مروری بر آلبوم های همایون شجریان به مناسبت زادروزش؛ ساختارشکن خوش صدا

مجله آهنگ ایده آل نوشت:

همایون شجریان فرزند خسرو ایران 31 اردیبهشت ماه امسال 40 ساله می شود. همایون علاوه بر خوانندگی، نوازنده تنبک و کمانچه نیز هست. او از سن ده سالگی به همراه خواهرانش نزد پدر آواز را شروع کرد و در دوران بلوغ تکنیک آواز و صداسازی را به صورت فشرده فرا گرفت. 

او در هنرستان موسیقی کمانچه را به عنوان ساز تخصصی انتخاب کرد و در خارج از هنرستان به ادامه فراگیری آن ساز نزد اردشیر کامکار پرداخت. همایون شجریان از سال 1370 یعنی زمانی که تنها 16 سال سن داشت در کنسرت هایی که پدر در آنها می خواند، نوازنده تنبک بود و از 1378 به بعد همخوان محمدرضا شجریان شد. فعالیت مستقل همایون اما رنگ و بوی دیگری داشت. چهره نام آشنا و موفقی موسیقی ایران که در طول سال ها که در عرصه موسیقی کوشر حضور دارد، جزو نوادری است که فضاهای موسیقیایی مختلفی کار کرده و به تجربه های متفاوت و وسوسه کننده پیش رویش نه نگفته است. 

همایون امروز یکی از مخاطب پسندترین خوانندگان موسیقی در ایران است که کارش را با موسیقی اصیل ایرانی آغاز کرد و حالا دم به دم و نو به نو تجربه می کند. تجربه های جدید همایون به مذاق بسیاری از مخاطبان جدی موسیقی اصیل ایرانی خوش نیامده در عوض هم خودش را راضی کرده و هم مخاطبان جدیدی برای فرزند خسروی آواز ایران دست و پا کرده است. گزارش پیش رو آلبوم شناسی همایون در طول سال هایی که از فعالیت مستقلش می گذرد را مدنظر دارد:

سال 1382 پس از مدت ها برنامه صبح به خیر ایران تصنیف نسیم وصل را که پخش کرد، خیلی ها گمان کردند استاد شجریان به تلویزیون بازگشته اما این طور نبود. آن موقع خبری از شبکه های مجازی نبود و همه دوستداران موسیقی هم به آلبوم های روز دسترسی نداشتند. کم کم که گذشت همایون آمد. همایون شجریان به عنوان یک چهره مستقل را کاملا هموار کرد. یک ارکسترال که آوازها و تصنیف ها از آب و رنگی همسان و صمیمی برخوردار بودند. نوازنده های نام آشنایی در این آلبوم حضور داشتند که امروز هرکدامشان برای خود سبک و بیان خاصی دارند. هم چیز کنار هم جمع شده بود تا آقای خواننده گام اول را محکم بردارد. 

ارسلان کامکار، مرحوم شهریار فریوسفی، کامبیز گنجه ای، تهمورث پورناظری و پریچهر خواجه از جمله نوازندگان آلوبم اول بودند. بخش اول این آلبوم در دستگاه همایون و بیات اصفهان شامل تصنیف هوای گریه، آواز نسیم سحر (با هم نوازی تار شهرام میرجلالی)، تصنیف خانه سودا بود. بخش دوم این آلبوم شامل 5 تصنیف در دستگاه شور بود. عشق از کجا، حاصل عمر، دفتر دل، سکوت و نسیم وصل قطعات این بخش بودند. آلبوم به شدت مورد استقبال قرار گرفت و با وجود کپی غیرمجاز باز هم فروش خوبی را تجربه کرد. حالا نوبت حرکت بعدی خواننده خوش صدا بود...

