روابط ایران - آمریکا در پرتو مذاکرات هسته ای

موضوع مذاکرات هسته ای ایران به معادلات سیاسی منطقه نیز مربوط می شود که نتیجه آن ظهور یک باور جدید از اهمیت نقش و ارزش مشارکت با ایران در حل مسائل منطقه ای در لایه های قدرت آمریکا و غرب است.

روند مذاکرات هسته ای ایران و گروه 3+3 [فرانسه، آلمان و انگلستان+ چین، روسیه و آمریکا] زمینه مذاکرات مستقیم بین ایران و آمریکا و متعاقب آن چشم اندازی مثبت برای پرونده هسته ای ایران را پس از یک دهه مذاکره فراهم کرده است. مذاکرات هسته ای این امکان را به وجود آورده تا یک موضوع مهم سیاست خارجی در بحث های سیاست داخلی کشور مطرح شود. 

این حقیقت که مذاکرات هسته ای، جمهوری اسلامی ایران را در جایگاهی همتراز با سایر قدرت های بزرگ قرار داده، موجب تقویت این حس در بین نیروهای سیاسی داخلی ایران شده که حرکتی به سمت موقعیت برد-برد در جریان است.

همه این ها یک توافق نسبی سیاسی را در بین نخبگان سیاسی ایران ایجاد کرده که برای حل موضوع هسته ای ایران لازم است تا مذاکرات مستقیم با آمریکا آغاز شود. 

موضوع مذاکرات هسته ای ایران به معادلات سیاسی منطقه نیز مربوط می شود که نتیجه آن ظهور یک باور جدید از اهمیت نقش و ارزش مشارکت با ایران در حل مسائل منطقه ای در لایه های قدرت آمریکا و غرب است. 

این تحول نوع جدیدی از عملگرایی در سیاست های منطقه ای ایران ایجاد کرده که خود زمینه های بازتعریف جایگاه ایران در سیاست خاورمیانه ای آمریکا را فراهم می کند.

ایران و گروه 1+5 (اعضای دائمی شورای امنیت سازمان ملل متحد به اضافه آلمان که به طور رسمی با عنوان گروه 3+3 نامیده می شوند) توافق کرده اند که مذاکرات هسته ای را با امید دستیابی به یک توافق جامع ادامه دهند. 

گذشته از این موضوع که آیا مواضع دو طرف به هم نزدیک تر شده یا اینکه این مذاکرات به نتیجه می رسند یا نه، نکته مهم این است که مذاکرات برای حل موضوع هسته ای ایران به گفت وگوی مستقیم ایران و آمریکا منجر شده است. این تحول خود نقطه عطفی در بازتعریف روابط دو کشور پس از 36 سال تخاصم است که خود می تواند منشا تغییر و تحولات مهم در سطح معادلات سیاسی منطقه ای و جهانی باشد.

سیاست داخلی و عملکرد سیاست خارجی ایران در قبال آمریکا تا حدود زیادی تحت تاثیر نظرات بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، امام خمینی(ره) است که معتقد بودند منافع ایران تنها در صورتی حفظ خواهد شد که کشور از آمریکا دوری جوید. گرچه ماهیت انقلاب اسلامی سال 1979 از بسیاری جهات با جهان بینی هژمونیک آمریکا و لیبرالیسم غربی در تضاد است، اما این اعتقاد لزوما در سیاست خارجی ایران به شکل رویکرد محض ضدآمریکایی یا ضدغربی منعکس نشده است، بلکه عهدی بود در فلسفه جدید حاکم بر سیاست خارجی ایران که براساس آن ایران باید استقلال سیاسی، امنیتی و اقتصادی خود را در معادلات منطقه ای و جهانی دنبال کند که لاجرم در تضاد با اهداف هژمونیک آمریکا در منطقه خاورمیانه قرار می گیرد، به همین جهت برای ایران ضروری بود تا سیاست های خود را از آمریکا جدا کند. 

