مروری‌بر روابط ایران و ترکیه/رقیبان‌همیشگی، دوستان موسمی
چالش‌های آنکارا با همسایگان
از ترکیه به‌عنوان پل بین آسیا و اروپا، واقع در غرب آسیا و جنوب‌شرق اروپا، یاد می‌شود. این کشور با ایران، ارمنستان، گرجستان، عراق، سوریه، بلغارستان و یونان مرز زمینی دارد. تا پیش از رویکارآمدن حزب عدالت و توسعه، اولویت راهبردی سیاست خارجی ترکیه، عضویت در اتحادیه اروپا بود که با مخالفت‌های این اتحادیه روبه‌رو می‌شد و همچنان هم پابرجاست، اما پس از رویکارآمدن «اردوغان» دکترین سیاست خارجی این کشور «بهصفررساندن تنش با همسایگان» تغییر یافت. این سیاست با اوج‌گیری بحران در خاورمیانه، عملا به‌نوعی به «تنش‌زایی» با همسایگان تبدیل شد. آنکارا اکنون غیراز چالش قدیمی با «یونان» بر سر قبرس، با اغلب همسایگان غیراروپایی خود درگیر تنش شده است
یونان: اختلاف بر سر حاکمیت قبرس؛ تنش بر سر کنترل بخشی از خاک قبرس از طریق دولت خودمختار در قسمتی از سرزمین‌های قبرس
ارمنستان: مسئله تاریخی؛ قتل‌عام ارامنه در زمان امپراتوری عثمانی؛ اشغال منطقه قره‌باغ توسط ارمنستان؛ بسته‌‌بودن مرزهای زمینی دوکشور روی یکدیگر
سوریه: حمایت ترکیه از مخالفان دولت سوریه از طریق بازگذاشتن مرزها برای عبور‌و‌مرور آنها؛ گزارش‌هایی مبنی‌‌بر ترانزیت سلاح برای تروریست‌های داخل سوریه از طریق ترکیه؛ استقرار موشک‌های پاتریوت در مرزهای سوریه؛ اظهارات تند مقامات دوکشور علیه یکدیگر
عراق: زدوخوردهای مرزی؛ مسئله کردها؛ شائبه‌ها در مورد خرید نفت از تروریست‌های داعش
ایران: موضع‌گیری‌های تند و اتهامات مقامات ترک در مورد مبارزه ایران با تروریسم در منطقه، مانند اختلاف در مورد سوریه و یمن؛ همکاری‌های ترکیه و اسرائیل؛ استقرار موشک‌های ناتو در ترکیه
----------------------------------------------
ایران و ترکیه؛ دو‌همسایه‌ای که بیشتر از رفاقت، رقابت می‌کنند. این دو همسایه زمانی هرکدام یک امپراتوری بودند، اکنون امپراتوری‌ها به تاریخ پیوسته اما ترکیه چند‌سالی است که به فکر احیای امپراتوری عثمانی افتاده، طرحی که به «نوعثمانی‌گری» معروف است. امروز رئیس‌جمهوری این کشور به ایران می‌آید. «رجب طیب‌اردوغان» در حالی امروز پس از سه‌سال در تهران است که در این سه‌سال اتفاقات زیادی در آنکارا افتاده است. از حملات لفظی «اردوغان» به ایران بر سر مسائل منطقه‌ای تا تغییر ساختار نظام سیاسی ترکیه توسط نخست‌وزیر سابق ترکیه و رئیس‌جمهور فعلی.
رابطه پر‌فراز‌و‌نشیب ایران و عثمانی از زمان حکومت قاجاریه، شکل تازه‌ای به خود گرفت. ایران در زمان پادشاهی ناصرالدین‌شاه و صدراعظمی امیرکبیر در سال۱۸۵۱ میلادی نخستین سفارت خود در عثمانی را تاسیس کرد. «امیرکبیر»، حاج «میرزا احمدخان» را که از کارکنان وزارت‌خارجه آن‌زمان بود، به‌عنوان مصلحت‌گذار ایران راهی استانبول کرد. هرچند از زمان امپراتوری دو کشور تا الان «تنش» جزو لاینفک روابط ایران و ترکیه بوده اما این تنش هیچ‌گاه نتوانسته بر همسایگی دوکشور سایه افکند و دو طرف هرطور بوده با یکدیگر کنار آمدند. شاید همین امر هم بوده که باعث شده تا روند اعزام سفیر بین تهران و آنکارا هم چند‌سال دچار اخلال شود. شاید چشمگیرترین اتفاق بین تهران و آنکارا در دوران پهلوی‌ها را لغو روادید عبور‌و‌مرور بین اتباع دو کشور در زمان پهلوی اول دانست.