همایون به واسطه آنکه سال ها کمانچه را نزد استاد اردشیر کامکار فرا گرفته بود با او دوستی و هم نشینی داشت. حاصل این هم نشینی آلبومی شد که مسیر رشد همایون در عرصه موسیقی ایرانی را هموار کرد. قطعات آلبوم «ناشکیبا» داغ دوستی، همایون، می عشق، پنهان چو دل، رقص چوب، ساز و آواز، شور (ناشکیبا)، تصنیف چه دانستم و زهر شیرین نام داشتند. همایون با اتکا بر آهنگسازی خوش ذوقانه استاد کامکار و شناختی که کامکار از توانایی ها صوتی همایون داشت بخش دیگری از وجود ناآشنای صدایش را به مخاطب شناساند.

او طوری آواز خواند که اهالی فن و مردم هر دو با کارش ارتباط برقرار کردند و همه می دانیم برای جماعت سخت پسند ایراین این کار، اتفاق کوچکی نیست. ارسلان، اردشیر، اردوان، کامبیز گنجه ای، سینا جهان آبادی، تهمورث پورناظری، شروین مهاجر، شهرام غلامی، ارژنگ صیفی زاده، سهراب پورناظری و سعید نائب محمدی نوازندگان نام آشنای این اثر بودند. شنیدن قطعه اول این آلبوم یعنی «داغ دوستی» کافی است تا چرب دستی استاد کامکار و سوز و گذاز صدای جوان همایون شما را میخکوب شنیدن قطعات بعدی کند. 

غم شیدایی و شیرین زبانی سازهای ایرانی با این آلبوم لحظات زیبایی برای شنوندگانش خلق کرد. «می عشق» یا همان «گل در بر و می در کف و معشوق به کام است» از جمله تصنیف های زیبای این آلبوم بود که با اقبال عمومی مواجه شد. همایون داشت به بهترین صورت ممکن معرفی می شد...

آلبوم «شوق دوست» درواقع دومین همکاری محمدجواد ضرابیان و همایون شجریان است که از اول بنا نبود شکل بگیرد. ضربیان آلبوم را برای صدای استاد شجریان ساخته بود اما بروز برخی مشکلات باعث شد خواندن آلبوم را به همایونی بسپارد که در اولین تجربه مشترک با ضربیان سربلند شده بود. شوق دوست به لحاظ فضای موسیقایی و چیدمان قطعات هیچ شباهتی به نسیم وصل نداشت. با این وجود اما همایون در خواندن این آلبوم نیز موفق بود. شوق دوست که در سه گاه ساخته شده بود در سال 13853 روانه بازار موسیقی کشور شد. 

در این آلبوم که شامل 6 قطعه ساز و آواز سه گاه شوق دوست، تصنیف بخت سرکش، تصنیف دلشده، تصنیف بت عاشقان، چهار مضراب مخالف و آواز شوق دوست و تصنیف مست نگاه بود محمدجواد ضرابیان، شهرام میرجلالی، کامبیز گنجه ای، سینا جهان آبادی، اردشیر کامکار و... در مقام نوازنده حضور داشتند. همایون در این آلبوم نشان داد ریتم را خوب می شناسد و از ضرب انداختن کار اصلا در خونش نیست. او تصنیف آوازهای این اثر را به خوبی از آب درآورد و مخاطبان موسیقی ایرانی را راضی کرد.

علی قمصری و همایون شجریان در آلبوم «نقش خیال» همکاری نوگرایانه ای داشتند. قضیه به وقتی بر می گردد که علی قمصری بعد از تجربه برخی کنسرت ها و تشکیل گروهی به نام «سرمد»، تصمیم داشت کارهای ارکسترال بنویسد. او به موسیقی چندصدایی علاقه داشت اما می خواست از موسیقی ردیفی دور نشود. او تصمیم گرفت کارهایش را ضبط کند. او قطعات را در استودیوی ریموند موسسیان ضبط می کرد. موسسیان، طی دیداری که با همایون داشت، یکی از قطعات باکلام را برای او پخش کرد و همایون تصمیم گرفت آن کار را بخواند. 

