سوغات توافق هسته‌ای برای محیط زیست ایران چیست؟

اوضاع محیط زیست ایران خوب نیست؛ آب، هوا و خاک تهدیدهای زیست محیطی مختلفی دارند. اما شواهد نشان می‌دهد با امضای توافقنامه هسته ای و باز شدن گره از حوزه های مختلف محیط زیست نیز از این موفقیت بی نصیب نخواهد ماند.

محیط زیست ایران در سال های اخیر با هر حرکتی به سمت پیشرفت دیوار محکم تحریم ها را روبه روی خود دیده است. هرگاه حرف از آلودگی هوا شده پای صنایع سبز به میان آمده ، رفع کمبود آب و خشکسالی با روش های نوین آبیاری گره خورده است، بهبود وضعیت خاک کشور نیازمند در اختیار گذاشتن تجارب کشورهای پیشرفته بوده و در آخر محیط زیست شدیدا تحت تاثیر اقتصاد. صحبتی که بارها از سوی معصومه ابتکار رییس سازمان محیط زیست در گفت و گو با وزرای محیط زیست کشورهای پیشرفته مورد تاکید قرار گرفته است.

حالا با باز شدن گره هایی از روابط بین المللی ایران بدون شک وضعیت محیط زیست نیز رنگ تحول به خود خواهد گرفت تا از مراودات علمی و تجربه های زیست محیطی کشورهای پیشرفته بی نصیب نماند.

یکی از بخش هایی که با امضای توافقنامه هسته ای می توان به تغییر و تحول در وضعیت آن امیدوار بود بخش آب است. در وضعیت آب آنچه در حال حاضر ایران با آن دست و پنجه نرم می کند خشکسالی است. وضعیت بارندگی حکایت از آن دارد که ميانگين بارندگي سالانه کشور حدود 250 ميليمتر است که اين عدد کمتر از ميانگين بارندگي آسيا و حدود يک سوم ميانگين بارندگي سالانه جهان است؛ در همین حال سرانه آب جهان 7400 متر مكعب است که براساس تعريف وقتي سرانه آب در كشوري زير 1700 متر مكعب در سال باشد آن كشور يا منطقه دچار تنش كم آبي و خشكي است از طرفی ۷۰درصد تالاب های کشور در وضعیت وخیم به سر برده و صفت خشک شده در کنارشان می آید.

همچنین بهره برداری از مخازن آب زیر زمینی کشور از حدود ۰.۱ میلیارد متر مکعب در دهه ۴۰ به بیش از ۱۱۰میلیارد مترمکعب تا سال ۱۳۹۳ رسیده است به طوری که در حال حاضر منابع آب زیر زمینی کشور به دلیل برداشت بیش از حد از چاه های غیر مجاز و اضافه برداشت های چاه های مجاز همراه با وقوع خشکسالی های سال های اخیر به وضعیت بحرانی رسیده است. چاه هایی که تامین کننده ۵۵درصد از منابع آبی کشور نیز هستند.

اما از آبی که در بخش های مختلف به مصرف می رسد کشاورزی سهم عمده ای از مصرف آب را به خود اختصاص می دهد. در اين راستا امروزه به كار گيري فن آوري های نانو و موثر در اصلاح الگوی آب با توجه به خشکسالی وسیع در ایران تاثیر بسزایی خواهد داشت که استفاده از تجربیات کشورهایی که در حوزه فناوری های نوین آبیاری صاحب سبک هستند گام بلندی در جهت کمک به محیط زیست است تا در کنار آن تولید محصولات ارگانیک برای کشاورزی سالم تر نیز مدنظر قرار گیرد.همچنین شیرین سازی آب و رفع آلودگی منابع آب از دیگر راهکارهای مهم برای تامین آب در کشور است که به دستگاه های پیشرفته و به روز کشورهای خارجی نیاز دارد.

از طرف دیگر خاک به عنوان منبع تجدید ناپذیر در معرض تهدیدی جدی قرار دارد. فرسایش خاک یکی از تهدید های جدی است که از دست رفتن آب و خاک را در پی دارد. همچنین آلودگی خاک از مهم ترین تهدیدهای محیط زیست به شمار می رود. براساس مطالعات اولیه انجام شده و نیز طرح تهیه اطلس آلاینده های خاک در 11 استان کشور بیش از صدها نقطه آلوده در خاک های کشور وجود داشته که به آلاینده های مختلف از جمله فلزات سنگین، آلاینده های نفتی، سموم و ... آلوده بوده و محیط زیست و سلامت مردم را به شدت تهدید می کند که رفع آلودگی ها علاوه بر زمان طولانی هزینه گزافی را هم طلب می کند. فرسایش خاک کشور در سال 1355 معادل یک میلیارد تن بوده که ده سال بعد به 5/1 میلیارد تن و در سال 1375 به 5/2 میلیارد تن افزایش یافته است.

در حال حاضر، میزان فرسایش خاک در ایران، حدود 7/16 تن در هکتار است که با شاخص جهانی پنج تا شش تن در هکتار، فاصله بسیار زیادی دارد. با این روند، فرسایش خاک کشور در سال 1390 به 6/4 میلیارد تن رسیده است. تا ایران جزو یکی از هفت کشور آسیایی باشد که بیشترین میزان هدررفت خاک را دارد.

