژئوپلیتیک غرب آسیا پی بردند و نام «خاورمیانه» را بر آن نهادند،این منطقه شاهد جنگ ها، ائتلاف ها، رقابت ها و رفاقت های متعددی بوده است. تمامی قدرت های بزرگ جهانی در دوره های مختلف تاریخی، سعی در حضور و مدیریت سیاسی و اقتصادی این منطقه داشته اند که مهم ترین و پیچیده ترین تحولات سیاسی و ژئوپلتیکی غرب آسیا هم به دلیل حضور قدرت های بزرگ و تلاش آن ها برای بقای منافع سیاسی و اقتصادی شان شکل گرفته است. ایالات متحده آمریکا نیز از این قاعده مستثنی نبوده است. این منطقه برای این کشور از جهات گوناگونی دارای اهمیت راهبردی است که از دو حیث، اهمیت فوق العاده دارد:

1. وجود بخش اعظم و مهم جهان اسلام (اسلام سیاسی) به عنوان بزرگ ترین رقیب ایدئولوژیک تمدن غرب؛

2. وجود بخش اعظمی از ذخایر انرژی نفت و گاز دنیا در این منطقه.

تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، مهم ترین مسأله برای آمریکا استفاده حداکثری از نفت و گاز غرب آسیا بوده است. اما با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و درپی آن رشد اسلام سیاسی در منطقه، نگرانی های آمریکا درباره ظهور و قدرت یافتن یک رقیب ایدئولوژیک افزایش یافت. آرنولد توین بی، متفکر انگلیسی در سال 1945 یعنی اواخر جنگ دوم جهانی گفته بود که «علی الاصول در تاریخ بشریت، مجموعا حدود پانزده نوع تمدن به وجود آمده است و این تمدن ها عمدتا تمدن های فسیلی شدند و دیگر وجود ندارند. اما وقتی به اسلام می رسد، می گوید اسلام تمدن فسیلی نشده و مثل یک شیری است که فعلا زمین گیر شده است. اگر به همین حالت بماند، خیال غرب می تواند راحت باشد، اما اگر اسلام بیدار شود، غرب باید بداند که روزگار بسیار سختی خواهد داشت.»1

این نگرانی با توجه به فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در اوایل دهه 90 میلادی، ایالات متحده آمریکا را بر آن داشت تا سرمست از شکست استخوان های کمونیسم، درپی ایجاد «نظم نوین جهانی» باشد. اولین هدف هم برای استقرار این نظم، حضور در غرب آسیا بود. نگرانی از رشد اسلام سیاسی در منطقه و نیز سراپاماندن جمهوری اسلامی ایران علی رغم وقوع جنگ تحمیلی، اعمال تحریم ها و درگذشت بنیان گذار انقلاب، به علاوه تضمین فروش و امنیت انرژی در خلیج فارس به خصوص با توجه به تجربه تلخ شوک های نفتی اول و دوم، انتخاب این منطقه را برای آمریکا بیش از بیش مهم و راهبردی می نمود. به همین دلیل در سال 1990 و به بهانه حمله عراق به کویت، آمریکا حضور نظامی خود را در منطقه با مجوز سازمان ملل رسمیت و مشروعیت بخشید. در سال 2001 میلادی نیز با فروریختن برج های نیویورک و به بهانه مبارزه با تروریسم، موج دوم حضور نظامی آمریکا در غرب آسیا با حمله به افغانستان شکل گرفت که در سال 2003 به عراق هم کشیده شد؛ اما این بار بدون مجوز از سازمان ملل. البته این حضور به هیچ وجه نتایج دلخواه آمریکا را رقم نزد و این کشور برای اولین بار در تاریخ اشغال گری های خود، بدون عقد قرارداد نظامی با کشور اشغال شده یعنی عراق، مجبور به ترک این کشور شد.