ترکیه و ایران پس از انقلاب
پس از پیروزی انقلاب‌اسلامی در ایران، آن‌هم در زمان حکومت سکولارها در ترکیه، دوطرف سعی داشتند با یکدیگر تعامل کنند. سال۱۳۶۴ و در اوج جنگ تحمیلی، سفر «تورگوت اوزال» نخست‌وزیر وقت ترکیه به ایران، فصل جدیدی در روابط ترکیه و ایران گشود. اما باز هم این روابط دستخوش ناملایماتی شد.
در سال١٣٧٥ و دولت سازندگی، «نجم‌الدین اربکان» رهبری حزب اسلامگرای رفاه در ترکیه روی کار آمد. هرچند عمر نخست‌وزیری او یک‌سال بیشتر نشد اما در همان یک‌سال نیز فرصتی مهیا شد تا به تهران بیاید و کمی روابط را رو به گرمی ببرد. اما سکولارها دولت او را ساقط کردند و خود روی کار آمدند. پس از سقوط دولت اربکان، در سال١٣٧٥ اتحادیه اروپا به بهانه ماجرای میکونوس سفرای خود را از تهران فراخواند، آنکارا هم به پیروی از اتحادیه اروپا برای به‌دست‌آوردن دل اروپا جهت عضویت در این اتحادیه، سفیر خود را از تهران فراخواند. اما با این وجود دیدار سال٧٦ رئیس دولت اصلاحات و رئیس‌جمهوری ترکیه در حاشیه پنجمین نشست سران کشورهای عضو اکو در قزاقستان منجر به تبادل سفیر بین دو کشور شد.
پیروزی حزب اردوغان
هرچند در دهه٩٠ میلادی ستاره اقبال اسلامگرایان رو به افول بود، اما شاگردان محبوب «اربکان» و در راس آنها «رجب طیب اردوغان» در سال٢٠٠١ حزب «عدالت و توسعه» را تشکیل داد و در انتخابات پارلمانی آن سال پیروزی چشمگیری به‌دست آوردند. آن زمان تهران از پیروزی یک حزب اسلامگرا خرسند شد. «اردوغان» که حزبش اکثریت پارلمان را در اختیار گرفته بود، در آستانه حمله نظامی آمریکا و ائتلاف به عراق، دست به یک بازی هوشمندانه زد تا هم در ائتلاف شرکت نکند و هم وجهه خوبی در افکار عمومی جهان عرب و مردم خودش پیدا کند. او درخواست برای حضور در ائتلاف یا حتی در اختیار گذاشتن مرزهای جنوبی‌اش برای حمله به عراق را به پارلمان ارائه کرد. پارلمان هم که از هم‌حزبی‌های «اردوغان» تشکیل شده بود، به این طرح‌ها رای منفی داد تا هم همکاری با ائتلاف را «از سر خود باز کرده باشد» و هم در افکار عمومی تاثیرگذار باشد.
اما یکی از نخستین چالش‌های بین ایران و ترکیه در زمان نخست‌وزیری «اردوغان» به مسئله شرکت «تاو» و شرکت «ترک سل» برمی‌گردد. در آخرین سال‌های دولت اصلاحات، مجلس اصولگرای هفتم، به دلیل آنچه ارتباط این دو شرکت با شرکت‌های اسرائیلی خوانده می‌شد رای به جلوگیری از همکاری دولت با آنها داد. «تاو» شرکتی خدماتی است که قرار بود، خدمات کترینگ و... را در فرودگاه امام خمینی(ره) بر عهده گیرد و شرکت «ترک سل» هم بنا بود به‌عنوان اپراتور دوم تلفن همراه در ایران فعال شود که هر‌دو این موارد با ممانعت مجلس اصولگرا و ماجراهای پس از آن روبه‌رو شد.
ترکیه پس از رویکارآمدن «اردوغان»، «به صفر رساندن تنش با همسایگان» را به‌عنوان راهبرد اصلی خود در سیاست خارجی انتخاب کرد. ایده‌پرداز این دکترین، «احمد داوود اغلو» مشاور ارشد نخست‌وزیر در آن موقع بود که از اردیبهشت١٣٨٨ به‌عنوان وزیر‌خارجه مشغول فعالیت شد.