مقدمه نوا برای تار و ارکستر زهی، ساز و آواز «نقش خیال»، تصنیف «توبه شکن»، تصنیف «دوای دل»، هم نوازی تار و تنبک، تصنیف «با سواران» و آواز «گناه عشق» همراه با ارکستر قطعات تشکیل دهنده این آلبوم بودند. مصباح قمصری، نیما رحمتی، نوید جابری، حامد زند کریمخانی، گلناز خاضعی، عرفان شهرآبادی، بهزاد احمدی، امیرحسین طریقت، هیرش نقشبندی، علی قمصری، مازیار ظهیرالدینی، علی جعفری، پیام طونی، امیر پورخلجی و زنده یاد علیرضا خورشیدفر نوازندگان این آلبوم بودند.

بی شک هرکس آلبوم «با ستاره ها» را شنیده با یکی دو تصنیف آن اشک ریخته است. آلبومی با رنگ و بوی موسیقی ارکسترال و البته حفظ اصالتی به نام موسیقی ایرانی که به این زودی ها از یاد و خاطره شنوندگان بیرون نخواهدرفت. ضرابیان بزرگ به هر آنچه در این آلبوم قصد داشت رسید. صدادهی ارکستر، رنگ صدای همایون و روانی و صمیمیتی که از این آلبوم می بارد کم نظیر است. 

همایون شجریان با این آلبوم بیش از پیش  جای خود را در میان هواداران موسیقی ایرانی باز کرد. این همکاری شکوهمند و پربرکت برای همایون آخرین همکاری اش با نوازنده و آهنگسازی بود که حالا 8 سال است ترک وطن کرده و از فضای کشورش دل آزرده است. این آخرین همکاری ضربیان و همایون شجریان بود. از آن پس آن دو هیچ وقت با هم کاری ارائه ندادند. ضرابیان کمی بعدتر از ایران رفت و هنوز به وطن باز نگشته است...

همایون شجریان حالا دیگر به خواننده شناخته شده ای در عرصه موسیقی ایران بدل شده بود. او صدایی خوش و زنگ صدای زیبایی داشت. تحریر را نیک می شناخت و گستره صدایی مناسب را هم از پدر به ارث برده بود. قیژک کولی با آهنگسازی حمید متبسم و در همراهی با گروه دستان اولین همکاری این گروه با همایون شجریان بود که در سال 87 روانه بازار موسیقی ایران و جهان شد. عنوان آلبوم برداشتی از شعر استاد محمدعلی شفیعی کدکنی است که قیژک کولی نام دارد. ساز و آواز بوی عشق، تصنیف  قیژک کولی، مستانه، ساز و آواز کمند زلف و تصنیف زهی عشق قطعات تشکیل دهنده این آلبوم هستند. 

حمید متبسم، حسین بهروزی نیا، سعید فرج پوری، پژمان حدادی و بهنام سامانی اعضای گروه دستان در این آلبوم به نوازندگی پرداختند. از جمله خصوصیات جالب این اجرا آن است که با وجود پیچیده بودن فضای اصلی آلبوم همایون و تمام اعضای گروه در این آلبوم که حاصل ضبط اجرای آنها در استکهلم است به خوبی از پس کار برآمده است. همایون گستره صدای خود را در این آلبوم هم به خوبی به رخ می کشد. درون مایه اشعار انتخاب شده اجتماعی و البته تا حدی هم عاشقانه است. حسرتی که خاصه در قطعه قیژک از ساز و کلام و آواز به گوش می رسد، گویی دارد داشته های از دست رفته گذشته را به یاد می آورد و یاسی به پهنای تاریخ در دل دارد...