اما نگاهی به سند راهبرد امنیت ملی آمریکا در سال 2015، نشان از تغییر رویکرد آمریکا نسبت به منطقه غرب آسیا می دهد. این سند می گوید: «ما در حال تغییر توازن رویکرد خود به سمت آسیا و اقیانوسیه هستیم»2؛ راهبردی که به سیاست «گردش به شرق» آمریکا شهرت یافته است. به نظر می رسد این تغییر راهبرد از یک سو ناشی از هراس آمریکا نسبت به افزایش قدرت اقتصادی چین نشأت می گیرد؛ چراکه «اقتصاد» یکی از پایه های مهم و شاید مهم ترین پایه تمدن آمریکایی است. به همین دلیل «آمریکا تلاش می کند تا حوزه نفود خود را از حوزه آتلانتیک به حوزه پاسیفیک تغییر دهد تا با توجه به این تغییر ژئوپلیتیکی، کماکان برتری خود را به دیگر قدرت های آسیایی تحمیل کند.»3 

از سوی دیگر، سیاست ها و رویکردهای روسیه پوتینی نیز مزید بر علت شده است.

البته نگاه دیگری هم به چین وجود دارد که معتقد است، علی رغم رشد اقتصادی چین، این کشور نهایتاً به عنوان یک رقیب برای آمریکا محسوب می شود و نه یک تهدید. زیرا قدرت یافتن چین در حوزه اقتصادی در ذیل همین نظام سرمایه داری است و هرچه این نظام بهتر و بیشتر بچرخد، چین هم نفع بیشتری خواهد برد. اما به هر حال سیاست اعلامی ایالات متحده آمریکا حکایت از این تغییر راهبردی دارد.

اما با توجه به اهمیت تاریخی، سیاسی و اقتصادی غرب آسیا، آیا به راستی آمریکا می خواهد این منطقه را به حال خود رها کند؟ اگرچه آمریکا در چند سال اخیر وابستگی خود به نفت و گاز غرب آسیا را کاهش داده به طوری که در سند امنیت ملی آمریکا آمده است: «بازار جهانی انرژی به طور چشمگیری تغییر کرده است. آمریکا اکنون بزرگترین تولید کننده نفت و گاز طبیعی جهان است. وابستگی ما به نفت خارجی در بیست سال گذشته به پایین ترین حد خود رسیده است و باز هم در حال کاهش است و ما در حال تکیه به یک اقتصاد انرژی پاک جدید هستیم.» اما در اهمیت ژئوپلتیک غرب آسیا، تنها متغیر انرژی دخیل نبوده و نیست. اتصال سه قاره به یکدیگر، حمل و نقل دریایی، رشد اسلام سیاسی، دشواری های ناشی از تضمین امنیت رژیم اشغالگر قدس، تحولات پس از بیداری اسلامی و از همه مهم تر، تبدیل شدن جمهوری اسلامی ایران به عنوان مهم ترین و پرنفوذترین قدرت منطقه ای از دیگر متغیرهای مهم این منطقه است که توجه به آن ها، اتخاذ این سیاست توسط اوباما را -فارغ از راستی آزمایی آن- با انتقاداهای فراوانی در محافل سیاسی و اندیشکده های آمریکا مواجه ساخته است.به هر حال حتی اگر باراک اوباما فرمان سیاست های بین المللی خود را به سمت شرق جهان بچرخاند، اما اهمیت غرب آسیا برای رهبری نظام سلطه به دلیل متغیرهای فوق الذکر کم نخواهد شد و تلاش خود را برای حفظ و گسترش نفوذ خود در منطقه افزایش خواهد داد. بنابراین آمریکا نمی تواند صحنه را به نفع رقیب خود ترک کند؛ به خصوص این که هیچ کشوری به مانند ایران توانایی مدیریت منطقه را ندارد. پس یا باید ایران سازش کند و در چارچوب تعاملی با آمریکا منطقه را به او بسپارد و یا اینکه منطقه آنقدر شلوغ و بی ثبات شود تا اینکه هیچ کدام از قدرت های منطقه ای نتوانند مدیریت امور را در دست بگیرند و از طرفی هزینه های رقابت هم بیش از پیش افزایش بیابد. به عبارت دیگر آمریکایی که از به وجود آمدن «نظم آمریکایی» در منطقه ناامید است، اکنون از «آنارشی» به وجودآمده در منطقه حمایت می کند.