این نوع تفکر در لایه های مختلف قدرت در ایران تا به امروز وجود داشته است. یک دیدگاه سنتی و محافظه کار در ایران به شدت بر این باور است که هدف اصلی ایالات متحده در ایجاد فشارهای فزاینده سیاسی و تحریم های اقتصادی علیه ایران این است که از قدرت ملی و نقش منطقه ای و جهانی ایران به هر نحو ممکن جلوگیری شود.

اما در فرآیند مذاکرات هسته ای در یک دهه اخیر و به ویژه در دوره دولت عملگرای حسن روحانی، این معادله پیچیده روابط ایران-آمریکا تا حدودی در حال تغییر است. حساسیت و ماهیت ژئواستراتژیک برنامه هسته ای ایران تعامل بین تهران و واشنگتن را اجتناب ناپذیر کرد. 

تاریخ و درجه پیشرفت این برنامه طوری بوده که دو طرف نمی توانند از انتظارات تئوریک و واقعی خود در دستیابی به یک راه حل مورد علاقه خود برگردند. در مورد ایران، این برنامه هزینه های اقتصادی و سیاسی زیادی در بر داشته است که اغلب آنها توسط آمریکا تحمیل شده اند. 

در مورد آمریکا هم برنامه هسته ای ایران موضوعی چالش برانگیز برای موقعیت منطقه ای و جهانی آمریکا بوده که خیلی زود باید مدیریت شود.

چنین موقعیتی تهران و واشنگتن را واداشت تا بین درگیر شدن در یک جنگ یا ایجاد نوعی تعامل برای حل مساله هسته ای یکی را انتخاب کنند. گرچه هر دو سناریو پیچیدگی های خود را دارد، اما واضح است که دو طرف به درگیر شدن در جنگ تمایلی ندارند. 

برای ایران، جنگ مستقیما به امنیت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کشور مربوط می شود. جامعه ایرانی، یعنی نسل پیشینی که ثمرات مخرب جنگ ایران-عراق در سال های 1980-1988 را تجربه کردند و نسل جوان که شاهد و تصاویر زشت و بی ثباتی های پدید آمده از جنگ های کنونی در منطقه همچون در افغانستان، عراق، سوریه و فلسطین هستند، خواهان پرهیز از جنگ هستند. 

آنها در انتخابات به یک دولت عملگرای میانه رو (حسن روحانی) رای دادند تا از تقابل با غرب و آمریکا اجتناب شود.

از سوی دیگر، تجربه آمریکا در مداخله در جنگ های منطقه ای موفق نبوده است و موجب بی ثباتی ها و تنش های جدید در امور منطقه شده و ناامیدی شدیدی در جامعه آمریکا و ساختار قدرت آن ایجاد کرد. 

به همین دلیل دولت باراک اوباما، به واقع نیروهای آمریکایی را از منطقه خارج کرده و تمایل چندانی به درگیر شدن در یک جنگ تمام عیار منطقه ای دیگر (در سوریه و اخیرا در عراق و سوریه به خاطر داعش) ندارد. اما تعامل بین ایران و آمریکا نیز پیچیدگی های خود را دارد، به ویژه در طرف ایرانی که چالش واقعی این است که چگونه بین حفظ منافع کشور در پیگیری یک مسیر مستقل در برنامه هسته ای از یکسو و کوتاه آمدن در برابر انتظارات هژمونیک آمریکا که در پی تحمیل راه حل سیاسی-امنیتی مورد علاقه خود برای حل موضوع هسته ای ایران از سوی دیگر است، نوعی توازن برقرار کند.

در ورای چالش های فعلی، مساله هسته ای ایران برای نخستین بار یک موضوع مهم سیاست خارجی مانند احتمال گفت وگوهای مستقیم با آمریکا را به سیاست داخلی ایران پیوند زده است. 

