«تهران- ریاض» در خیابان طالقانی

یک‌سال پیش‌رو برای ایران حیاتی است. چه در دوره قبل از «توافق تیر» چه در ماه‌های پس از «امضای برجام». آنچنان‌که می‌تواند بر بخش مهمی از سرنوشت سال‌های آینده «ایران» در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و حتی فرهنگی مؤثر باشد. همه مؤلفه‌های تأثیرگذار خواهند کوشید در این یک‌سال، با بیشترین توانشان حاضر باشند. چه آنهایی که هدفشان عزت، سربلندی، توسعه و رفاه ایران و ایرانی است و چه کسانی که آرزویشان انزوای ایران و تلاششان ضربه‌زدن به منافع ایرانی است. در هر زمینه و با هر روشی است. باهوش‌تر بودن، درست تحلیل‌کردن و ایستادن در جایگاه اقدام درست، در چنین شرایطی تنها مختص مسئولان نیست. 

١- اینکه سیاسیون ابعاد مختلف داخلی و خارجی حاضر در ماه‌های آینده را چطور مدیریت کنند تا «برنامه اقدام جامع مشترک» بین ایران و ١+٥ امضا شود، اینکه چگونه از ظرفیت‌های به‌وجودآمده دوره بعد از توافق استفاده کنند موضوع این نوشته نیست. همان‌طور که بررسی ابعاد اجتماعی و فرهنگی آن نیز تحلیل متخصصان خودش را می‌خواهد. به این جمله‌ها دقت کنید: «اوپک و دنیا جای تعامل است. جنگ و دعوا را بر ما تحمیل می‌کنند. ما آدم‌های اهل تعامل، منظقی و معتدل هستیم»، «آنها که می‌خواستند به ما ضربه بزنند هر طوری‌ که توانستند کوتاهی نکردند. اوضاع کنونی بازار{نفت} برآیند آن است»، «سال گذشته روزی ١٢٥ میلیارد تومان بابت یارانه‌ها پرداخت کرده‌ایم. وزارت نفت هم‌اکنون به همه عالم بدهکار است. یارانه، نفت را فقیر کرد» «بابک نجانی از اول قصد نداشت پول نفت را پس بدهد. اصل بدهی ایشان به نفت دومیلیارد و ٧٠٠ میلیون دلار است»، «یک مجوزی از دولت می‌گیرند و بعد میلیاردر می‌شوند»، «زندگی ما باید بدون رانت باشد. بیشتر این فشارها از سوی خصولتی‌هاست نه خصوصی‌ها. اگر اقتصاد ما بزرگ شود، این فشارها نیز کم می‌شود» اینها بخشی از جملات وزیر نفت در کنفرانس مطبوعاتی دیروزش بود. هم سرخطی از اتفاقات سال‌های گذشته است، هم تصویری برای رفتار آتی استراتژیک‌ترین بخش اقتصاد ایران را نمایان می‌کند. 

٢- ماه ژوئن که فرا برسد ظریف، کری و وزرای خارجه پنج کشور دیگر مشغول سخت‌ترین مذاکراتشان خواهند بود تا «توافق برجام» را امضا کنند. هم‌زمان زنگنه در اجلاس پیش‌روی وزیر نفت عربستان خواهد نشست تا درباره کاهش سقف ٣٠میلیون بشکه‌ای تولید اوپک یا احیای نظام سهمیه‌بندی این سازمان مذاکره کنند. اگر دولت احمدی‌نژاد با برداشتن نظام سهمیه‌بندی‌ها در اوپک موافقت نمی‌کرد امروز اهرم بیشتری دست ایران بود. می‌شد ایستاد و ١٤ درصد سقف تولید ٣٠ میلیون بشکه‌ای اوپک را طلب کرد و از عربستان و دیگر کشورهایی که فعلا بیش از سهمیه‌های معلق‌شده‌شان تولید می‌کنند خواست تا تولیدشان را پایین بیاورند و جا برای ایران باز کنند. فعلا که این اهرم دست ایران نیست، هرچند که زنگنه گفته باشد: «از نظر حقوقی نمی‌توان گفت که سهمیه‌بندی از میان رفته زیرا برای آن قطع‌نامه‌ای وجود دارد ولی درباره تولید تا سقف ٣٠ میلیون بشکه بیانیه مطبوعاتی صادر شده که فاقد ارزش حقوقی است». من این جمله را صرفا دیپلماتیک تحلیل می‌کنم. هنوز از خاطرم نرفته است زمانی را که علی آبادی از طرف ایران به‌عنوان رئیس دوره‌ای اجلاس اوپک در جلسه شرکت کرد. هنوز صدای النعیمی را به گوش دارم که چطور آن اجلاس را بدترین اجلاس اوپک نامید. اما هنوز واقعیت را نگفته‌اند که وزیر نفت عربستان در جلسه بسته اوپک چه رفتار غیرمحترمانه‌ای انجام داد (صحبت از پاره‌کردن یک سند است)؟! چطور آن اجلاس مقدمه اجلاس بعدی اوپک شد تا سخنان وزیر نفت عربستان به کرسی نشسته و سقف ٣٠ میلیون بشکه‌ای بدون رعایت نظام سهمیه‌بندی در اوپک تصویب شود. 