آلبوم آب، نان، آواز هشتمین آلبوم همایون شجریان است. این آلبوم به آهنگسازی علی قمصری در سال 1388 در ایران به صورت لوح فشرده منتشر شد. مقدمه چهارگاه به همراه آواز بداهه «برون از دیده ها»، تصنیف «در عاشقی»، تکنوازی تار، تصنیف «آب، نان، آواز» مقدمه دشتی آوازهای ریتمیک «بی دل و بی زبان» و «صنما»، چهار مضراب دشتی «سه نوازی»، تصنیف «شهر به شهر»، تصنیف «خاکدان عشق»، مقدمه تصنیف «می عشق»، تصنیف «می عشق» و تصنیف «به جان تو» قطعات تشکیل دهنده این آلبوم هستند.

این آلبوم که سعید فرج پوری آهنگسازی آن را انجام داده در بیات اصفهان ساخته شده است. خورشید آرزو با قطعه بی کلام اشتیاق شروع می شود و سه آواز دارد که دوتای آن ها بر روی اشعار فریدون مشیری و یکی هم روی شعر حافظ اجرا شده است. به نظر می آید دو آوازی که بر روی اشعار فریدون مشیری اجرا شده کمی متفاوت تر است، قالب شعر که چهارپاره است و مفاهیم آن از نوعی است که کمتر به آن پرداخته شده است. از این رو می توان آن ها را کارهای متفاوتی دانست. به نظر می رسد رسانه های ایرانی آن گونه که باید در مورد این آلبوم ننوشتند. 

آلبوم دارای فضایی سهل و ممتنع است که ارزش چند بار شنیدن را دراد. قطعه آوازی خورشید آرزو با اجرای همایون یکی از اجراهای درخور توجه فرزند خسرو آواز ایران در مقام آوازخوان است. او شعر را به خوبی ادا کرد. این آلبوم در مایه بیات اصفهان ساخته شده بود و در سال 1387 منتشر شد.

این اثر با تنظیم مزدا انصاری است که در سال 1389 ساخته شد. تصنیف جانا به نگاهی/ آهنگساز: مرتضی محجوبی/ کلام رهی معیری، ساز و آواز شب فراق/ تک نواز پیانو: مزدا انصاری/ کلام رهی معیری، تصنیف بهار عاشق/ آهنگساز: روح الله خالقی/ کلام رهی معیری، تصنیف ناز و فتنه گری نام عاشق/ آهنگساز: مرتضی محجوبی/ کلام رهی معیری، تصنیف شب جدایی/ آهنگ ساز: مجید وفادار/ کلام رهی معیری، تصنیف شب جدایی/ آهنگساز: مجید وفادار/ کلام رهی معیری، تصنیف افسانه عشق/ آهنگساز: منوچهر همایون پور/ کلام پژمان بختیاری و تصنیف آتش جاودان/ آهنگساز: مرتضی نی داوود/ کلام پژمان بختیاری در این آلبوم با تنظیم مزدا انصاری بازخوانی شدند. همایون شجریان با انتشار این آلبوم جایگاه ویژه ای در میان طرفداران موسیقی ملی ایران برای خود باز کرد. همایون با خواندن این اثر درک بالای خود از تشخیص نوع ملودی و چگونگی به کارگیری تکنیک های آوازی در تصنیف را نشان داد.

آلبوم «شوق نامه» کاری از گروه عبدالقادر مراغی با صدای همایون شجریان که به اهتمام محمدرضا درویشی منتشر شده است. «شوق نامه» اثری است که مراحل تمرین، ضبط و تولیدش شش سال به طول انجامید. براساس بعضی از نشانه ها و مستندات سبک و شیوه مراغی تا اواسط حکومت صفوی هنوز در ایران وجود داشته و ایرانیان به شیوه مراغی آهنگسازی می کردند، اما به تدریج وارد دوران تاریکی می شویم که اسناد قابل توجهی در این رابطه نداریم که دقیقا چرا سبک عبدالقادر مراغی فراموش شد. همان طور که عبدالقادر مراغی به تدریج در ایران کمرنگ می شد در عثمانی پررنگ می شد و بیشتر او را می شناختند. 

