گفتگو با «علی رهبری» به بهانه ایجاد ارکستر سازهای ملی ایران

علی رهبری با ایده و خلاقیتی که در این چهار ماه گذشته از خود نشان داده است به همه اثبات کرده که از ظرفیت‌های فراموش شده اما انباشته موسیقی در کشورمان می‌تواند جواهرهای بی‌بدیل استخراج کند. در همین راستا، پنجشنبه گذشته این رهبر بین‌المللی ارکستر از ایجاد ارکستر سازهای ملی ایرانی خبر داد. رهبری اجرای اول این ارکستر به اسماعیل تهرانی، آهنگساز و نوازنده سنتور سپرده شده که از شاگردان توماس کریستیان داوید در موسیقی غربی و نورعلی برومند در موسیقی ایرانی است. اتفاقی که سال‌ها جامعه موسیقی منتظر آن بود و حتی فعالیت‌هایی چون ارکستر سازهای ملی به رهبری فرامرز پایور و ارکستر مضرابی استاد دهلوی امتداد نیافته بودند. ایجاد چنین ارکستری می‌تواند به پویایی موسیقی و کارآفرینی برای جوانان و موزیسین‌های کشورمان کمک بزرگی کند و شکوه موسیقی ایرانی را در مجامع جهانی جلوه‌گر شود. با اسماعیل تهرانی تماس گرفتیم تا از چندوچون این ارکستر بپرسیم که به علی رهبری ارجاع‌مان داد. در نتیجه درباره چندوچون این ارکستر و احیانا همپوشانی آن با ارکستر ملی و تضمین پایداری آن با علی رهبری، مدیر فنی و هنری ارکسترهای بنیاد رودکی، گفت‌وگو کرده‌ایم.

امروز روز بسیار بزرگی است. حداقل ۵۰ سال بود که همه درباره ایجاد ارکستری برای سازهای ملی صحبت می‌کردند که باید ایجاد شود، اما کاری انجام نشد. ایجاد این ارکستر آرزوی خیلی‌ها بود. همیشه هم سعی شده که این کار انجام شود. آقای دهلوی هم سعی کردند و من نیز در ۲۱سالگی وقتی از اتریش آمده بودم این ارکستر را جمع کردم و حتی ضبط هم کردیم. اما آهنگساز به اندازه کافی نبود و مسئولان رسیدگی نکردند. ضمنا اصلا مسئولان متوجه نبودند که ایجاد این ارکستر بسیار قضیه مهمی است، یعنی اگر قرار باشد در ایران ارکستری نمره یک باشد به عقیده من آن ارکستر سازهای ملی است و بعد ارکستر سمفونیک و بعد از آن ارکسترهایی که به ارکستر سمفونیک ارتباط پیدا می‌کنند مانند ارکستر ملی و غیره.

خوشبختانه اینجا هم بچه‌ها بسیار سنگ تمام گذاشتند، چراکه وقتی هفته گذشته می‌خواستم فراخوان بدهم تا نوازنده سازهای ملی را جمع‌آوری کنیم بسیاری به من گفتند با نوازندگان سازهای ایرانی این‌گونه نمی‌شود کار و ارکسترداری کرد، چون این نوازندگان دیر می‌آیند یا نمی‌آیند. اما خوشبختانه به‌خاطر اعتقادی که من داشتم امروز همه نوازندگان قبل از ساعت خواسته شده آمدند. من خواسته بودم که همگی ساعت ۸:۳۰ صبح بیایند، اما همگی ساعت هشت صبح روز تعطیل – پنجشنبه – حاضر شدند. همه چیز در سطحی عالی برنامه‌ریزی شده است و از همین هفته چهارم تمرین خواهند داشت و من فکر می‌کنم که این کار خیلی عالی می‌شود. آقای تهرانی را هم از قدیم می‌شناسم که هم نوازنده سنتور و هم آهنگساز خوبی است. ایشان را فعلا برای کنسرت اول انتخاب کرده‌ایم و بعد خواهیم دید که چطور خواهد بود و چگونه می‌شود.

الان صحبت یک پروژه است، وقتی یک پروژه باشد نمی‌توان راجع به آینده خیلی صحبت کرد. فعلا هم نوازنده‌ها و هم رهبر ارکستر سازهای ملی، همه در یک پروژه هستند و این دوکنسرتی که برگزار خواهد شد پروژه‌ای است که به اجرا در می‌آید و اولین برنامه است و البته ارکستر از این بزرگ‌تر خواهد شد. ماندن آقای تهرانی هم به خودشان و حتی به رپرتوار و برنامه نیز ارتباط دارد. اما همان‌طور که بارها گفته‌ام ارکستر نباید یک نفره و قائم به یک نفر یعنی رهبر آن باشد. ما دوست داریم که رهبرهای جوان دیگری تربیت کنیم و حتی کسانی که علاقه‌مند به رهبری ارکستر هستند. همان‌طور که به‌زودی در برنامه‌های مهر تا مهر ارکستر سمفونیک خواهید دید، رهبرهای بزرگی به ایران می‌آیند و همه باید ارکستر سمفونیک تهران را رهبری کنند. در ارکستر سازهای ملی نیز می‌خواهیم کاری کنیم که وجود ارکستر و فعالیت آن به شخص ارتباطی نداشته باشد. فعلا این اولین کنسرت است و امیدواریم به همین صورت هم ادامه پیدا کند، اما هیچ اجباری وجود ندارد، نه از طرف ایشان، نه از طرف ما و نه ارکستر؛ چراکه ما می‌خواهیم همه حرفه‌ای شوند و چه بهتر که با یک نفر خوب بتوانند کار کنند.