٣- تصمیمات اوپک بر اساس اجماع گرفته می‌شود. حتی یک کشور می‌تواند تصمیم یک جلسه را ناکام بگذارد. در اوپک بشکه‌های تولیدشده نفت و مازاد ظرفیت تولید به یک کشور قدرت می‌دهد. عربستان با ١٠میلیون و ٣٠٠ هزار بشکه تولید نفت، تأثیرگذار‌ترین عضو اوپک است. راه سعودی اما این روزها به ناکجاآباد است. برخلاف مقررات بین‌المللی در یمن مداخله نظامی می‌کنند، به زائران ایرانی بیت‌الله الحرام بی‌حرمتی می‌کنند و کراهت می‌انگیزند. مقامات سیاسی و مردم ایران می‌توانند همچون حالا، این تحولات را دقیق رصد کنند و مناسب‌ترین واکنش‌ها را با صلابت نشان دهند. کما اینکه توقف حج عمره مستحب و اعتراض دیپلماتیک و ابراز آن توسط مردم را می‌توان در همین راستا تحلیل کرد اما... 

٤- ما عاقل‌تر از آنیم که در دام بازی‌هایی بمانیم که نتیجه‌اش گم‌کردن مسیر و ازدست‌دادن منافع کلان ملی است. عربستان نمی‌تواند با ایجاد تنش مزه تفاهم ایران با گروه ١+٥ را به کاممان تلخ کند. ایران هم نباید چنین اجازه‌ای به آنها بدهد. می‌دانیم که عربستان، همسایه آن سوی خلیج‌فارس است. رعایت احترام متقابل از اصول همسایگی است. احصای نگرانی‌ها، کاهش تنش‌های راهبردی، تأکید بر زمینه‌های مشترک در عین داشتن اختلافات حتی عمیق، تبیین هزینه‌های اختلاف و یافتن راه‌هایی برای گفت‌وگو از مواردی است که سیستم سیاسی و امنیتی هوشمند ایران در شرایط فعلی حتما بر آن آگاه است. سابقه کنترل تنش با همسایگان را هم دارد. از همسایگان حاشیه خلیج‌فارس گرفته تا همسایگان غربی و شرقی. ما نیازمند تمرکز بر راهی هستیم که آغاز کرده‌ایم. ظریف هم به نمایندگی از یک کشور پشت فرمان نشسته است. نه باید و نه منطقی است که حواسش را، حواس همه تصمیم‌گیران یک کشور را پرت کنیم. اگر نان برخی کشورها در بحران گرم می‌شود ما نباید دُم به آتش آن دهیم. هوشیاری داخلی هم داریم که ضمن ایستادگی بر عزت و منافع ملی، در بازی تنش شرکت نکنیم. بازی‌ای که شیرینی موفقیت‌های این‌روزها را کم اثر خواهد کرد.  ٥- فضای مدیریت‌شده روابط ایران و عربستان تا اجلاس اوپک می‌تواند وزیر نفت ایران را در موقعیتی قرار دهد تا از وزیر نفت عربستان بخواهد بشکه‌های اضافه‌شده‌اش را از بازار بیرون بیاورد تا جا برای نفت ایران باز شود. بشکه‌هایی که بعد از تحریم وارد بازار نفت کرده‌اند. «مخالفان تثبیت سقف تولید اوپک به ١٠ کشور رسیده‌اند». این را دیروز زنگنه گفت. مفهومش این است که ١٠ کشور از ١٢ کشور اوپک موافق کاهش سقف تولید ٣٠ میلیون بشکه‌ای اوپک به نفع افزایش قیمت نفت شده‌اند. پیش‌بینی هم می‌شود که درخواست کاهش یک‌میلیون و ٥٠٠ هزار بشکه‌ای سقف تولید و احیای نظام سهمیه‌بندی‌ها در اجلاس آتی اوپک مطرح شود. عربستان با بازی‌اش در شش ماه گذشته توانسته ٥٠ درصد از درآمد نفتی ایران را کم کند. چه آن را توطئه فرض کنیم چه حرکتی اقتصادی برای مبارزه با نفت‌های شیل، فکر استراتژیک اقتضا می‌کند تا اجازه استفاده بیشتر از این اهرم را به سعودی‌ها ندهیم. در فضای تنش‌آلود صدای هیچ‌کس به هیچ‌کس نمی‌رسد. برسد هم تأثیر ندارد. ایران برای احیای اقتصادی و مبارزه با بیکاری به درآمدهای کامل نفتی‌اش نیاز دارد. 

٦- وزیر نفت در کنفرانس مطبوعاتی دیروزش به نکات مهمی اشاره کرد. اینکه چین می‌تواند شریک راهبردی ایران باشد اما معنی ندارد که دست بسته جلویشان بنشینیم. اینکه باوجود ابراز تردیدها ایران می‌تواند چند ماه بعد از برداشتن تحریم‌ها تولید نفتش را به دوره قبل از آن برگرداند، نکاتی است که می‌توان آن را در ماه‌های آینده زیر خط‌کش گذاشت؛ همان‌طور که باید چگونگی اجرای سیاست وزارت نفت برای حضور جدی دانشگاه‌ها در پروژه‌های افزایش ضریب بازیافت نفت، تسویه بدهی نفتی یک نهاد داخلی و چند شرکت خارجی، مبارزه با قاچاق سوخت و... را رصد کرد. یک سال پیش رو برای ایران حیاتی است. 

* ساعت «چهار صبح» سال ١٢٨٧ هجری شمسی، نفت برای نخستین بار در خاورمیانه از منطقه دره خرسان شهر مسجد سلیمان فوران کرد.