آنچه خواننده در آلبوم «شوق نامه»می خواند به دو بخش تقسیم می شود. بخش اول همان قسمت هایی است که همایون شعر می خواند و در بخش دیگر او شعر نمی خواند، اما آواز می خواند. به بخش دوم ترنم گفته می شود که به منظور افزودن حس ناب موسیقی به کار می رود. محمدرضا شجریان درباره این آلبوم گفت: «کاری که همایون، این فرزند خلف آواز انجام داده باعث شده به عنوان پدرش در برابر هنر او انگشت به دهان بمانم. همایون نشان استعداد استثنایی در آواز دارد. 

او ریتم را بسیار دقیق درک کرده و سال هاست نمی بینم هیچ خواننده ای این گونه بخواند. شاید بعضی کارشناسان که پایبند ردیف کنونی هستند نسبت به این اثر واکنش نشان دهند؛ چرا که در تخصص آنها نیست. همچنین شاید بعضی فکر کنند این آلبوم دارای موسیقی ترکی استانبولی است، ولی بعدها می فهمند این همان موسیقی ایرانی است و تنها در فرم تفاوت دارد». یکی از مهم ترین ویژگی شوق نامه آن است که نه غمناک و نه شاد. «شوق نامه» مخاطب را در یک حال و هوا نگه می دارد و شاید خاطره ای ارزشمند را برای او تداعی می کند.

هم ایرانی است و هم نه. در آلبوم «چه آتش ها» با موسیقی مواجهیم که نبض مخاطب را در دست گرفته. آواز در این مجموعه قدری با فضای مرسوم و چارچوب بندی شده موسیقی ایرانی فاصله دارد. در سال 1390 کنسرتی در تالار وحدت اجرا شد که «چه آتش ها» نام داشت. ضبط نسخه صوتی آن اجرا در سال 92 شد. آلبومی به همین نام و روانه بازار شد. 

ساز و آواز راست پنج گاه، آواز زورق شکسته، تصنیف چه آتش ها، آواز بیات ترک، تصنیف بزم تو، تک نوازی تار، تصنیف نه گریه ای، تصنیف دلم دیوانه شد، آواز گناه عشق، قطعه راه ها، مقدمه دشتی، تصنیف دل افروزتر از صبح، مقدمه اصفهان، تصنیف یاران موافق، هم نوازی کوبه ای، تصنیف شرم و شوق و تصنیف بی همگان نام قطعات این آلبوم هستند. «چه آتش ها» با وجود وجوه موسیقایی قابل تأمل، به دلیل آنکه نه فرشته ام نه شیطان به فاصله چند ماه از آن منشتر شد آن گونه که باید مورد توجه قرار نگرفت.

در تمام سال های پس از پیروزی انقلاب، گوش مردم متمایل به شنیدن موسیقی پاپ است. با تمام این سوابق شنیداری که مردم ایران دارند، اسفندماه سال 92 آلبومی از همایون و تهمورث پورناظری منتشر شد که تمامی معادلات گذشته را برهم زد. نه فرشته ام نه شیطان که شامل 8 قطعه بود، اولین بار با تیراژ 50 هزار نسخه ای منتشر شد. این آلبوم در برکلی، لس آنجلس، استانبول و تهران ضبقط شده است، آهنگسازی کل قطعات از تهمورس پورناظری است. تنظیم این آلبوم کاری از تهمورس پورناظری به همراه دیوید گارنر آهنگساز معروف آمریکایی است. 