از بین رفتن دشت ها و جنگل ها و فعالیت هایی مانند سد سازی های بی رویه عوامل اصلی فرسایش خاک هستند. یکی از اثرات تحریم که در این مقوله نمود داشت افزایش قیمت حامل های انرژی بود که به استفاده از چوب درختان بلوط در منطقه زاگرس جهت تأمین انرژی منجر شد.اهمیت زاگرس از آن جهت است که منشاء 40 درصد از منابع آب شیرین ایران و رودهای بسیار و همچنین رویشگاه بلوط است که نتیجه ای جز فرسایش خاک در بر ندارد. از طرفی دیگر محدودیت در تأمین نهاده های وارداتی بویژه ذرت، انواع کنجاله ، جو و... باعث فشار بر مراتع، عرصه های جنگلی و محیط زیست برای تأمین علوفه دام و در نتیجه آن تخریب مراتع و جنگل ها و محیط زیست، کاهش کمی و کیفی پوشش گیاهی، فرسایش خاک و رسوب ،کاهش ذخایر آب زیرزمینی نیز شده است. همچنین عدم امکان ورود سموم کشاورزی به اندازه و کیفیت مطلوب نتیجه ای جز آلودگی خاک و مواد غذایی نداشته است.

آلودگی هوا به عنوان یکی از معضلات زیست محیطی برجسته اغلب کلانشهرها در دو سال اخیر بهبود نسبی داشته است. تعداد روزهای سالم افزایش داشته و به تبع روزهای ناسالم روند نزولی داشته است. بنزین پتروشیمی از چرخه سوخت کشور حذف شد و سوخت یورو 4 جایگزین شد. از موفقیت های دیگر استاندارد سازی خودروها بود. علاوه بر استاندارد یورو 4 ساماندهی سوخت دیزل مربوط به گازوییل نیز نقش موثری در کاهش آلودگی هوا داشت. اما آنچه دوباره نگاه ها را به آلودگی هوا برمی گرداند وجود صنایع و کارخانه های آلاینده که نیاز به سبز شدن و ارتقای استانداردها دارند. صنایع سبز صنایعی هستند که در طول عمر خود کمترین پیامد را نسبت به محیط زیست دارند و فرایندها و محصولات با توجه به محیط زیست طراحی تولید و توزیع می شود.

معصومه ابتکار رییس سازمان حفاظت محیط زیست نیز در پیام اینستاگرامی خود به دنبال توافق هسته ای اظهار امیدواری کرد: امکان حضور صنایع و فناوری های سبز برای حل مشکلات محیط زیستی کشور تسهیل شده و امید می رود فشار از روی منابع طبیعی برداشته شود. چنانچه این تفاهم می تواند زمینه را برای همکاری بیشتر با کشورهای صنعتی که صاحب استانداردها و تجربیات زیست محیطی ارزشمندی هستند فراهم کند. به ویژه برای ارتقای استانداردها در صنایع سنگین و نیز صنایع نفت و گاز که به کاهش میزان گازهای گلخانه ای کمک می کند.

نتایج بررسی های اخیر نشان می دهد که فناوری نانو می تواند انتشار گازهای گلخانه‌ای را تا بیش از ۲% در حال حاضر و بیش ۲۰% تا سال ۲۰۵۰ کاهش دهد. افزودنیهای نانوذره‌ای نشان داده‌اند که می توانند راندمان سوخت موتورهای دیزلی را تا تقریباً ۵% افزایش دهند، در نتیجه انتشار CO2 در انگلستان ۲ تا ۳ میلیون تن در سال کاهش می یابد. گازهای گلخانه ای که به معضلی جدی برای آلودگی و گرمایش زمین تبدیل شده اند حالا فناوری های نوین به کمک حل آنها آمده اند که با از بین رفتن تحریم ها امکان استفاده از آنها در ایران نیز فراهم خواهد شد. در بسیاری از صنایع و فرآیندهای تولیدی ، سیستم های کنترل آلودگی و تجهیزات مورد نیاز که عمدتاً از تولیدات کشورهای پیشرفته و تامین آنها با هزینه بسیار بالا همراه است مشکل زا شده است درصورتی که نیمی از صنایع کشور نیاز به استفاده از سیستم های کنترلی نوین دارند.

حیات وحش محیط زیست نیز از قاعده تحریم ها مستثنا نبود. از جمعیت حیات وحش ایران حدود 76 گونه از رده‌های جانوری کشورمان در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) قرار دارد و از گونه‌هایی همچون شیر ایرانی و ببر مازندران امروز جز نامی باقی نمانده و در کمتر از یک قرن گذشته منقرض شده اند و اگر برای حفاظت گونه‌های ارزشمند و در خطر انقراض مثل گور ایرانی، یوزپلنگ ایرانی، خرس سیاه، گوزن زرد و... اقدامات موثر انجام نشود باید نام آنها را در لیست منقرض شده ها جست و جو کرد.

در این میان 19 گونه از پستانداران، 25 گونه از پرندگان، 16 گونه از خزندگان، 4 گونه از دوزیستان و 10 گونه از ماهیان آب های داخلی کشور در سال 2014 میلادی به عنوان گونه های مهره دار در معرض تهدید در لیست سرخIUCN قرار دارند. باز شدن روابط می تواند در انتقال گونه های جانوری بین ایران و کشورهای مختلف و زادو ولد جانوران در مکان های مناسب اقدام کند. همچنین با گسترش گردشگری حیات وحش می توان از تجارب کشورهای پیشرفته در این زمینه استفاده کرد. همچنین با استفاده از فناوری های نوین جمع آوری داده در مورد گونه های در خطر انقراض را راحت تر می کند.