سرنوشت هاوانا پس از بازگشایی سفارت آمریکا

«دیونه لوگونس» می‌گوید «چه‌گوارا» چندان مشتری ندارد. طبیعتا او سفارش‌هایی با پرتره این چریک نیز دارد اما اکثر مشتری‌های این اولین سالن خالکوبی در هاوانا موسوم به «لامارکا»، نمادهای قبیله‌ پولینزی را ترجیح می‌دهند. لوگونس می‌گوید: «این مردم علاقه‌ای به سیاست ندارند». روی بازوی لوگونس هم پرتره‌ای از «فریدا»، نقاش نامدار مکزیکی، نقش بسته است. 

لوگونس ٢٤ساله مدیریت این سالن تتو واقع در یکی از خیابان‌های فرعی در بخش قدیمی شهر هاوانا را برعهده دارد. در این ساختمان سه طبقه، چهار نفر به خالکوبی اشتغال دارند و هر تتو بین ٤٠ تا ٦٠٠ یورو هزینه دارد. این در حالی است که درآمد ماهانه یک پزشک در هاوانا حدود ٦٠ یورو است. اگرچه فقط یک طبقه کوچک از کوبایی‌های جوان توانایی تأمین هزینه خالکوبی را دارند، اما این شغل رونق خوبی دارد. فعالیت سالن لامارکا به‌اصطلاح در مرز قانون و بی‌قانونی ادامه دارد و البته این مسئله درباره اکثر شرکت‌های جدید و مدیران جوان کوبا صدق می‌کند. خالکوبی مجاز نیست اما هیچ ممنوعیت قطعی و کتبی‌ای نیز در مورد آن وضع نشده است. البته کسی نمی‌تواند محلی را برای خالکوبی اجاره کند اما هرکس می‌تواند در چهاردیواری مغازه خود به این کار مشغول شود و هیچ مشکلی نداشته باشد. لوگونس تأکید می‌کند لامارکا یک شرکت اقتصادی و تجاری نیست و بیشتر جنبه فرهنگی دارد و درآمدهایش را از طریق ورک‌شاپ‌ها و نمایشگاه‌ها تأمین می‌کند و البته در غیراین‌صورت هیچ مجوزی برای آن صادر نمی‌شود. 

لوگونس در دانشگاه هاوانا در رشته جامعه‌شناسی تحصیل کرده است و همین چند سال پیش بود که با یک نقاش به‌اصطلاح خال‌کوب به نام «لوکانوسا» آشنا شد. هنگامی که سه سال پیش دولت کوبا قوانین مربوط به مشاغل خصوصی را تسهیل کرد، کانوسا هم خانه‌ای مخروبه در بخش قدیمی هاوانا خرید و پس از نوسازی آن، سالن خالکوبی‌اش را در آغاز سال ‌جاری افتتاح کرد. کانوسا معمولا در اینجا حضور ندارد زیرا برای خرید وسایل و موادی از قبیل رنگ و سوزن و مواد ضدعفونی‌کننده و... ، بین میامی آمریکا و هاوانا در رفت‌وآمد است. 

کوبا با سرعتی زیاد در حال تغییر است. این مسئله را نه‌تنها در رابطه با مسائل بزرگ می‌توان مشاهده کرد، بلکه در مورد مسائل جزئی نیز کاملا محسوس می‌نماید. برای مثال تا پیش از این اگر قصد صحبت با فرد یا افرادی را داشتید، به‌راحتی امکان‌پذیر بود چون اصولا کوبایی‌ها همیشه در شهر و محل کار خود حضور داشتند. اما امروزه بسیاری از آنها در حال سفرهای داخلی و خارجی هستند و برای مثال مالک سالن ماساژ شیاتسو در نزدیکی پلازا ویا و صاحبان کافه‌ها و رستوران‌ها را به‌راحتی نمی‌توان پیدا کرد. 

مدیران و صاحبان شرکت‌های جدید در کوبا مانند مدیران غربی وقت ملاقات می‌دهند. امروزه تنها دغدغه آنها نه‌تنها تهیه مایحتاج زندگی بلکه مواد اولیه شغل‌هایشان است و آنها هم مانند دیگر مدیران دنیا بی‌وقفه با اسمارت‌فون‌های خود مشغولند و از طریق همین تلفن‌ها کارهای تجاری خود را انجام می‌دهند. 

