گاه‌شمار روابط ایران - انگلیس

روابط ایران و انگلیس در طول سالیان گذشته شاهد تلاطم ها و تحول های مختلف بوده و دوره هایی از سردی و گرمی را تجربه کرده است. در این گزارش نگاهی به دوره های مختلف در روابط تهران-لندن انداخته ایم.

پس از چهار سال قطع روابط دیپلماتیک میان ایران و انگلیس سرانجام امروز یکشنبه یکم شهریورماه (بیست و سوم اوت) به طور همزمان سفارتخانه های 2 کشور در تهران و لندن بازگشایی شد. 

هر چند نخستین دیدار و مناسبات رسمی میان ایران و انگلیس نزدیک به پنج قرن پیش و در دوره ی صفویه کلید خورد اما بررسی این روابط در دوره ی معاصر به ویژه از دوره ی حکومت پهلوی اول به بعد در خور توجهی بیشتر است.

کمتر مورخی نقش لندن را در به قدرت رسیدن رضا شاه انکار می کند. حتی پس از سقوط قاجار و روی کار آمدن رضا شاه در اوایل آبان ماه 1304 خورشیدی، انگلیس نخستین کشوری بود که رژیم پهلوی را به رسمیت شناخت و با ایران روابطی نزدیک برقرار کرد. نزدیکی رضا شاه به آلمانی ها باعث انزجار متفقین به ویژه انگلیس در جنگ جهانی دوم شد و در نتیجه جبهه ی متفقین در سال 1320 ایران را اشغال کردند و حکومت را به محمدرضا شاه پسر وی انتقال دادند.

در دوره ی پهلوی دوم اما متغیرهای زیادی بر این روابط تاثیر گذاشت. ورود فعال آمریکا به ایران پس از خروج از سیاست های انزواطلبانه ی گذشته و همچنین ظهور جنبش های ضداستعماری مردمی که منجر به استقلال شماری از کشورها از جمله هند، برمه و پاکستان شد جایگاه انگلیس را در کشورهای جهان سوم از جمله ایران به شدت متزلزل کرد. در نتیجه قدرت نوظهور-ایالات متحده-در این کشورها از جمله ایران جایگزین لندن شد. افزون بر آن با اتخاذ سیاست «موازنه ی منفی» در سیاست خارجی از سوی «محمد مصدق» نخست وزیر وقت ایران و تلاش وی در مسیر ملی کردن صنعت نفت جرقه ی مناقشه ی این 2 کشور زده شد؛ مناقشه یی که کودتای آمریکایی- انگلیسی را در بیست و هشتم مرداد 1332 به همراه داشت. 

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن ماه 1357، سفارت انگلیس در ایران تعطیل شد و دیپلمات های این کشور در سفارت سوئد به حفظ منافع لندن پرداختند اما در سال پایان جنگ تحمیلی (1367 خورشیدی) سفارت این کشور در ایران به طور مجدد مشغول به کار شد.

هنوز یک سال از بازگشایی سفارتخانه انگلیس در تهران نگذشته بود که این روابط دیپلماتیک شکننده با فتوای امام خمینی (ره) مبنی بر ارتداد «سلمان رشدی» نویسنده ی کتاب «آیات شیطانی» بار دیگر قطع شد.

در سال 1369 روابط تهران و لندن از سر گرفته شد اما در سطح کاردار محدود ماند. تا این که در خرداد ماه 1376 و با روی کار آمدن دولت «سید محمد خاتمی» تلاش برای عادی سازی روابط بار دیگر به صورت جدی آغاز شد و یک سال بعد در سال 1377 روابط این 2 کشور به سطح سفیر بازگشت.

در ماه های پایانی سال 1378 «کمال خرازی» وزیر امور خارجه ی وقت ایران به لندن سفر و با مقام های این کشور دیدار و گفت و گو کرد. همین امر باعث شد تا «جک استراو» وزیر امور خارجه ی وقت بریتانیا سال 1380 به ایران سفر کند؛ این نخستین سفر وزیر امور خارجه ی انگلیس به ایران از انقلاب 57 تا آن زمان بود که این سفر مقدمه را برای سه سفر بعدی وی به تهران فراهم کرد.

در اواخر خردادماه 1383، انگلیس به همراه آلمان و فرانسه در آژانس بین المللی انرژی اتمی پیش نویس قطعنامه یی را تنظیم کردند که بر اساس آن ایران را به دلیل همکاری نکردن با این نهاد بین المللی مورد نکوهش قرار داده بودند. بنابراین از این تاریخ به بعد موضوع هسته یی ایران نیز بر روابط تهران و لندن تاثیر زیادی گذاشت.