اگرچه در سند مذکور این گونه آمده که: «حل و فصل این بحران های مرتبط با هم و فراهم آوردن شرایط مساعد برای ثبات بلندمدت در منطقه مستلزم عوامل بیشتری از صرفاً حضور نیروهای نظامی آمریکایی و استفاده از این نیروها است. به عنوان مثال، این امر مستلزم داشتن همکارانی است که بتوانند از خودشان دفاع کنند. از اینرو، ما در حال سرمایه گذاری برای افزایش توانایی های اسرائیل، اردن و همکاران (حاشیه) خلیج فارس با خود هستیم تا بتوانیم از تهاجمات جلوگیری کنیم»؛ اما اوضاع و احوال کشورهای منطقه نشان می دهد که جنگ های نیابتی آمریکایی تنها به بی ثباتی کشورهای منطقه و حتی هم پیمانان آمریکا منجر شده است. از همین رو تحولات اخیر منطقه و مذاکرات هسته ای با ایران را می توان در این چارچوب تحلیل کرد.

به نظر می رسد آمریکا دو طرح کلی را برای کنترل و مدیریت منطقه غرب آسیا در نظر داشته و دارد:

روند مذاکرات هسته ای نشان داد که هدف آمریکا از این مذاکرات برخلاف جمهوری اسلامی ایران، فراتر از موضوع هسته ای بوده است. مطرح کردن حمایت ایران از گروه های مقاومت در منطقه، برنامه موشکی ایران و تحولات یمن و سوریه و تلاش و اشتیاق برای گنجاندن این موضوعات در مذاکرات نشان دهنده این مسأله است که آمریکا یا از طریق ایجاد «حصار استراتژیک» برای ایران و یا از طریق تبدیل جمهوری اسلامی ایران به «پسر خوب دهکده جهانی» سیاست های خود را پیش ببرد.

از یک سو آمریکا در تلاش بوده است تا با کاهش عمق استراتژیک ایران در منطقه (خط نفوذ منطقه ای آمریکا) بتواند «حصار استراتژیک» را دورتادور مرزهای ایران ایجاد کند تا قدرت ایران در تعامل با گروه ها و کشورهای محور مقاومت تحدید شود. رهبر انقلاب اسلامی در دیدار خود با اعضای مجمع جهانی اهل بیت (علیهم السلام) گفتند: «در منطقه هم آنها میخواهند نفوذ ایجاد کنند؛ حضور برای خودشان دست وپا کنند و اهداف خودشان را در منطقه دنبال کنند. ما به حول و قوّه ی الهی تا آنجایی که بتوانیم نخواهیم گذاشت این اتّفاق بیفتد. سیاستهای ما در منطقه، نقطه ی مقابل سیاستهای آمریکا است.»