با رویکارآمدن احمدی‌نژاد، انگار رقابت تنگاتنگی بین او و اردوغان در رابطه با اظهارنظرهای جنجالی پدید آمد. اظهارات جنجال‌برانگیز را تنها می‌توان یکی از وجوه اشتراک نخست‌وزیر وقت ترکیه و رئیس دولت وقت ایران دانست، چرا‌که از دیگر تشابهات این دو، رسیدن به قدرت اجرایی از ساختمان شهرداری بود. اردوغان در سال١٩٩٤ یعنی حدود هفت‌سال پیش از نخست‌وزیر‌شدنش، شهردار استانبول بود و احمدی‌نژاد تا پیش از پیروزی در انتخابات ریاست‌جمهوری، شهردار تهران. از اظهارات جنجالی «اردوغان» می‌توان به موضوع «کشف قاره آمریکا توسط مسلمانان» اشاره کرد. احمدی‌نژاد نیز از این دست سخنان در کارنامه خود کم نداشت. یکی از موارد مورد اختلاف بین تهران و آنکارا، روابط عثمانی‌های سابق با اسرائیل است. ترکیه اولین کشور مسلمانی بود که بیش از ۶۰سال پیش موجودیت اسرائیل را به‌رسمیت شناخت که این موضوع به ایجاد روابط نزدیک و دوستانه‌ای بین دوکشور منجر شد. ترکیه و اسرائیل با هم قراردادهای تجاری متعددی امضا کرده‌اند. اسرائیل تسلیحات نظامی پیشرفته‌ای از جمله هواپیماهای بدون سرنشین را در اختیار ارتش ترکیه قرار داده است، اما در عین روابط نظامی و تجاری مبسوطی که دوطرف دارند، ترکیه از زمان نخست‌وزیری «اردوغان» در ظاهر، مواضع ضداسرائیلی اتخاذ می‌کند.
اما در‌این‌بین، در موضوع «ضداسرائیلی»بودن، رقیبی نامحسوس برای «اردوغان» وجود داشت؛ «محمود احمدی‌نژاد». «اردوغان» برای جانماندن از رقابت با «احمدی‌نژاد»، در خلال مجمع جهانی اقتصاد در داووس، برگ برندهای رو کرد که «احمدی‌نژاد» هرگز نمی‌توانست به آن دست پیدا کند. بهمن‌‌ماه١٣٨٧، در پنلی که در مورد «غزه» برگزار شد، وی خطاب به «شیمون پرز»، رئیس‌جمهور رژیم اسرائیل گفته بود: «خیلی با صدای بلند حرف می‌زنید، شاید این ناشی از احساس جرمی است که مرتکب شده‌اید، اگر صحبت از کشتن باشد شما کشتار را خوب بلدید». او پس از ایراد این سخنان، جلسه را ترک کرد و به ترکیه بازگشت. سخنان تند «اردوغان»، علیه اسرائیل باعث شد تا محبوبیت ویژه‌ای در جهان اسلام پیدا کند، اما همین رقابت نانوشته در ضداسرائیلی‌بودن، باعث شد روابط بین تهران و آنکارا بهبود یابد.
اوج روابط دوستانه دولت‌های ایران و ترکیه در ماجرای هسته‌ای ایران، در سال١٣٨٩ بود. اردیبهشت آن سال «برزیل»، «ترکیه» و «ایران» در تهران به بیانیه‌ای دست یافتند که طبق آن موضوع هسته‌ای ایران می‌توانست تا حد زیادی حل‌و‌فصل شود، اما کارشکنی‌های غرب و در رأس آنها آمریکا، باعث شد بیانیه به شکست بینجامد.
