روابط تهران-مسکو پس از توافق هسته‌ای چگونه خواهد بود؟

حرف و حدیث‌های بسیاری درباره تاثیرگذاری نحوه لغو تحریم‌ها و از سرگیری حضور شرکت‌های خارجی در ایران بر روابط ایران و روسیه مطرح شده است. در این میان ساده‌ترین تحلیل در این‌باره این است که ایران به یک رقیب جدی برای روسیه به عنوان صادرکننده نفت و گاز تبدیل خواهد شد.

به گزارش آنا، پایگاه خبری المانیتور در ادامه گزارش خود در این زمینه آورده است: با وجود این، مسئله بسیار پیچیده‌تر از این تحلیل‌ها است. در واقع ایران می‌تواند نقش بسیار فعال‌تری در اجرای سیاست‌های مسکو در آسیا ایفا کند. علاوه بر این توجه به این مسئله ضروری است که روسیه یکی از اعضای فعال در مذاکرات هسته‌ای بوده است و این کشور از منافع خود در ایران و منطقه خاورمیانه حفاظت می‌کند.

روابط ایران و روسیه در چند سال اخیر رو به بهبود بوده است و انتظار می‌رود که این بهبود روابط حتی پس از توافق هسته‌ای نیز با وجود رقابت در عرصه انرژی میان این دو کشور ادامه یابد.

بدون شک مسکو در سیاستش در قبال برنامه هسته‌ای ایران محاسبات پیچیده مورد نیاز خود را انجام داده است. پس از روی کار آمدن دولت حسن روحانی، مسکو از ابزار خود درباره ایران برای گرفتن امتیاز از دولت‌های غربی استفاده کرد. اما سیاست آشتی‌جویانه تهران باعث شد این استراتژی مسکو تغییر یابد و به همین دلیل روابط ایران و مسکو در 18 ماه گذشته به بالاترین سطح دیپلماتیک رسید. دیدار روز نهم جولای روحانی و پوتین در حاشیه اجلاس بریکس در روسیه دومین دیدار دو رئیس‌جمهوری از زمان به قدرت رسیدن روحانی محسوب می‌شود. در همان دیدار بود که روحانی اعلام کرد: من وظیفه خود می‌دانم از تلاش‌های روسیه در روند مذاکرات هسته‌ای و تلاش‌های شخص آقای لاوروف قدردانی کنم.

پیشتر در گزارش المانیتور در فوریه سال جاری اشاره شد که روحانی تلاش ویژه‌ای را برای گسترش روابط با مسکو در دستور کار خود قرار داده است. اگرچه دو همسایه تاکنون هرگز روابط استراتژیکی با هم نداشته‌اند، مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی راه را برای باز شدن عرصه به منظور ایجاد نوع جدیدی از روابط میان دو کشور هموار کرده است. در سال 2009 بود که روحانی به عنوان دبیر وقت شورای عالی امنیت ملی ایران، حضور نظامی آمریکا در کشورهای همسایه تهران را عاملی مهم برای وجود درک مشترک درباره مسائل منطقه‌ای میان تهران و مسکو عنوان کرد. وی همچنین اعلام کرد که پارامترهای راهبردی برای ایران، روسیه و آمریکا در منطقه تغییر کرده است.

اکنون شش سال از آن زمان گذشته و پارامترهای راهبردی مد نظر روحانی اکنون آشکارتر از هر زمان دیگری است. در پی حوادث اوکراین، روسیه هدف تحریم‌های غرب قرار گرفت و این در حالی بود که مسکو روابط تجاری خود را با کشورهای آسیایی به ویژه چین گسترش داد. ایران نیز اکنون در حال مذاکره با قدرت‌های جهانی برای حل مسئله هسته‌ای است. این مسئله نشان می‌دهد که اکنون همه این سه قدرت با چالش‌های استراتژیک تازه‌ای از جمله گسترش افراط‌گرایی، ناآرامی‌های منطقه‌ای و مسائل مربوط به انرژی به ویژه سقوط قیمت نفت مواجه هستند.

راهبرد ایران در زمینه چشم‌انداز ژئواستراتژیک اکنون تغییر کرده و بر پایه سناریوی برد-برد برای هر سه کشور قرار گرفته است. محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، در این باره در یک گفت‌وگوی تلویزیونی تصریح کرد: طرف مقابل هنوز این مسئله را درک نکرده است که نمی‌توان با هزینه دیگران به پیشرفت دست یافت. نمی‌توان امنیت را به قیمت هزینه کردن کشورهای دیگر برای ملت خود به ارمغان آورد.  

