معرفی کتاب «تاریخ روابط ایران و اتحاد جماهیر شوروی 1345-1325»

کتاب «تاریخ روابط ایران و اتحاد جماهیر شوروی 1345-1325» در قطع وزیری و با جلد شومیز  در 278 صفحه با تیراژ 500 نسخه  توسط اداره نشر وزارت امور خارجه به چاپ رسیده است. کتاب فوق به سفارش اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه توسط آقای طاهر احمدی به رشته تحریر درآمده و اطلاعات آن عمدتا مبتنی بر اسناد موجود در آرشیو وزارت خارجه می باشد.

این کتاب به بررسی شرایط ، وضعیت و اقدامات ایران در جنگ جهانی دوم با تمرکز بر روابط  دوجانبه با شوروی سابق و مسائل مربوط به این کشور می پردازد. بخش اول مربوط به اقدامات کلی ایران در زمان جنگ جهانی دوم شامل پیروی از سیاست بیطرفی، بخش دوم به مسائل و مشکلات فیمابین ایران و شوروی در زمان جنگ جهانی دوم و بخش های بعدی به فراز و نشیب روابط دو کشور در دوران جنگ سرد می پردازد.

با ورود نيروهاي نظامي متفقين به ايران و تصرف كشور در شهريور 1320، اتحاد جماهير شوروي سوسياليستي فرصتي يافت تا با پشتيباني از جنبش‌‌هاي جدايي خواهانه در آذربايجان و كردستان سلطة ايدئولوژيكي و نظامي خود را در ايران گسترش دهد، اما به سبب شكست آشكار در دستيابي به اين خواسته تمهيداتي براي پايان دادن به سلطه‌گري‌‌هاي خود فراهم كرد و از سرآشتي با ايران گام‌هايي به جلو برداشت. دولت ايران نيز كه از هنگام برپايي نظام سوسياليستي در روسيه همواره اميدوار بود با آن دولت روابط صلح‌آميزي برقرار كند به استقبال سران كرملين رفت و براي برقراري روابط دوستانه به تكاپو پرداخت. در حقيقت با به قدرت رسيدن نيكيتا خروشچف در شوروي، روابط ايران و شوروي رفته رفته رو به بهبود گذاشت و از دو سو كارهاي مهم و مؤثري براي برقراري تساهل فرهنگي و تفاهم سياسي به انجام رسيد. در عين حال موافقتنامه‌‌هاي اقتصادي فراواني ميان دو كشور بسته شد كه براي هر دو طرف پربهره بود، به ويژه آن كه اغلب اين موافقتنامه‌‌ها با برنامه‌‌هاي توسعه اقتصادي ايران هماهنگ شدند و تا پيروزي انقلاب اسلامي ادامه يافتند.

پژوهش حاضر كه بر اسناد و نشريات وزارت امور خارجه ايران و پاره‌اي اسناد موجود در سازمان اسناد و كتابخانه ملي ايران بنا شده، گزارشي است از چگونگي تبديل روابط خصمانة ايران و شوروي به روابطي دوستانه و صلح‌آميز كه در هفت بخش ارائه شده‌. اين گزارش‌‌ها چون براساس اسناد موجود تنظيم و تدوين شده‌اند، كاستي‌هايي دارند و همة زواياي آشكار و پنهان روابط ايران و شوروي را دربرنگرفته‌اند، به خصوص آن كه تلاش كرديم تا حد امكان از اسنادي استفاده كنيم كه تاكنون چاپ و منتشر نشده‌اند. چنان كه كوشيديم درباره حزب توده كه از مهم‌ترين عوامل اجراي سياست اتحاد جماهير شوروي در ايران بود و منويات آن را در دهه 1320 و سال‌‌هاي آغازين دهه 1330 اجرا مي‌كرد از تكرار مكررات پرهيز كنيم و به بخشي كه كمتر مورد توجه قرار گرفته است بپردازيم. به همين سبب با تكيه براسناد موجود در «سازمان اسناد و كتابخانه ملي ايران» اسنادي را در بخش‌‌هاي دوم و سوم اين كتاب درباره «شوراي متحده مركزي اتحاديه‌‌هاي كارگران و زحمتكشان ايران» ارائه كرده‌ايم كه از خلال آن‌‌ها سياست‌‌هاي سران اتحاد جماهير شوروي در ايران از هنگام بروز ماجراهاي مربوط به امتياز نفت شمال در سال 1323 تا سال‌‌هاي نهضت ملي ايران و دوران نخست‌وزيري دكتر محمدمصدق آشكار مي‌شود.

درباره گزارش‌‌هاي مربوط به روابط اقتصادي نيز بايد به اين نكته توجه كنيم كه روابط دوستانه ميان ايران و شوروي آن هم پس از نزديك به يك دهه روابط سرد و خصمانه از پاييز 1329 و در دوران نخست‌وزيري سپهبد علي رزم‌آرا شروع شد كه البته فراز و فرودهايي را در پي داشت. اما مهم‌ترين كار در اين باره امضاي قراردادي در 13 آبان 1329 / 4 نوامبر 1950 بود كه به موجب آن قرارداد بازرگاني ايران و شوروي كه در 6 فروردين 1319 / 26 مارس 1940 امضا شد و تا آن هنگام به اجرا درنيامده بود، دوباره مورد موافقت قرار گرفت و اجرا شد. به اين ترتيب روابط اقتصادي و بازرگاني ايران و شوروي كه از سال 1326 قطع شده بود بار ديگر از سر گرفته شد، اما اين روابط تحت تأثير تنش‌‌هاي سياسي ميان دو كشور همواره در نوسان بود و قراردادهاي اقتصادي به طور كامل اجرا نمي‌شد. با اين همه بنا بر اسناد موجود بر اثر مسافرت محمدرضا شاه پهلوي به اتحاد جماهير شوروي در تابستان 1335، روابط اقتصادي و بازرگاني نيز در پي بهبود روابط سياسي به صورت همه جانبه برقرار شد و در وهله نخست راه ترانزيت كالاهاي تجاري ايران كه با شروع جنگ جهاني دوم به طور كامل بسته شده بود مجدداً باز شد و به اين ترتيب فصل جديدي در روابط اقتصادي ايران و شوروي گشوده شد. بخش ششم اين كتاب كه به روابط اقتصادي و بازرگاني اختصاص يافته است با افتتاح همين راه ترانزيتي آغاز مي‌شود و گزارش‌‌هاي اسنادي آن تا پيروزي انقلاب اسلامي ايران در سال 1357 ادامه مي‌يابد.

اين كتاب دنبالة پژوهشي است كه پيش از اين دربارة روابط ايران و شوروي در روزگار حكومت رضاشاه به چاپ رسيد  و اكنون با اين كتاب گزارش‌‌هاي ديگري درباره روابط ايران و شوروي در دوره پهلوي به آن افزوده مي‌شود. مطالعه این کتاب به کارشناسان، دانشجویان وعلاقمندان به کار با حوزه کشورهای CIS و بخصوص روسیه توصیه می شود.