هاوانای قدیم یا همان منطقه مابین بندر و موزه انقلاب به‌سرعت در حال تغییر و تحول است. این منطقه را می‌توان آزمایشگاهی برای کوبای نوین عنوان کرد و شاید هیچ نقطه‌ای در کوبا به اندازه خیابان‌ها و کوچه‌های این منطقه پر از خانه‌های مخروبه دوران استعمار نتوان نشانه‌های بارز این تغییر و تحول‌ها را مشاهده کرد. در اینجاست که کوبایی‌های جوان تحت لوای فرهنگ، آزادی‌های تازه را تجربه می‌کنند و از مرزهای تعریف‌شده بیرون رفته و مدل‌های جدیدی از زندگی و اقتصاد بازار آزاد را محک می‌زنند. هاوانای این‌روزها پر از شور و شوق است و جوانان همه کشورهای دنیا به‌سوی آن هجوم می‌آورند و ظرفیت هتل‌ها تکمیل شده است. 

بسیاری از توریست‌ها می‌خواهند یک‌بار دیگر کوبای قدیمی را پیش از نابودی آن ببینند. کوبای جدید را می‌توان در میان آن اولدزموبیل‌های نوسازی‌شده و شعارهای رنگ‌باخته انقلاب دید. هنوز هم دسترسی به اینترنت محدود است اما هر شب صدها جوان بیرون ساختمان مرکز اینترنت دولتی جمع می‌شوند و از وای‌فای رایگان استفاده می‌کنند و به صفحه‌های فیس‌بوک خود سر می‌زنند. 

اما گاه در چندمتری آن خیابان‌های جدید در هاوانای قدیم می‌توان جلوه‌های تلخ فقر را مشاهده کرد. بااین‌حال در میان آن ساختمان‌های مخروبه، چراغ‌های آن جزایر رفاه و ثروت پیداست یعنی همان ویلاهایی که به دست صاحبان خود و غالبا با پول‌هایی که اقوام و نزدیکان از میامی فرستاده‌اند بازسازی و نوسازی شده‌اند. 

مرکز فرهنگی موسوم به «کارخانه هنر کوبا» امروزه در خارج از مرکز شهر و در محل سابق کارخانه روغن خوراکی قرار دارد. این مرکز شباهت زیادی با مراکزی از این نوع در برلین و نیویورک دارد و درواقع پاتوق سه‌طبقه‌ای است که یک تراس مسقف و کاناپه‌های متعدد و یک سالن موسیقی دارد. این‌روزها نمایشگاهی با موضوع فرار و تبعید در این محل برپاست؛ موضوع‌هایی که تا چندی پیش پرداختن به آن در حکم یک تابو بود. نقاشان جوان در این نمایشگاه تابلوهای تلفیقی از فیدل کاسترو و کوکاکولا را به نمایش گذاشته‌اند. 

یکی از مشهورترین و پرطرفدارترین رستوران‌های بخش خصوصی هاوانا به نام «ال کوکینرو» نیز در محل سابق یک کارخانه قرار دارد. در اینجا پیشخدمت‌های شیک و جوان خوراک هشت‌پا و استیک ماهی تن سرو می‌کنند. این در حالی است که تا چندسال پیش در هرکدام از رستوران‌های خصوصی هاوانا که «پالادارس» نامیده می‌شدند تنها ١٢ میز وجود داشت و امروزه این رستوران‌های خصوصی بزرگ‌ترین آشپزخانه‌های کوبا را دارند. مشهورترین رستوران خصوصی هاوانا «لا گواریدا» است که به‌خاطر آن ایوان زیبا و پرگل در منطقه فقیرنشین سنترو شهرت دارد. 

این‌روزها در هر نقطه‌ای از شهر، زبان انگلیسی به لهجه آمریکایی به گوش می‌رسد. شمار گردشگران آمریکایی در مقایسه با سال پیش ٣٦ درصد افزایش نشان می‌دهد و البته به این عده می‌توان توریست‌های اروپایی و آمریکای‌لاتین را نیز اضافه کرد. اما همراه با این گردشگران نوعی تغییر و تحول اساسی در حوزه فرهنگ و اقتصاد هم وارد می‌شود و جزیره کوبا در آستانه سیل توریست‌های آمریکایی است. 