در میان گروه های مختلف ایرانی از اصولگرا گرفته تا اصلاح طلب، نوعی اتفاق نظر به وجود آمده که مذاکرات دوجانبه با آمریکا برای نیل به اهداف امنیت ملی کشور لازم است. بر این مبنا روند مذاکرات مستقیم از اواخر دوران احمدی نژاد آغاز شد. 

اما این موضوع به وضوح خود را در انتخابات سال 2013 نشان داد. 

حسن روحانی، نامزد عملگرا و میانه رو توانست رای مردم ایران را با این اطمینان بخشی به دست آورد که همزمان برنامه هسته ای ایران را در وضعیت برد-برد دنبال کرده و با تهدید آمریکا که عامل اصلی تلاش برای توقف برنامه هسته ای ایران چه از طریق جنگ و چه از طریق تحمیل تحریم های اقتصادی بوده مقابله خواهد شد و از این طریق منافع و جایگاه منطقه ای و جهانی ایران را حفظ خواهد کرد. 

در چنین فضایی، فرآیند مذاکرات هسته ای موجب شد بحث ضرورت ارتباط مستقیم با آمریکا در سیاست داخلی ایران و متعاقب آن در عملکرد سیاست خارجی مطرح شود.

در این رابطه، رویکرد محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران، در انجام مذاکرات هسته ای با گروه 1+5، به همراه گفت وگوهای دوجانبه با ایالات متحده از طریق اقدامات اعتمادساز گام به گام، تا حدی دیدگاه سنتی نسبت به ایالات متحده را در سیاست داخلی ایران به ویژه در میان نخبگان سیاسی حکومت، تحت تاثیر قرار داده است. 

ظریف در طول مذاکرات و به منظور دستیابی به اهداف ایران تلاش کرده تا بین حفظ حق غنی سازی اورانیوم در خاک ایران به عنوان خط قرمز تهران و ضرورت اجتناب ناپذیر تعامل مستقیم با ایالات متحده، نوعی تعادل برقرار کند. 

سیاست ظریف این بوده که اصول توافق شده مذاکرات با آمریکا را در محافل رسانه ای فاش نکند تا به این ترتیب از هرگونه مسائل با جهت گیری ایدئولوژیک و ارزشی که ممکن است توسط مخالفان روابط با آمریکا برای مانع تراشی در ادامه مذاکرات دوجانبه با آمریکا مورد استفاده قرار گیرد، اجتناب شود. تجربه نشان داده که دشوارترین مرحله ورود به مذاکره با ایالات متحده فقدان اعتماد اولیه و نقش نیروهای مخالف داخلی در ایجاد مانع در کل فرآیند است. 

این مساله به دلیل بدبینی سنتی در میان سیاست گذاران ایرانی درباره احتمال موفقیت نهایی در یک تعامل مستقیم و ریسک های سیاسی فراوانی است که تصور می شود در این اقدام نهفته است.

بنابراین، این مساله کلیدی بود که ظریف تضمین کند که این تعامل با روندی نسبتا هموار پیشرفت خواهد کرد تا نتایج مثبتی حاصل و منافع ملی و امنیتی ایران تامین شود، تنها از این طریق بود که او می توانست حمایت نخبگان سیاسی در مورد ضرورت تعامل مستقیم با آمریکا را به دست آورد. برای رسیدن به این هدف، ظریف به مجلس ایران گفت که حاضر است استیضاح و حتی از پست وزارت خارجه برکنار شود اما به خاطر حفظ تداوم و پیوستگی مذاکرات هسته ای و افزایش درجه موفقیت آن، اصول موافقت شده بین طرف های مذاکره کننده را فاش نکند. این سیاست موفق بوده به طوری که طی مناسبت های مختلفی که ظریف برای ارائه گزارش به مجلس احضار شده، توانسته است نمایندگان را درباره نتیجه مذاکرات هسته ای متقاعد کند. 