دوباره تنش
همان‌طور که دوستی ایران و ترکیه در زمان احمدی‌نژاد اوج یافت، تنش بین دوکشور نیز در همان زمان اوج پیدا کرد، اما این بار تنش بین تهران و آنکارا بر سر مسائل دوجانبه نبود؛ بحث بر‌سر سوریه بود. از سال٢٠١١ که در ادامه دومینوی عربی، بحران سوریه آغاز شد، ترکیه «نمد» سوریه را آماده بافتن «کلاه»ی برای خود دید. به‌همین‌دلیل از ابتدا به حمایت از معارضین سوری پرداخت، اما پس از مدتی به‌صورت آشکارا «اردوغان» خواستار کناره‌گیری «بشار اسد» از دولت سوریه شد. همین‌جا بود که افتراق تهران و آنکارا شدت یافت. او و مجموعه دولت ترکیه همواره دولت سوریه را به کشتار شهروندان سوری متهم می‌کنند، ولی به حمایت‌های آنکارا از تروریست‌ها اشاره‌ای ندارند. همین مسئله چندین‌بار باعث مشاجره لفظی مقامات ایران و ترکیه در رسانه‌ها شد. آنها حمایت ایران از دولت سوریه را به چالش می‌کشند، در‌حالی‌که ایران همواره اتهامات ترکیه را رد می‌کند. این کشور در مقطعی نیز میزبان نشست معارضین سوری و برخی کشورها تحت عنوان «دوستان سوریه» نیز بود. فروردین سال١٣٩١ بود که اردوغان برای دیدار با مقامات ایرانی وارد تهران شد، اما این‌روزها دیگر روزهای دوستی ایران و ترکیه نبود و سوریه محل مناقشه بود. بااین‌حال تهران پذیرای او شد. «اردوغان» که آن‌زمان نخست‌وزیر ترکیه بود، پس از دیدار با «محمود احمدی‌نژاد»، رئیس‌دولت وقت، راهی مشهد شد تا با مقام‌معظم‌رهبری دیدار کند. او چند‌روز پس از ترک تهران، در اظهاراتی مدعی شد که «ایران به دلیل نداشتن صداقت، وجهه بین‌المللی‌اش را از دست می‌دهد.» عصبیت او در اظهاراتش را شاید بتوان به درخواست ایران برای جابه‌جایی شهر میزبان مذاکرات هسته‌ای ایران و گروه ١+٥ از «استانبول» به «بغداد» قلمداد کرد. برخی خبرها از «مواضع ترکیه در مورد سوریه» به‌عنوان دلیل ایران برای درخواستش مطرح کردند. شاید هم بتوان این تغییرات در سیاست خارجی را به آغاز دوران «نوعثمانی‌گرایی» ترکیه و کنارگذاشتن سیاست «بهصفررساندن تنش با همسایگان» ارزیابی کرد.
در این بین، سال گذشته «اردوغان» برای قبضه کامل قدرت، توانست با تغییر در ساختار قانون‌اساسی این کشور، نظام سیاسی را از پارلمانی به ریاستی تبدیل کند تا رئیس‌جمهوری نفر اول اجرایی شود و پارلمان از گردونه اعمال قدرت از طریق انتخاب نخست‌وزیر خارج شود. او مرداد‌ماه سال گذشته پس از ایجاد تغییرات قانونی، انتخابات ریاست‌جمهوری را برگزار کرد و پیروز آن شد و شهریور‌ماه تشکیل کابینه داد تا پس از ١٣سال درقدرت‌بودن از طریق نخست‌وزیری، به ادامه فعالیت سیاسی خود در بالاترین رده اجرایی این کشور ادامه دهد.
اما مسئله دیگری که اخیرا باعث شده ترکیه در مورد آن علیه ایران موضع‌گیری کند، بحران یمن است. بحران یمن که در اوج مذاکرات هسته‌ای ایران و گروه ١+٥ آغاز شده، باز هم فرصتی برای ترکیه و «اردوغان»، میهمان امروز تهران شد تا به سیاست‌های منطقه‌ای ایران بتازد و تهران را به تلاش برای تسلط بر منطقه متهم کند. این سخنان که در آستانه سفرش به تهران بیان شد، با واکنش فوری وزارت خارجه ایران همراه بود که در غیاب سفیر ترکیه، کاردار این کشور در تهران را احضار و مراتب اعتراض تهران را به او اعلام کرد. همچنین «محمدجواد ظریف»، وزیر خارجه ایران نیز در پاسخ به اظهارات «اردوغان» گفته بود: «کسانی که با اشتباهات استراتژیک و سیاست‌های بلندپروازانه و خیالی خود، خسارات جبران‌ناپذیری به‌بار آورده‌اند، بهتر است با اتخاذ سیاست‌های مسوولانه، از ظرفیت‌های موجود جهت ایجاد آرامش و هم‌گرایی در منطقه استفاده کنند.» اظهارات رئیس‌جمهوری ترکیه واکنش برخی نمایندگان مجلس ایران را هم در پی داشت و آنها خواستار لغو سفر اردوغان به تهران شده بودند.
حالا رئیس‌جمهوری ترکیه پس از اظهارات جنجالی‌اش در تهران است؛ حضوری که می‌توان آن را به‌عنوان عقب‌نشینی واضح از مواضعش تلقی کرد.
منبع: روزنامه شرق
گزارش خطا
آخرین اخبار