پس از جوهر قند نوبت جیوه در تن‌ ماهی شد!

ماهی ها جزء دسته غذاهای پر خاصیت به حساب می آیند و به خصوص در سالهای اخیر و با افزایش نتایج مثبت حاصل از تحقیقات علمی، جایگاه مناسبی در برنامه غذایی روزانه مردم باز کرده اند. تقریبا همه ما می‌دانیم که باید کنسروهای ماهی را ۲۰ دقیقه قبل از مصرف بجوشانیم و از خرید کنسروهای با قوطی‌های متورم خودداری کنیم، اما مسائل و نکات مربوط به این کنسروها تنها به این دو موضوع ختم نمی‌شوند. 

انواع ماهی های تن (Tuna Fish) که به غلط تن ماهی نامیده می شوند، زیر مجموعه ای از خانواده بزرگ ماهی های اقیانوسی به نام Scombridae هستند و در زیر شاخه Thunnus دسته بندی می شوند. بر خلاف انواع دیگر ماهی که گوشتی سفید رنگ دارند، ماهی های تن گوشت صورتی یا قرمز تیره دارند. علت قرمزی گوشت این نوع از ماهی، میزان زیاد میوگلوبین (پروتئین محتوی آهن در عضله) بوده و از این رو گوشت ماهی تن دارای پروتئین بسیاری می باشد. همچنین، ماهی تن منبع خوبی برای مواد معدنی نظیر سلنیوم، منیزیم، پتاسیم و همچنین ویتامین های ب ۱، ب۶ و ب۳ می باشد. گوشت ماهی تن مانند گوشت انواع دیگر ماهی ها، سرشار از اسیدهای چرب ضروری مانند امگا ۳ است که مصرف آن ضایعات پوستی و التهابات را کاهش داده و سرعت بهبود در بیماران قلبی را بالا می برد.

به علت دفع پساب های صنعتی به محيط های دريايی، مقدار فلزات سنگين و تجمع زيستی آن ها در بدن موجودات دريايی از جمله ماهی ها رو به افزايش است. بر طبق آمار اداره غذا و داروی آمریکا، سالانه به طور طبیعی تقریبا۲۷۰۰ تا ۶۰۰۰ تن جیوه از سطح زمین و اقیانوس ها به اتمسفر آزاد می شود. علاوه بر آن، در نتیجه فعالیت های انسان، ضایعات خانگی و صنعتی و به خصوص سوخت های فسیلی مانند زغال سنگ، در سال حدود ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ تن دیگر جیوه به اتمسفر اضافه می شود.

ماهی های تن علاوه بر دارا بودن مواد مفیدی چون فسفر و ید، میزان قابل توجهی جیوه نیز داشته و چنانچه به مقدار زیاد مصرف شوند، احتمال بروز برخی بیماری ها از جمله بیماری های عصبی را افزایش می دهد. جیوه از عناصر سنگین به شمار می رود و استفاده زیاد آن برای بدن حکم سم را دارد. این عنصر با آنزیم های درونی بدن ترکیب شده و مانع از عملکرد آنها می شود. تجمع جیوه در بدن منجر به اختلالات شنوائی، لرزش عضلات، بروز بی حسی عمومی، برهم خوردن متابولیسم درونی و خارش انگشتان دست، پا و لب ها می شود و از همه مهم تر اینکه عملکرد سیستم عصبی را مختل کرده و به رشد بافت مغزی آسیب جدی می رساند. همچنین این ماده سبب می شود تا کودکان دیرتر از موعد مقرر، شروع به صحبت کردن و راه رفتن کنند.