این مساله نشان می دهد که رویکرد ظریف در مورد ادامه مذاکرات هسته ای در شکل کنونی وزن سیاسی و مشروعیت قوی در سیاست داخلی ایران دارد و مورد حمایت افکار عمومی و نیروهای سیاسی مختلف است.

همزمان، رویکرد ظریف که نکات اصلی آن شفافیت و تایید برنامه هسته ای ایران است، توانسته اعتماد نسبی در سیاست داخلی آمریکا و به ویژه در کنگره ایجاد کند. براساس «برنامه اقدام مشترک» که در ماه نوامبر 2014 امضا شد، ایران ظرف 6 ماه به تعهداتش مبنی بر به حداقل رساندن نگرانی های طرف مقابل درباره نظامی بودن برنامه هسته ای عمل کرده است. در این زمینه، ایران کل ذخایر اورانیوم غنی شده 20 درصدی خود را خنثی کرده و ذخایر اورانیوم 5 درصدی را محدود کرده است. ایران به سازمان بین المللی انرژی اتمی اجازه داده بازرسی از سایت های هسته ای ازجمله تاسیسات مورد بحث نطنز را افزایش دهد و از نصب سانتریفیوژهای جدید در نیروگاه های هسته ای خودداری کرده است. سرانجام اینکه در تاسیسات هسته ای اراک توسعه جدیدی ایجاد نکرده است.

ظریف با همه این اقدامات موافقت کرده تا چشم انداز برنامه هسته ای ایران را غیرامنیتی و بر جنبه های انرژی صلح آمیز آن تمرکز و از این طریق نشان دهد که ایران قوانین و مقررات سازمان بین المللی انرژی اتمی را محترم می شمارد. این اقدامات گام به گام، زمینه و شرایطی را برای دولت اوباما فراهم کرده است تا صدای مخالفان کنگره که تحت تاثیر لابی های اسرائیلی و سعودی قرار دارند، تا حدودی خنثی کند. این لابی ها مخالف هرگونه دیپلماسی هستند و مکررا خواستار تحریم های جدید و اعمال محدودیت برای برنامه هسته ای ایران به این امید هستند که از هرگونه توافق جلوگیری کنند. بنابراین، سیاست ظریف بر سیاست داخلی ایالات متحده تاثیر مثبتی داشته و بر این امر تاکید کرده که تعامل مستقیم با ایران و دستیابی به توافق جامع هسته ای از طریق دیپلماسی، منافع ایالات متحده را بهتر تامین می کند. 

البته به این مساله هم باید اشاره کرد که اقدام دولت اوباما در عدم وضع تحریم های جدید و در پیش گرفتن برخی اقدامات اعتمادساز اولیه، مانند ترغیب کشورهای اروپایی و برخی کشورهای آسیایی به انجام تجارت محتاطانه با ایران، گرچه اندازه و دستاورد آن ناچیز است، از نظر روانی نقش مهمی در اعتمادسازی اولیه و ادامه مذاکرات هسته ای ایفا کرده است.

عامل دیگری که در مسیر مذاکرات هسته ای ضرورت گفت وگوهای دوجانبه بین ایران و آمریکا را ایجاب کرده، مربوط به نقش منطقه ای ایران و امکان همکاری این دو کشور در حل موضوعات منطقه ای مانند بحران سوریه و افغانستان و اخیرا در عراق در مبارزه با تروریست های داعش است. 

گرچه ایران صریحا اعلام کرده که گفت وگوهای دوجانبه با آمریکا تنها متمرکز بر حل موضوع هسته ای است، نمی توان این مساله را نادیده گرفت که مساله هسته ای ایران به نوعی تحت تاثیر معادلات سیاسی-امنیتی منطقه ای، به ویژه در جایی که به حفظ منافع متحدان منطقه ای آمریکا یعنی رژیم اسرائیل و عربستان سعودی مربوط می شود، قرار دارد. درواقع، امید به بازتعریف نقش مشارکتی و سازنده منطقه ای ایران در محاسبات استراتژیک آمریکا، در مقایسه با کشورهای منطقه ای رقیب، در دیدگاه سیاست داخلی ایران درقبال مذاکرات مستقیم با ایالات متحده تاثیر داشته است. 