از سوی دیگر آمریکا در تلاش بوده تا بتواند جمهوری اسلامی ایران را از داخل مرزهایش مجاب کند تا با سیاست های استکباری این کشور همگام شود (خط نفوذ داخلی). البته برخی نیز خواسته و ناخواسته در این زمین بازی می کنند. به نظر می رسد بهترین حالت برای آمریکا این است که جمهوری اسلامی به عنوان پرچم دار مقاومت در برابر نظم نظام سلطه، قواعد استکباری دهکده جهانی را قبول کرده و تن به تقسیم کار و نقشی بدهد که آمریکا برایش تعیین می کند. از این رو بسیار تلاش می کند تا در ایران نفوذ پیدا کند. حضرت آیت الله خامنه ای در این باره گفتند: «آنها به خیال خودشان، در این جریان مذاکرات هسته ای -این توافقی که حالا نه در اینجا هنوز تکلیفش معلوم است، نه در آمریکا؛ هم اینجا معلوم نیست که رد بشود یا قبول، هم آنجا معلوم نیست که رد بشود یا قبول- نیّت آنها این بود که از این مذاکرات و از این توافق، وسیله ای پیدا کنند برای نفوذ در داخل کشور. ما این راه را بستیم و این راه را به طور قاطع خواهیم بست؛ نه نفوذ اقتصادی آمریکایی ها را در کشورمان اجازه خواهیم داد، نه نفوذ سیاسی آنها را، نه حضور سیاسی آنها را، نه نفوذ فرهنگی آنها را؛ با همه ی توان -که این توان هم بحمدالله امروز توان زیادی است- مقابله خواهیم کرد؛ اجازه نخواهیم داد.»

اگر آمریکا موفق می شد روند مذاکرات هسته ای را به این سمت پیش ببرد، با از بین بردن محور مقاومت، ایران را در حصار قرار می داد و با تضعیف جایگاه منطقه ای ایران، به مرور او را وادار به پذیرفتن خواسته هایش می کرد.

وقتی آمریکا نتوانست توافقی همه جانبه که موجب تحدید قدرت ایران شود را تحمیل کند، رو به افزایش هزینه برای جمهوری اسلامی ایران آورده است. گویا بهترین روش برای عدم کامیابی ایران در پیشبرد سیاست های منطقه ای آمریکا، هزینه تراشی برای ایران یعنی ایجاد بی ثباتی و آشوب درازمدت و فراگیر در منطقه است. در حالی که ایران همه تلاش خود را برای وحدت جهان اسلام به کار بسته است اما اختلاف افکنی های مستمر بین مذاهب مختلف اسلامی، ایجاد و تقویت گروه های تکفیری، حضور وحشیانه داعش در منطقه، ایجاد جنگ های نیابتی، تلاش برای تجزیه برخی کشورهای منطقه نظیر عراق، همه وهمه برای بالابردن هزینه خط مقاومت در منطقه است. آمریکا به این ترتیب می خواهد کفه ترازو به نفع هیچ یک از قدرت های منطقه ای و به خصوص ایران نچربد تا به وسیله این آشوب، کشورهای مسلمان را به جای ایجاد دغدغه برای مبارزه با سیاست های آمریکایی، به تداوم درگیری های مذهبی معطوف کند.

به نظر می رسد سیاست های آمریکا در منطقه با چالش های جدی و قابل تأملی مواجه است. از یک سو ایالات متحده آمریکا نتوانسته جمهوری اسلامی ایران را در چارچوب موردنظرش محصور و محدود کند تا به خیال خود بتواند او را وادار به انجام خواسته هایش کند و از سوی دیگر آتش درگیری ها و اختلافات مذهبی، به شدت دامنگیر هم پیمانان و نائبان آمریکا در منطقه شده است. به همین دلیل یکی از مهم ترین وظیفه ی ما علاوه بر جلوگیری از نفوذ آمریکا، از بین بردن محرک های اختلاف انگیز در بین مسلمانان باشد. امروز که شاید آمریکا مجبور است توجه بیشتری به شرق جهان بکند، بهترین موقعیت برای تنظیم منطقه غرب آسیا بر مدار منافع واقعی جهان اسلام است. اگر روزی به دلیل عدم آگاهی از سیاست انگلستان، مسلمانان در دام اختلاف افکنی آن ها افتادند، اما امروز نمی توان توجیهی برای حرکت در ریل اختلاف افکنی و آنارشی آمریکایی پیدا کرد.

پی نوشت ها:

1. https://farsi.khamenei.ir/others-dialog?id=28860

2. https://www.tasnimnews.com/Home/Single/647326

3. https://farsi.khamenei.ir/others-note?id=22367