راهبرد برد-برد در این حال سیاست جدیدی را برای تهران در قبال روسیه رقم زده است. به همین دلیل است که دو طرف بر سر گسترش روابط تجاری از 1.5 میلیارد دلار در سال به 15 میلیارد دلار در سال در چند سال آینده به توافق رسیده‌اند. در واقع سیاست تهران بر اساس یک رابطه متعادل با قدرت‌های شرق و غرب پایه‌گذاری شده است. بنابراین رشد پیش‌بینی‌شده در روابط تجاری با کشورهای غربی و در پیش دستیابی به توافق مستلزم گسترش روابط و تعامل با روسیه نیز خواهد بود. به همین دلیل است که می‌توان گفت حتی پس از توافق هم ایران از روسیه فاصله نخواهد گرفت.

در واقع با وجود رقابت میان ایران و روسیه در زمینه تولید مواد هیدروکربنی و سوخت در دنیا به ویژه گاز، همکاری نزدیک‌تر میان دو ابرقدرت در عرصه انرژی در بسیاری از صنایع قابل پیش‌بینی است. زمینه‌های کلیدی رشد در این زمینه‌ها یکی صنعت تولید سلاح و دیگری احداث نیروگاه‌های هسته‌ای بیشتر خواهد بود. اهمیت صنعت تولید سلاح می‌تواند دلیل خوبی برای توضیح در زمینه علت اصرار بیش از حد روسیه برای لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران باشد. تحریم تسلیحاتی ایران باشد یا نباشد، مسکو صادرات سلاح خود به ایران را افزایش خواهد داد و همکاری با ایران در زمینه صنعت هسته‌ای را نیز بیشتر خواهد کرد.

با وجود این، روسیه می‌تواند به یک بازیگر اصلی در زمینه فراهم کردن تجهیزات نفتی برای ایران نیز تبدیل شود، صنعتی که ایران به نیاز مبرمی دارد. در این حال صادرات مسکو به تهران در زمینه‌های دیگر چون صنعت معدن، بخش حمل و نقل ریلی، ماشین آلات سنگین و غیره نیز افزایش خواهد یافت. ایران نیز صادرات خود به روسیه در زمینه صنایع غذایی، پتروشیمی، معدن و دیگر صنایع گازی افزایش خواهد داد.

جدای از این مسائل روابط ایران و روسیه پتانسیل بهبود بیشتر در زمینه همکاری در خاورمیانه و آسیای مرکزی را نیز دارد. فقدان امنیت و ثبات در این مناطق ارتباط مستقیمی با امنیت ملی این دو کشور دارد و از سوی دیگر هر دو کشور به این دو منطقه به عنوان دو بازار بسیار مهم نگاه می‌کنند. روسیه حتی فراتر از این به دنبال همکاری هسته‌ای با عربستان، رقیب منطقه‌ای ایران است.

از سوی دیگر مسئله بهار عربی در منطقه باعث هموار شدن مسیر بهبود روابط مسکو-تهران شده است. علی‌اکبر ولایتی، رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام و مشاور سیاست خارجی رهبر ایران، در این‌باره معتقد است که امنیت در آسیا، خاورمیانه، شمال آفریقا و آسیای مرکزی و منطقه قفقاز ارتباط و وابستگی مستقیمی به روابط و همکاری نزدیک میان تهران-مسکو-پکن دارد. وی در ادامه توضیح می‌دهد که به همین دلیل ایران درخواست عضویت در سازمان همکاری شانگهای را مطرح کرده است و قصد همکاری بیشتر با روسیه پس از لغو تحریم‌ها را دارد.

این مسائل نشان می‌دهد که روابط تهران و مسکو باید در چند بعد مورد تحلیل قرار گیرد، از جمله در زمینه انرژی، اقتصاد، مسائل سیاسی و امنیتی. بدون شک رقابت دو کشور در برخی مسائل باقی خواهد ماند. با وجود این روابط بهبودیافته دو کشور از یک سو کسانی را که نمی‌خواهند ایران وابسته به فناوری‌های غربی باشد، راضی خواهد کرد و از سوی دیگر پیشبرد استراتژی روسیه را برای افزایش نفوذ خود در منطقه تسهیل خواهد کرد.