در این رابطه، تلاش دولت اوباما در شکستن این نگاه غالب در واشنگتن که ایران منبع اصلی تهدید در منطقه بوده و اینکه منافع ایالات متحده تنها زمانی تامین می شود که قدرت ایران توسط دیگر بازیگران منطقه ای مهار شود، قابل توجه بوده است.

گفت وگوهای مستقیم میان ایران و ایالات متحده در روند مذاکرات هسته ای بحث های جدیدی را در سطح سیاست داخلی درباره ضرورت همکاری ایران-آمریکا در زمینه مسائل مربوط به منافع مشترک در منطقه مطرح کرده است. 

برای مثال، با توجه به خطر سرایت تهدید تروریستی داعش از عراق به منطقه و به خصوص به داخل ایران، محافل رسانه ای و روشنفکری در ایران پیشنهاد کردند که یک فرصت برای همکاری دو کشور در عراق برای مبارزه با این گروه افراطی در چارچوب حفظ ثبات در منطقه به وجود آمده که خواست مشترک دوطرف است. 

هدف اصلی این بحث ها، با اشاره به منافع مشترک این بوده که ایران می تواند از حس موجود تعارض با آمریکا فاصله بگیرد و همزمان نقش و جایگاه منطقه ای خود را تقویت کند.

البته این بحث ها به همکاری مشترک در عراق منجر نشده، چون به دلیل پیچیدگی های ایدئولوژیکی و ژئوپلیتیکی، به ویژه برای منافع ملی و امنیتی ایران و جایگاه منطقه ای آن، این دو کشور ترجیح داده اند تا سیاست های مستقل خود را در مواجهه با تهدیدهای داعش دنبال کنند. 

اما، این بحث ها بار دیگر نشان می دهند که ظرفیت همکاری دوجانبه در رسیدگی به یک موضوع منطقه ای وجود دارد. همچنین می توان گفت که چالش اصلی برای تهران برقراری تعادل بین سیاست سنتی دوری از واشنگتن از یک طرف و تعامل مستقیم برای حل مسائل استراتژیک و منطقه ای از طرف دیگر به گونه ای است که امنیت و منافع ملی ایران حفظ شود.

در واقع، گفت وگوهای مستقیم بین ایران و ایالات متحده در مسیر مذاکرات هسته ای اعتماد اولیه ای را برای ورود به دیگر مسائل منطقه ای مربوط به منافع مشترک ایجاد کرده است؛ اما مقامات ایران صریحا اعلام کرده اند که همکاری درمورد مسائل منطقه ای احتمالا پس از دستیابی به توافق جامع هسته ای امکان پذیر خواهد بود. 

به بیان دیگر، نیاز به تعامل در مذاکرات جامع مستقیم با آمریکا به منظور دوری جستن از برداشت مفهوم منازعه و حرکت به سمت یک همکاری سازنده به نحوی که سایر منافع مشترک در منطقه نیز مدیریت شود، بین نخبگان سیاسی - امنیتی ایرانی در حال ریشه دواندن است. 

در حال حاضر، مساله اصلی در ایران درک این مساله است که حفظ درجه ای از تعامل با آمریکا منافع مالی و امنیتی ایران را به خطر نمی اندازد و حتی می تواند نقش منطقه ای و جایگاه ایران را ارتقا دهد. این در حالی است که برای سال ها و از آغازین روزهای انقلاب اسلامی، برداشتی دقیقا برعکس این وجود داشته است. 

گواه ارتقای نقش منطقه ای ایران خشم رژیم اسرائیل و عربستان سعودی، یعنی دو رقیب منطقه ای ایران، درنتیجه تعامل مستقیم ایران با آمریکا در موضوع هسته ای است. 

