نگین های گردشگری شمال تهران

مجموعه های فرهنگی- تاریخی نیاوران و سعدآباد، همچون زمردهایی در دامنه ی ارتفاعات شمالی تهران می درخشد و میهمانان و بازدیدکنندگان را در هنگامه هایی چون نوروز به سوی خود می خواند.

گرد و غبار آلودگی، شلوغی و ناهنجاری های شهری را اگر از چهره ی تهران بزداییم نشانه های زیبایی را در آن بهتر و آشکارتر خواهیم یافت؛ شهری که گنجینه یی از تاریخ و هنر را در دل نهان دارد. می ارزد که یک روز با کوله باری سبک، معدود کوچه باغ های پرچنار باقی مانده در شهر را به مقصد آثار و نمادهای تهران قدیم درنوردیم. 

در نخستین ساعت های صبحگاه قدم به مجموعه ی فرهنگی- تاریخی نیاوران می گذاریم؛ مجموعه یی به وسعت بیش از 12 هکتار و پر از درختان سربه فلک کشیده که سه کاخ «صاحبقرانیه»، «احمد شاهی» و «نیاوران» را در بردارد. برخی بناهای این مجموعه در دوره ی قاجار و برخی در دهه های قبل از انقلاب ساخته شده است.

دیوارهای بلند آجری، حصاری میان ما و دنیای بیرون می کشد و ما را به 160 سال پیش بازمی گرداند؛ به سال های نخست توجه «فتحعلی شاه» دومین شاه قاجار و جانشینانش به دامنه های رشته کوه البرز، باغ هایش و دورانی که گستردگی شهر تهران از آن آغاز شد.

پس از گذر از دروازه ی ورودی مجموعه، کاخ باشکوه صاحبقرانیه با دیوارهای سفید و شیروانی قهوه یی در برابرمان قدم راست می کند؛ کاخی با مساحت 2 هزار متر مربع که در 2طبقه به سبک معماری تلفیقی ایرانی و اروپایی ساخته شده است. می گویند پیش از این هر 30 سال یک قرن نامیده می شد و از این رو «ناصرالدین شاه قاجار» در سی و یکمین سالگرد حکومتش، خود را صاحب یک قرن و این کاخ را صاحبقرانیه نامید.

کاخ با انواع بافته های قجری، جعبه ها، جلدها، قلمدان ها و آثار خوشنویسی و نگارگری هنرمندان نامی ایرانی، آیینه کاری های ظریف و همچنین تابلوهای نقاشی بی نظیر از جمله تابلوی رنگ روغن «فاتحان تهران» آراسته شده است که رخدادهای عصر مشروطیت را نشان می دهد. سرسراها و پلکان زیبا در کنار درها و پنجره های چوبی نیز با شیشه های رنگی تزیین شده است که همه بر جلوه ی این بنای مهم تاریخی افزوده است. همچنین، تابلوی حوضخانه ی صاحبقرانیه اثر «کمال الملک» هم در این فضا قرار دارد.

از مهمترین رویدادهای تاریخی این کاخ می توان به امضای فرمان مشروطیت به دست «مظفرالدین شاه» در 14 مرداد 1285 خورشیدی اشاره کرد. فرمانی که بر مبنای آن برای نخستین بار در ایران حکومت مشروطه و مجلس شورای ملی تاسیس تاسیس شد.

از کاخ صاحبقرانیه که خارج شدیم، در میان درختان چنار سر به فلک کشیده، عمارت کوشک احمدشاهی ما را به سمت خود کشید؛ عمارتی که در اواخر دوره ی قاجار به عنوان خوابگاه ییلاقی آخرین پادشاه این سلسله در میان باغ نیاوران با مساحتی افزون بر 800 متر مربع در 2 طبقه با سقف شیروانی بنا شد.

کوشک احمدشاهی در دوره ی پهلوی دوم مرمت و تغییراتی در آن صورت گرفت از جمله مبلمان داخلی آن به طور کامل عوض شد تا به عنوان محل کار و سکونت خانواده ی پادشاهی مورد استفاده قرار گیرد.

تعمیرات ساختمانی طبقه ی دوم عمارت ما را از دیدن آن محروم کرد اما بنا به گفته ی راهنمای عمارت، طبقه ی دوم از یک سالن مرکزی و ایوان سرتاسری چهارطرفه تشکیل شده و شیر و خورشیدی گچبری شده بر پیشانی دیواره ی ضلع شمالی ایوان نقش بسته است.

کاخ اختصاصی نیاوران با مساحت 9 هزار متر مربع در 2 طبقه و نیم، آخرین عمارتی است که در مجموعه ی نیاوران به سراغ آن می رویم. کاخی که «محسن فروغی» معمار برجسته و رییس پیشین دانشکده ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران طراحی آن را به عهده داشته و در طرح خود از معماری ایرانی و تلفیقی از هنر پیش و پس از اسلام الهام گرفته است. این کاخ در گوشه ی شمال شرقی باغ نیاوران قرار دارد. 