این‌که مشکلی نیست. شما در موسیقی کلاسیک هم سازهایی مثل پیکولو، دایره زنگی، مثلث و… دارید. وقتی برای آن ساز قطعه نوشته شده باشد هیچ مشکلی پیش نمی‌آید. اما اگر قرار باشد سازی که کارش این نبوده، به جای ساز دیگری نواخته شود -که البته بسیار این مساله اتفاق افتاده- آن وقت درست نیست و باید برای این ساز خاص قطعه بنویسند. مثال می‌زنم شاید سازی باشد که یک رشته و سه تا نت بیشتر نداشته باشد باید برای همان سه نت قطعه نوشته شده باشد تا مشکلی در اجرا پیش نیاید. آقای دبوسی قطعه‌ای دارد به نام بعدازظهر یک طاووس که در آنجا زنگی هست که تنها برای سه نت در یک لحظه از آن استفاده شده است. پس نمی‌توان گفت که از این ساز نمی‌شود استفاده کرد. او می‌دانسته دقیقا از این ساز چه زمان و به چه شکلی استفاده کند. اگر از کمانچه، قیچک، تار، سنتور، نی و عود به موقع و درست استفاده شود، ایرادی ندارند و اگر بیجا به‌کار برده شوند، مشکل ایجاد می‌شود.

بله، این هدف اصلی ماست. البته توجه کنید که من شخصا نه رهبر و نه آهنگساز این ارکستر خواهم بود و فقط همان‌طور که آقای وزیرفرهنگ و آقای مرادخانی معاونت وزیر خواسته بودند این ارکسترها را تشکیل می‌دهم و راه می‌اندازم. اما ارکسترها به‌زودی به دست افراد سپرده می‌شود و سعی می‌کنیم آهنگسازان خوب را به نوشتن برای این ارکستر تشویق کنیم. اکنون آقای پژمان که آهنگساز بسیار خوبی هستند قول دادند برای این ارکستر قطعه بنویسند و از اینجا شروع می‌شود. ما همه را تشویق می‌کنیم و سفارش‌های درجه یک می‌دهیم و آرزو می‌کنیم روزی برسد -که البته زیاد هم طول نخواهد کشید؛ حدود سه، چهار سال دیگرـ که این ارکستر افتخار تمام ایران باشد و بتوانیم آن را به تمام دنیا به‌عنوان ارکستر سازهای ملی ایران بفرستیم، مثل ارکستر سازهای ملی هندوستان، ترکیه، چین، آذربایجان و پاکستان. به همین دلیل اصلا فکر می‌کنم همین مساله باعث شود به‌طور کلی رنگ کار عوض شود. به عقیده من همان‌طور که قبلا هم گفته‌ام به سازهای ایرانی در این سال‌ها کم‌توجهی شده است. من در هنرستان موسیقی ملی نه‌تنها درس خوانده‌ام و بزرگ شده‌ام، بلکه سه سال رئیس آن بوده‌ام و همیشه این احساس مسئولیت را داشته‌ام که انجام بشود. الان چندین ماه است دنبال راه‌اندازی این ارکستر هستم و با صحبت‌هایی که کردم، دیدم خیلی‌ها علاقه‌مند راه‌اندازی این ارکستر و انجام این کار هستند.

بله، همه اینها اجرا خواهند شد و فقط لازم است دوباره برای این ارکستر درست تنظیم شوند. الان برای دو شب اجرای اول این ارکستر، قطعاتی را انتخاب کردیم که از قبل آماده بودند، اما در آینده قطعات برای این ارکستر تنظیم خواهد شد. همین اتفاق که الان بچه‌های (نوازندگان) ارکستر سازهای ملی قبول کرده‌اند که چهار روز برای تمرین صبح‌ها آن هم در اولین هفته بیایند، خیلی خوب است و تمرین خیلی زیادی برای اولین هفته است و ما را همین کار خوشحال کرده و راستش را بخواهید امروز واقعا روز بزرگی برای من شده است. چون این قدمی که نوازندگان جلو گذاشتند همه چیز را بسیار سریع‌تر پیش می‌برد. آهنگسازان و خوانندگان خوب هم به سراغشان می‌آیند و چیزی طول نخواهد کشید که ارکستر ارتقا پیدا خواهد کرد. الان خودتان می‌دانید که برای ناکسوس که می‌خواهیم ضبط کنیم ۶۴ آهنگساز انتخاب شده‌اند که تازه همه آهنگسازان نیستند و بیشتر خواهند شد. اگر از همین تعداد تنها ۲۰ نفرشان شروع به نوشتن قطعه کنند فکر کنید بعد از یک‌سال چقدر قطعه داریم. این جواهری است که واقعا به آن توجهی نشده است. وقتی ارکستر سمفونیک و ملی را بستند صدای مردم درآمد و بعد صدای مسئولان هم درآمد ولی کسی متوجه نشد که ارکستر سازهای ایرانی و ملی را اصلا شروع نکرده‌اند. اصلا آن را باز نکرده‌اند که بخواهند آن را ببندند. برای همین هم کسی توجهی به این مساله نداشت.