آنها آشکارا بیان کرده اند که آمریکا به خاطر ایران آنان را از مسائل منطقه ای کنار گذاشته است. 

به نظر می رسد تهران متوجه می شود که دستیابی به یک توافق جامع و همزمان حفظ جایگاه منطقه ای و جهانی، عملا نیازمند مدیریت روابط دوجانبه ایران با ایالات متحده است. 

در اینجا نتیجه ای که می توان گرفت این است که ایران تلاش می کند تا خود را با واقعیت های سیاسی-امنیتی پدید آمده در روابط با آمریکا در پرتو مذاکرات هسته ای وفق دهد.

برخی از تحلیل گران معتقدند درصورتی که طی ماه های آینده توافق هسته ای حاصل نشود، تنش بین ایران-آمریکا درباره موضوعات منطقه ای تشدید خواهد شد. اما این درک نادرستی از شرایط کنونی است. درواقع، فرآیند مذاکرات هسته ای و تعاملات دوجانبه در حاشیه آن، اعتماد اولیه ای را بین این دو کشور به وجود آورده؛ به طوری که زمینه های همکاری در دیگر حوزه های دارای منافع مشترک همچون مبارزه با تروریسم، افراط گرایان سنی، امنیت انرژی و کمک به حفظ دولت های در حال فروپاشی و دچار مشکل، درحال فراهم شدن است. 

هر دو طرف، به این نتیجه می رسند که درجه ای از مدیریت روابط با یکدیگر در امور منطقه ای می تواند منافع کشورهایشان را تامین کند؛ اما دولت ایران و به ویژه نخبگان کشور که مدت ها حس قوی تهدید و ناامنی از طرف آمریکا داشته اند، منتظرند ببینند که آیا توافق خوبی حاصل می شود که این خود می تواند امکان فراهم شدن زمینه پذیرش آمریکا در سیاست داخلی ایران را تا حدودی فراهم کند. 

این مساله خود برای نهادینه کردن گفتمان اعتدال دولت روحانی در سیاست داخلی ایران و هدایت سیاست خارجی در سال های آینده حائز اهمیت است.

بنابراین فرآیند مذاکرات هسته ای زمینه را برای گفت وگوهای مستقیم بین ایران و ایالات متحده فراهم کرده است. این پیشرفت، به تدریج احساس تهدید و ضرورت دوری از ایالات متحده را به نیاز برای تعامل مستقیم با این کشور به منظور مدیریت اختلافات، مانند موضوع هسته ای امروز، بحران های منطقه ای فردا و موضوعات مربوط به سیاست بین الملل همچون مبارزه با تروریسم، افراط گرایان سنی و امنیت انرژی در سال های آتی، تغییر می دهد. 

تجربه گفت وگوهای مستقیم نشان داده است که چگونه یک موضوع ملی و استراتژیک برای نیروهای مختلف سیاسی درون ایران، خواه اصولگرا یا اصلاح طلب، با منافع کشور هماهنگ می شود. 

این مساله حاوی پیام مهمی است مبنی بر این که جمهوری اسلامی ایران، منافع ملی خود را به ویژه در رابطه با آمریکا بر مبنای شرایط استراتژیک ارزیابی می کند.

با مذاکرات هسته ای، ایران در پیشبرد همکاری با ایالات متحده واقع بین تر شده است. این تجربه نشان داده است که مذاکرات مستقیم، درحالی که منافع استراتژیک ایران را حفظ می کند، به ویژه درمورد موضوعات امنیت ملی امکان پذیر است. این پیشرفت متعاقبا باور غالب در غرب را که جمهوری اسلامی ایران و رهبری آن از نظر ایدئولوژیک خواهان تداوم خصومت دائمی با آمریکا است، به چالش می کشد. 

به رغم همه چالش ها درپی بحران هسته ای ایران، باید گفت که این تنها موضوعی است که ظرفیت لازم برای بازتعریف روابط ایران و آمریکا را دارد.