در ابتدای ورود به کاخ، سرسرای بزرگ با ستون های تخت جمشیدی که در کانون عمارت قرار گرفته با سنگ فرشی سیاه و سقفی از جنس آلومینیوم که از وسط باز می شود بیش از همه توجه ما را به خود جلب کرد. از دیگر قسمت های مهم این طبقه به سینمای اختصاصی، اتاق غذاخوری، سالن پذیرایی، اتاق انتظار و راهروهای فرعی و همچنین تالار آبی می توان اشاره کرد.

در نیم طبقه ی دوم به سراغ دفتر کار همسر شاه می رویم که در آن لباس های رسمی وی بر تن نمونک ها (مانکن) و کمدهایی پر از پیراهن و کفش ها در کنار تابلو فرش های عظیم آویخته بر دیوار میراثی است که به احتمال زیاد دل کندن از آن برای فرح پهلوی بسیار دشوار، ولی در بحبوحه ی انقلاب چاره یی جز آن نبوده است. در این طبقه، می توان به 2 فرش معروف به «مشاهیر» اشاره کرد. روی یکی از این فرش ها نقش پادشاهان قاجار از ابتدا تا احمد شاه بافته شده است.

با بالا رفتن از پله ها، به طبقه ی سوم می رسیم که فضاهای آن با نقاشی ها و فرش هایی گرانبها و هدیه های پرشمار و گوناگونی از کشورهای مختلف پوشیده شده اند. 

از پله ها که پایین می آییم اندکی در سرسرا می ایستیم و به ساعت خود نگاهی می اندازیم. هنوز تا ظهر زمان مانده و می توان گذری هم بر سعد آباد زد.

از هیاهو و شلوغی میدان تجریش که دور می شوی، دیگر از بوق های پی در پی خودروها و ازدحام جمعیت شتابان به هر سو خبری نیست؛ هر چه هست آرامش و سکوتی است که تنها با آوای پرندگان یا وزش نسیمی شکسته می شود؛ نسیمی بهاری که شاخ و برگ های چناران را مواج و نغمه خوان می سازد. دیوارهای آجری نخودی رنگ و شیروانی سبز را که دنبال کنی به ورودی مجموعه ی فرهنگی- تاریخی سعدآباد می رسی؛ مجموعه ای 110 هکتاری که در خود 18 کاخ بزرگ و کوچک از دوره های گوناگون تاریخ معاصر را جای داده است. از جمله ی این کاخ ها به کاخ «شهوند» (کاخ سبز)، کاخ «سفید» (کاخ - موزه ی ملت)، کاخ «اسود یا سیاه» (موزه ی هنرهای زیبا)، کاخ «شمس» (موزه ی هنر و مردم)، کاخ «اشرف» (موزه ی ظروف سلطنتی)، کاخ «غلامرضا» (موزه ی سلاح)، کاخ «بهمن پهلوی» که دفتر یونسکو در آن قرار دارد، کاخ «شهرام» (موزه ی نظامی)، کاخ قدیم «رضا پهلوی» (موزه ی استاد بهزاد)، کاخ «فرحناز و علیرضا» فرزندان محمدرضاشاه ( موزه ی خط و کتابت میرعماد)، کاخ «لیلا» (مرکز هدفمندی برنامه ریزی برای کودکان و نوجوانان) و «کالسکه خانه و استراحتگاه سورچی ها» (موزه ی برادران امیدوار) می توان اشاره کرد.

مجال اندک است و دیدنی ها بسیار. از این رو به بازدید از چند کاخ پربیننده ی این مجموعه بسنده می کنیم و پس از گذر از جاده یی زیبا که درختان چنار تا پایان مسیر همراهیت می کنند، به دیدن قدیمی ترین کاخ سعد آباد یعنی کاخ سبز با زیربنای 1203 متر مربع می رویم؛ یکی از زیباترین کاخ های ایران که در نقطه یی مرتفع در شمال غربی مجموعه ی سعدآباد قرار دارد و مدت ها اقامتگاه پادشاه چکمه پوش پهلوی بوده است. ساخت کاخ دوطبقه ی سبز بر مبنای نقشه ی «جعفر کاشانی» استاد معماری از سال 1301 خورشیدی آغاز شد و در سال 1307 به پایان رسید. 

پس از گذر از پله های ورودی و رد شدن از چهار ستون «عاج فیل»، «تالار آیینه» اثر استاد «جعفر خان معمار» نگاه هر بیننده یی را به خود جلب می کند. همه ی آیینه های این تالار با گل هایی از گچ تزیین و کف آن با قالی 70 متری و زیبای طرح استاد «عبدالمحمد عمواغلی» پوشانده شده است. از ویژگی های این تالار، همخوانی نقش وسط فرش با طرح سقف است که با ابریشم خاص و ریز بافت به مدت هفت سال (از 1301 تا 1307 خورشیدی) به دست هنرمندان مشهد بافته شد.

طرف راست سالن آیینه کاری 2 اتاق وجود دارد که یکی از آن ها اتاق کار رضا شاه پهلوی بوده است. دیوار این اتاق به ارتفاع یک متر به خاتم کاری مزین شده که از جمله ی زیباترین خاتم کاری های جهان محسوب می شود. بالای این خاتم کاری چند قطعه ی نقاشی رنگ روغن نظیر نقاشی های کاخ های اصفهان کشیده شده است. طرف چپ سالن نیز اتاق خواب قزاق کهنه کار با آیینه کاری ظریف قرار دارد.