وقتی مقداری جیوه در آب حل شده و تحت تأثیر باکتری ها تغییر شیمیایی می یابد؛ به متیل جیوه که شکل سمی تر جیوه است، تبدیل می شود و معمولا پس از ورود به معده، به آسانی جذب و به آهستگی دفع می گردد. متیل جیوه هنگام عبور آب از آبشش های ماهی ها و تغذیه این موجودات از ارگانیسم های آبزی و پلانکتون ها، جذب بدن آن ها می شود. ماهی های بزرگ تر که خود از ماهی های کوچک تر تغذیه می کنند، دارای مقادیر بالاتری از متیل جیوه می باشند. متیل جیوه در بدن ماهی ها، اتصالات محکمی را با عضلات و سایر بافت ها تشکیل می دهد و فرآیند پخت تأثیر چندانی در کاهش مقدار این ماده خطرناک ندارد. تقریباً تمام ماهی ها، حاوی مقادیر ناچیزی از متیل جیوه می باشند که البته در بعضی گونه ها مقدار آن بیشتر است. مقدار جیوه در بدن ماهیانی که در مناطق دارای آلودگی های صنعتی (مانند پسآب های کارخانه های پتروشیمی) می زیند، افزایش چشم گیری نشان می دهد.

به دلیل داشتن مقدار اندکی جیوه، مصرف زیاد ماهی تن برای مبتلایان به بیماری های مغزی و عصبی و همچنین کودکان و مادران باردار توصیه نمی شود؛ زیرا سیستم مرکزی و عصبی جنین را که به سرعت در حال رشد است، تحت تاثیر قرار می دهد. در همین راستا سازمان استاندارد غذایی انگلیس از سال ۲۰۰۳ قانون محدودیت مصرف ماهی تن را برای زنان باردار و شیرده وضع کرده که بر اساس آن زنان باردار و شیرده نباید بیشتر از دو قوطی متوسط در هفته ماهی تن مصرف کنند.

جالب است بدانید که با وجود نقش پیشگیری کننده ای که مصرف به اندازه ماهی تن در برابر سرطان دارد، نتیجه تحقیقی که در سال ۲۰۰۳ در آمریکا منتشر شده نشان می دهد مصرف بیش از اندازه ماهی تن، به دلیل داشتن جیوه، احتمال بروز برخی از بیماری ها مانند سرطان را افزایش می دهد. تحقیقات پزشکی تاکید دارند که اولیاء برای کاهش احتمال ابتلا به مسمومیت جیوه، بایستی مراقب فرزندان خود در زمینه میانگین مصرف ماهی تن و ماهی‌هایی که ماده جیوه در گوشت آنها زیاد است باشند؛ به گونه‌ای که میانگین مصرف ماهی تن برای کودکان کمتر از ۲۵ کیلوگرم، باید یکبار در ماه باشد.

ماهی با توجه به ارزش غذایی بالا جزء پروتئین‌های با کیفیت محسوب می‌شود اما کسانی که دچار چربی خون هستند باید توجه داشته باشند که روغن کنسرو ماهی تن برایشان مناسب نبوده و بهتر است از کنسرو ماهی تن در آب نمک استفاده کنند. از طرف دیگر، در تولید کنسرو ماهی تن مقدار زیادی نمک استفاده می شود؛ بنابراین کسانی که فشار خون بالا دارند، اگر کنسرو تن مصرف می کنند بایستی حداقل از اضافه کردن نمک به غذا خودداری کنند.

به گفته محمد میررضوی، دبیر سندیکای صنایع کنسرو، در ایران ۱۲۰ واحد تولید کنسرو ماهی تن فعالیت می‌کنند که هفتاد درصد این واحد‌ها غیر مجاز هستند و تمایلی به نظارت و کنترل سندیکا ندارند. در ماه های اخیر، کنسرو ماهی تن توسط برخی دست فروشان و فروشندگان وانتی در حاشیه جاده ها به قیمت ۱۲۰۰ تا ۲۰۰۰ تومان عرضه می شود در حالیکه قیمت مصوب هر قوطی ماهی تن ۵۶۰۰ تا ۵۷۰۰ تومان است. آقای میررضوی گفته است: «واحدهای تولید ماهی تن که استاندارد و تحت نظر وزارت بهداشت هستند چنین تخفیف‌هایی را ارائه نمی‌کنند. تخفیف‌ ۵۰ درصدی واحدهای تولیدی غیر مجاز که اصطلاحا زیر پله‌ای نامیده می‌شوند، برای افزایش فروش است و خریداران باید هنگام خرید به برند و علامت استاندارد تن توجه کنند. «