ششم مهرماه 1384 و در پی اعتراض به نحوه ی عملکرد این کشور نسبت به فعالیت های هسته یی ایران، شماری از دانشجویان در تهران به سمت سفارت انگلیس سنگ و کوکتل مولوتف پرتاب کردند.

یکسال بعد جمعی از اعضای مجلس عوام بریتانیا به عملکرد دولت خود اعتراض کردند و هشدار دادند که ایران به احتمال زیاد تا سال 2015 به سلاح های اتمی دست خواهد یافت. با اوج گرفتن اختلاف ها به ویژه در زمینه ی موضوع هسته یی، «حسن قشقاوی» سخنگوی وقت وزارت امور خارجه ی ایران، انگلیس را خط مقدم دشمنی تاریخی با ایران خواند اما تاکید کرد که تعطیلی سفارت این کشور در دستور کار نیست. 

به دنبال این کشمکش ها بیست و هشتم تیرماه 1388 مبلغ یک میلیارد و 600 میلیون دلار از دارایی های ایران در بریتانیا بر اساس قطعنامه های تحریمی سازمان ملل مسدود شد.

اوایل مرداد ماه 88 شماری از کارمندان سفارت انگلیس که به خاطر ناآرامی های پس از انتخابات در تهران دستگیر شده بودند آزاد شدند و ماه بعد (بیست و دوم شهریور) «سایمون گس» سفیر تازه ی انگلیس، استوارنامه ی خود را به «محمود احمدی نژاد» رییس جمهوری وقت کشورمان تحویل داد. 

نوزدهم خرداد 1390 «جین مریوت» کاردار وقت انگلیس از سوی وزارت امور خارجه ی ایران احضار شد تا در مورد اظهارنظرهای «ویلیام هیگ» وزیر امور خارجه ی وقت انگلیس پاسخ گوید. هیگ ادعا کرده بود که تهران به دمشق برای سرکوب معترضان کمک می کند. 

بیست و پنجم مهرماه همان سال «دامینیک جان چیلکات» سفیر تازه ی انگلیس با «علی اکبر صالحی» وزیر امور خارجه ی وقت ایران دیدار و استوارنامه ی خود را به وی تحویل داد.

اوایل آذرماه سال 1390 اعضای مجلس شورای اسلامی به دو فوریت طرحی رای دادند که بر اساس آن روابط سیاسی ایران و انگلیس به سطح کاردار کاهش می یافت که این طرح با 162 رای موافق در مقابل پنج رای مخالف به تصویب رسید. چند روز بعد شورای نگهبان نیز بر پای آن مُهر تایید زد. 

در همین روزهای شروع آذرماه بود که شماری از دانشجویان در تهران به سفارت انگلیس و همچنین باغ قلهک (اقامتگاه کارکنان سفارت) حمله کردند که این امر باعث خروج کارکنان سفارت و در نتیجه تعطیلی آن شد. در پی این اقدام دولت انگلیس نیز سفارت ایران را در لندن تعطیل و کارکنان آن را از این کشور خارج کرد. 

در دولت تدبیر و امید اما این روابط سویه یی مثبت به خود گرفت. بیست و پنجم خرداد 1392 و پس از پیروزی «حسن روحانی» رییس جمهوری ایران در انتخابات، وزارت امور خارجه ی انگلیس با صدور بیانیه یی از دولت روحانی درخواست کرد تا به نگرانی جهانی در مورد فعالیت های هسته ای تهران پایان دهد.

دوشنبه یکم مهر 1392«ویلیام هیگ» وزیر امور خارجه ی وقت انگلیس با «محمدجواد ظریف» وزیر امور خارجه ی کشورمان برای نخستین بار پس از روی کار آمدن دولت تدبیر و امید دیدار و گفت و گو کرد.

درست یکسال بعد یعنی اوایل مهرماه 1393 رییس جمهوری کشورمان با «دیوید کامرون» نخست وزیر انگلیس در حاشیه ی مجمع عمومی سازمان ملل متحد دیدار و گفت و گو کرد. این نخستین دیدار رییس جمهوری ایران و نخست وزیر بریتانیا پس از انقلاب 1357 به شمار می رفت. آن ها بر عزم و اراده ی 2 کشور و همچنین ضرورت بازگشایی سفارتخانه های تعطیل شده تاکید کردند.

سرانجام امروز یکشنبه یکم شهریورماه (بیست و سوم آگوست) پس از چهار سال قطع روابط دیپلماتیک میان ایران و انگلیس همزمان سفارتخانه های 2 کشور در تهران و لندن گشوده شد؛ رخدادی که می تواند فصل جدیدی از همکاری و روابط نزدیک بین دو کشور را رقم بزند