از خاطرات تاریخی این کاخ، امضای پیمان سعدآباد در سال 1316 میان ایران، ترکیه، عراق و افغانستان است. قراردادی که سال ها بعد جای خود را به «پیمان سنتو» داد و پس از انقلاب اسلامی فروپاشید.

در امتداد کاخ سبز و بر بلندی مجموعه، تابلوی سبز موزه ی برادران امیدوار بازدیدکنندگان را به نظاره می خواند. برادران امیدوار (عیسی و عبدالله) نخستین جهانگردان پژوهشگر ایرانی بودند که سفر خود به دور دنیا را از سال 1333 با موتورسیکلت آغاز کردند و پس از 10 سال جهانگردی به کشور بازگشتند.

موزه ی برادران امیدوار در ساختمانی است که در گذشته کالسکه خانه و استراحتگاه سورچی های رضا شاه بوده و ابزار، عکس ها، گنجینه ها و یادگاری های سفر 10 ساله ی 2 برادر جهانگرد را در خود جای داده است. 

حیوانات و حشرات خشک شده (تاکسیدرمی)، عاج و پای فیل های آفریقایی، استخوان نهنگی که با آن چاقو و شمشیر ساخته اند، ابزار شکار و موسیقی قبایل آفریقایی و آمازون، عکس یادگاری با بلندترین و کوتاه ترین مردان قبایل بدوی جهان و آثاری از همنشینی با قبایل وحشی قاره ی سیاه بخشی از گنجینه ی برادران امیدوار است که در این موزه به نمایش گذاشته شده است.

در سراشیبی جاده، به موزه ی «حسین بهزاد» استاد برجسته ی مینیاتور می رسیم که در بخش مرکزی مجموعه ی سعد آباد و در ساختمانی متعلق به اواخر دوره ی قاجار و اوایل پهلوی قرار دارد. موزه ی استاد بهزاد در محل این کاخ در سال 1373 خورشیدی و به مناسبت صدمین سالگرد تولد وی افتتاح شد و بیش از 80 تابلوی نفیس بهزاد در معرض دید عموم قرار گرفت.

در میان چنارهای تنگاتنگ، سفیدی یک کاخ توجه هر بیننده را به خود جلب می کند. نمای بیرونی این کاخ به سبک ایرانی- رومی است که چهار ستون اصلی بزرگ در چهارسوی سرسرا و چهار نورگیر در اطراف سقف مرکزی قرار دارد. این کاخ همنام با رنگ آن بنایی دوطبقه است که پهلوی نخست برای ایام تابستان به منظور پذیرایی از مهمانان رسمی خود ساخت و در زمان پهلوی دوم هم میزبان چهره هایی چون «جیمی کارتر» رییس جمهوری آمریکا و «چارلز دوگل» رییس جمهوری فرانسه بود. 

طبقه ی نخست این بنا شامل یک سرسرا در میانه و اتاق های متعدد در اطراف یک سالن بزرگ است. یکی از این اتاق ها دفتر کار پهلوی دوم بوده و دیگر اتاق ها به بازی بیلیارد، جایگاه انتظار مسوولان لشکری و کشوری و ... اختصاص داشته است. در این میان تالاری نیز برای پذیرایی مهمانان تدارک دیده شده است.

پیانوی بزرگ منبت کاری که به سفارش «نیکلای دوم» آخرین تزار روسیه در اواخر قرن 19 میلادی به دست هنرمندان آلمانی ساخته شد از جمله اشیای عتیقه یی است که خاندان سلطنتی آن را خریداری کرد تا اکنون در سرسرای کاخ سفید قرار گیرد.

طبقه ی دوم نیز مانند طبقه ی نخست طراحی شده است. دیوار اتاق ها و سربخاری ها از سنگ هایی تشکیل شده که بر آن نقش های طبیعی نشسته و در برش و صیقلی کردن آن دقت فراوانی به کار رفته است. ویژگی مهم این طبقه نقاشی است که برگرفته از داستان های شاهنامه ی فردوسی به دست استاد بهزاد بر سقف نگارده شده است. 

از با ارزش ترین آثار گنجینه ی موزه ی ملت در کاخ سفید، فرش های نفیسی است که نهایت ذوق و هنر بافندگان ایرانی را نشان می دهد. بزرگترین فرش این کاخ 145 متر مربع و دارای 140 رج است که با نقش «شمسه» و «قندیل» زینت بخش سفره خانه ی 220 متر مربعی است.

رفته رفته غروب از راه می رسد و بادی ملایم وزیدن گرفته است؛ بادی که انگار با شاخه و برگ های درختانِ سر به فلک کشیده چنگ می نوازد و آوای وداع با نگین های گردشگری شمال تهران را سر می دهد؛ مجموعه هایی ییلاقی که هرچند دیگر از قنات هایشان زمزمه یی نمی شنویم اما با این حال هنوز سبز هستند.