وی با بیان این‌که ماهی تن استاندارد ایرانی قابل رقابت با محصول کشورهای اروپایی و آسیایی است، گفت: «سالانه صادرات بسیار خوبی به کشورهای اروپایی و آسیایی بدون مشکل صورت می گیرد. وزن استاندارد هر قوطی ماهی تن ۱۸۰ گرم است و اگر واحد تولیدی قصد کاهش وزن داشته باشد باید آن را روی قوطی درج کند و اگر حجم مواد موجود در قوطی کمتر از وزن درج شده روی قوطی بود، مصر‌ف‌کننده باید از مصرف ماهی تن صرف‌نظر کند.»

مهمترین گونه های ماهی تن آبهای جنوب ایران که در کنسرو استفاده می شوند عبارتند از: هوور و هوور مسقطی، گیدر (زردباله)، زرده و اسبک (بادبان ماهی). هوور و گیدر انواع مرغوب و گران تر و و زرده و اسبک انواع نامرغوب تر هستند. کنسرو ماهی تن به دلیل، طعم، مزه، رنگ، بو، کیفیت و ارزش تغذیه متفاوت، قیمت های متفاوتی دارد که متاسفانه تشخیص نوع ماهی تن با نگاه کردن، برای افراد غیرمتخصص ممکن نیست. بهتر است بیشتر از دو بار در هفته از انواع ماهی استفاده نشود و همچنین برنامه غذایی مان فقط شامل یک نوع ماهی نباشد و تعادل و تنوع را در نظر بگیریم. ماهی های رودخانه ای و دریایی به طور طبیعی بسیار مفیدتر از ماهی های کنسرو شده با مواد نگهدارنده هستند، اما باز هم در مقایسه با مصرف غذاهای آماده و فست فودها،کنسرو ماهی الویت دارد به شرط آنکه سلامت آن تضمین شده باشد. از سوی دیگر تاریخ مصرف کنسرو ماهی تن نکته مهمی است که نباید آن را نادیده گرفت.کنسرو ماهی تن در صورت نگهداری در شرایط نامناسب یا سپری شدن تاریخ مصرف به سرعت فاید می شود و این نکته می تواند ناراحتی های گوارشی بسیار جدی در بدن ایجاد کند یا در مواردی شدیدتر سبب مرگ شود.

مقدار متیل جیوه در اکثر ماهی ها، کمتر از حدود یک صدم تا پنج صدم ppm (بخش در میلیون) است. تنها گونه های محدودی از ماهی ها مقدار یک ppm متیل جیوه دارند که بنا به توصیه سازمان های بهداشتی مصرف آنها برای انسان مضر است. علاوه بر کوسه ماهی و شمشیرماهی، گونه های به خصوصی از ماهی تن که برای تهیه استیک استفاده می شوند، مقادیر بیش از یک ppm  متیل جیوه دارند. طی تحقیقی که توسط مرکز تحقیقات سم شناسی وابسته به دانشگاه تهران میزان انجام گرفته، جیوه آلی کنسروهای ماهی تن مورد ارزیابی قرار گرفت. به این منظور تعداد ۳۰ نمونه کنسرو ماهی تن از فروشگاههای شهر تهران جمع آوری و به مرکز تحقیقات سم شناسی دانشگاه تهران منتقل گردید و سپس نمونه ها جهت اندازه گیری جیوه آلی با استفاده از دستگاه گازکروماتوگرافی مجهز به دتکتور الکترون کپچر آنالیزشدند. نتایج نشان داده اند که میانگین متیل مرکوری در نمونه ها حداقل ۵ صدم و حداکثر ۲۹ صدمppm  می باشد که کمتر از حد مجاز است. نتايج حاصل از تحقیق دیگری که توسط دانشکده علوم پزشکی شهید صدوقی یزد انجام شد، نشان داد که بيشتر ماهی های تن عرضه شده در فروشگاههای کرمان دارای ميانگين مقادير کمتری از رهنمودهای سازمان جهانی بهداشت و سازمان غذا و داروی آمريکا می باشند ولی در ۲ نمونه، ميانگين مقادير بالاتر از رهنمودهای مذکور بود.