خواننده مشترک مهم نیست. برای خواننده راحت‌تر است چراکه در هر ارکستری می‌تواند بخواند. به‌خاطر اینکه آقای پایور ۶۰ سال پیش این ارکستر را پایه‌گذاری کردند و ارکستر سازهای ملی در امتداد همان است و فرقش با ارکستر ملی این است که سازهای غربی ندارد. نداشتن سازهای غربی محاسنی دارد و ضررهایی. ضررش این است که نت‌های باس را ندارد. البته اصلا مهم نیست چراکه اگر آهنگسازان درایت به خرج بدهند این مسائل به چشم نخواهد آمد. در ارکستر سازهای ملی اصلا ساز غربی نخواهد بود و در ارکستر ملی قطعه ایرانی را برای ارکستر نسبتا سمفونیک می‌نویسند چراکه ۹۰ درصد آن ارکستر سازهای سمفونیک است.

ضمنا با توجه به تجربه‌ای که از بچگی با این سازها داشته‌ام باید بگویم که هر چه با این سازها بنوازید ایرانی صدا می‌دهد به خاطر اینکه تمبر تار، سنتور و غیره ایرانی است و اگر کمی به آن برسند این سازها غوغا می‌کنند. ما در کشورمان آهنگسازان خوبی داریم که برای این ارکستر قطعه ننوشتند، اما خواهند نوشت و خواهید دید. من اطمینان صددرصد دارم. امروز بعدازظهر به آقای روشن‌روان که از دوستانم هستند نیز گفتم که برای این ارکستر قطعه بنویسند. حالا همه این آهنگسازان شروع به نوشتن خواهند کرد.

خواننده مشترک داشتن در ارکستر سازهای ملی و ارکستر ملی مهم نیست. خواننده مشترک در همه گروه‌ها و ارکسترها عادی است. حتی اگر قطعات مشترک هم داشته باشند باز هم مهم نیست، چراکه ارکستر سازهای ملی و ارکستر ملی بسیار با هم متفاوتند. همانند خورش قرمه‌سبزی و کرفس است که برای کسی که وارد نباشد این دو خیلی شبیه هم هستند اما مزه و طعم کاملا متفاوت است. بنابراین هم ارکستر ملی لازم است هم ارکستر سازهای ملی.

برای پایدار ماندن این ارکستر در تلاش هستم و این مساله را دنبال می‌کنم. همین قدمی که موزیسین‌ها خودشان جلو گذاشتند اینها را پایدار می‌کند. وقتی نوازندگان با جان و دل آمده‌اند مردم استقبال می‌کنند، اگر برنامه خوب انجام شود و مردم خوششان بیاید چرا ادامه پیدا نکند، ادامه می‌یابد.

بله، آقای وزیر فرد بسیار پخته و فهمیده‌ای هستند. وقتی چنین برنامه‌هایی را پیشنهاد می‌کنم هم آقای مرادخانی و هم بنیاد رودکی تا به حال پا به پای من آمده‌اند و برنامه‌ها دقیق بوده و اجرا شده و همه چیز جدی بوده است. من در این چهار ماه با تمپوی خیلی سریعی رو به جلو حرکت می‌کنم و اینها با من قدم به قدم آمده‌اند. همین سوال را چند روز پیش خبرنگار نشریه اروپایی از من پرسید که چه تضمینی وجود دارد ارکستر سمفونیک تهران سال آینده هم باشد؟ جواب دادم که به ارکستر اپرای لندن که سال‌ها در خدمت‌شان بودم سلام برسانید و همین سوال را از آنها بپرسید. آنها هم جواب می‌دهند که خدا می‌داند در مورد ما هم همین است. اما من فکر می‌کنم اگر کار سطح بالایی انجام بشود به آسانی‌ها از بین نمی‌رود. ارکستر سمفونیک را اگر بستند در شرایط خوبی نبود. شرایط خیلی بدی حاکم بود که تنها یک تلنگر می‌خواست که بیفتد و از هم بپاشد. این مساله را از بین بردیم. یعنی افرادی را که دیر بیایند و نیایند و بداخلاقی کنند و. . . را دیگر در ارکستر نداریم. ما الان ارکستری داریم که اجرای خوب هفته گذشته‌اش را تنها با سه تمرین اجرا کرده، همانند ارکستر برلین و لندن و… همه اینها نشان می‌دهد که در این مملکت خیلی کارها می‌شود کرد و همه جوان‌ها عالی هستند. من خیلی اعتقاد دارم که درست می‌شود.