هرکدام از قطعه های این آلبوم با آهنگسازی، سازبند، تنظیم و فرم های مختلف آهنگسازی کار شده است. تمام قطعه های این آلبوم باکلام هستند و شعرها نیز از میان آثار شاعرانی چون مولانا، محمدرضا شفیعی کدکنی، هومن ذکائی، سیمین بهبهانی و حسین منزوی انتخاب شد. تور کنسرت های «چرا رفتی» در سراسر کشور تمام معادلا مربوط به علاقه مندی مردم ایران به ژانرهای مختلف موسیقی را به هم زد. چرا رفتی، درون آینه، دل به دل، کولی، همه هیچم، چونی بی من، شتک و در حصار شب قطعات تشکیل دهنده آلبومی هستند که به گفته آهنگسازش به بازنشر برای چهارمین بار هم رسید!

آرایش غلیظ براساس فیلم آرایش غلیظ، ساخته حمید نعمت الله ساخته شده که در جشنواره فیلم فجر سال گذشته پخش شد. آلبومی که از دو قطعه باکلام با اشعار مولانا و شش قطعه بی کلام (که در دو بخش ایرانی و غیرایرانی براساس موسیقی این فیلم و تیتراژ پایانی آن تهیه شده) تشکیل شده است. همایون شجریان در دو قطعه از این آلبوم که تنها قطعات باکلام آلبوم نیز هستند آوازی خوانده که تا حدود زیادی ساختارشکنانه است. 

فارغ از جهت گیری های فردی و سلیقه ای توانایی صوتی او در ارائه آواز و تحریرهای متفاوت و سختی که در قطعه با من صنما ارائه داده جای تحسین دارد. البته که به نظر برخی از موزیسین های موسیقی ایرانی این آلبوم ایرانی نیست و سازندگانش هم چنین ادعایی نداشته اند. از سوی دیگر بابک ریاحی پور از موزیسین های راک در انتقاد به راک دانستن آلبوم آن را خالی از مشخصه های آلبومی در این سبک نامید. شجریان و پورناظری برای قطعه با من صنما موزیک ویدئویی ساختند که آن هم مثل موزیک ویدیو چرا رفتن مورد توجه قرار گرفت...

این آخرین تجربه همایون شجریان است. آلبوم موسیقی «مستور و مست» با آهنگسازی «ژانو باغومیان» و با صدای «همایون شجریان» توسط شرکت هنر پارسه منتشر شد. آلبومی در فضای موسیقی ارکسترال ساخته شده است. آلبوم مستور و مست، حاصل تلاش چندین ساله «ژانو باغومیان» است که با همکاری بیش از یکصد نوازنده در اقصی نقاط جهان ساخته شده است و «همایون شجریان» قطعات آن را به اجرا درآورده است. در این اثر، قطعات براساس اشعاری از حافظ، مولانا و عطار ساخته شده است. 

علاوه بر نوازندگان خارجی این اثر که تعدادشان به صد نوازنده می رسد، نگار خارکن در «مستور و مست» تکنوازی کمانچه انجام داده است. این آلبوم دارای هفت قطعه برگرفته از اشعار حافظ، مولانا و عطار است و در آن یک قطعه بی کلام نیز آورده شده است. آهنگساز در این اثر نوعی موسیقی حماسی را ارایه داده و تلاش کرده است تا به تلفیقی از فرهنگ شرق و غرب برسد. اتفاقی که هم خواننده و هم آهنگساز، آن را گامی مثبت برای شناساندن بهتر شعر و عرفان ایرانی در دنیا می دانند.در هر حال هنوز برای قضاوت در مورد این اثر زود است. شایان ذکر است موزیک ویدیو خموش باش با بازی مهتاب کرامتی، آواز شجریان و آهنگسازی باغومیان نیز منتشر شده است.

ظاهرا همایون شجریان همکاری هایی با میدیا فرج نژاد، فردین خلعتبری، مهیار علیزاده و علیرضا قربانی هم دارد که برای قطعی شدن آنها احتیاج به زمان است. با این وجود احتمالا به زودی آلبوم مشترک او و سهراب پورناظری که «آیینه ها» نام دارد به زودی وارد بازار خواهدشد.