در کافه «دو لوس آرتیستاس»، واقع در بخش قدیمی کوبا، با بازیگر آمریکایی «ران پرلمان» که به‌خاطر بازی در فیلم «راز گل سرخ» به شهرت رسید، روبه‌رو می‌شویم. او پیش از آنکه برای عکس‌برداری از یک فورد قدیمی و پرسروصدا به سمت اسمارت‌فونش بشتابد، می‌گوید: «کوبا واقعا جای معرکه‌ای است». پرلمان می‌گوید در اولین دیدار خود از کوبا سعی دارد که دوستانش را برای سفر به این کشور و دیدن دوران «اولدزموبیل‌ها» تشویق کند. کوبایی‌ها در سراسر هاوانا از آمدن آمریکایی‌ها و سیل غیرقابل‌انتظار گردشگران آمریکایی می‌گویند. برخی که البته در اقلیت هستند، هنوز هم از سرمایه‌داری و مک‌دونالد وحشت دارند. قدیمی‌ها هنوز مسیرهای آمدوشد میان هاوانا و میامی را به یاد دارند و دور نیست که بار دیگر این مسیرها احیا شود. 

هنگامی که پرزیدنت «باراک اوباما» و «رائول کاسترو»، رهبر کوبا، در ١٧ دسامبر ٢٠١٤ برقراری دوباره روابط سیاسی و دیپلماتیک میان دو کشور را اعلام کردند، درواقع مشتاقان آمریکایی سفر به کوبا با این اقدام رئیس‌جمهورشان جرئت بیشتری برای گذراندن تعطیلات در کوبا احساس کردند. البته هنوز هم تحریم‌های اقتصادی علیه کوبا برقرار است که تنها نمایندگان کنگره آمریکا می‌توانند آنها را لغو کنند. به‌همین‌خاطر و از نظر قانون، شهروندان آمریکایی تنها در چارچوب مأموریت‌های فرهنگی و انسان‌دوستانه اجازه سفر به کوبا دارند و اقامت توریستی در آن کشور مجاز شمرده نمی‌شود. 

بااین‌حال هتل‌های زنجیره‌ای بزرگ آمریکایی مانند هتل «ماریوت» به دولت آمریکا برای برچیدن آخرین موانع در راه سرمایه‌گذاری در کوبا فشار می‌آورند و این در حالی است که رقبای اروپایی آنها پیش از این گام‌های بلندی در این رابطه برداشته‌اند. حتی «هیلاری کلینتون»، نامزد انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا، نیز هفته پیش در میامی وعده داد که در صورت پیروزی از همه امکانات خود برای لغو تحریم‌های کوبا استفاده کند. 

 روز ٢٠جولای یکی از بزرگ‌ترین تغییرات نمادین در رابطه با کوبا محقق شد. در این روز ساختمان سفارت آمریکا در منطقه ساحلی «مالکون» که زمانی یکی از زیباترین مناظر هاوانا محسوب می‌شد، بار دیگر کار خود را آغاز کرد. روز جمعه بعد از آن نیز پرچم ایالات‌متحده‌آمریکا در حضور «جان کری»، وزیر خارجه آمریکا، به‌صورت رسمی بر فراز این ساختمان به اهتزاز درآمد. در محافل دیپلماتیک حتی این شایعه رواج دارد که چه‌بسا سال آینده هواپیمای شماره‌یک نیروی هوایی آمریکا در فرودگاه هاوانا به زمین بنشیند. به گفته ناظران امور کوبا بسیار بعید است که باراک اوباما قبل از پایان دوران ریاست‌جمهوری خوستیتوی طراحی دولتی هاوانا درس خوانده و مانند بسیاری از جوانان امروزی کوبا، ایده‌های خلاقانه‌ای دارد. زمانی مادرش به این نتیجه رسید که دولت به‌زودی گشایش‌های اقتصادی را اعلام می‌کند و این پیش‌بینی کاملا درست بود. به‌این‌ترتیب صدها شغل در عرصه مشاغل غیردولتی ایجاد شد. دل ریو اما می‌گوید: «ما می‌خواستیم نشان دهیم که می‌توان چیزهای خوب و خلاقانه را در کوبا تولید کرد و به تولید ادامه داد. اما بوروکراسی حاکم بر این کشور زندگی را برای ما مشکل کرده است». بااین‌حال وضعیت دل ریو بد نیست و درحال‌حاضر در سالن مد و طراحی خودش چهار کارمند دارد و مادرش به او افتخار می‌کند. مادر دل ریو درحالی‌که کامپیوتر اپل خود را روشن می‌کند، لبخند می‌زند و کاریکاتوری را به ما نشان می‌دهد که در آن یک سگ در حال گازگرفتن کابل‌هایی است که قرار است تأمین‌کننده اینترنت با پهنای باند کافی برای کوبا باشند. 

آیا این به آن معناست که گشایش‌ها و اصلاحات اخیر باز هم متوقف خواهد شد؟ مادر دل ریو می‌خندد و سر تکان می‌دهد: «نه، این نشان می‌دهد که دایناسورها بد جور دندان تیز کرده‌اند».