50 میلیون سند از دوره قاجار تاکنون در مرکز اسناد وزارت خارجه نگهداری می شود

صدای ایران- معاون پژوهشی مرکز آموزش و پژوهش های بین المللی وزارت امور خارجه گفت: مرکز اسناد وزارت امور خارجه از حدود 50 میلیون انواع سند نگهداری می کند که عمدتا شامل مکاتبات وزارت امورخارجه (از ابتدای تاسیس در دوره قاجاریه تا به امروز) گزارش ها، معاهدات ایران با دول خارجی و نقشه های تاریخی است.

مرتضی دامن پاک جامی با بیان اینکه وزیر امورخارجه با قرار گرفتن بخشی از اعتبارات پژوهشی دستگاه در اختیار مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی موافقت کرده است، اظهار کرد: این اقدام آقای ظریف باعث شد در یک سال گذشته شاهد اجرای برخی از طرح های ناتمام یا متوقف شده قبلی مثل تهیه نسخه دیجیتال اسناد قدیمی، راه اندازی بخش مرمت و اسیدزدایی، ساماندهی مخازن، پالایش اسناد راکد، ارتقای سیستم حفاظتی و امنیتی مجموعه باشیم.

به گزارش صدای ایران، مرتضی دامن پاک جامی از ديپلماتهاي با سابقه و حرفه اي وزارت امور خارجه است كه در سالهاي طولاني خدمت در دستگاه ديپلماسي به عنوان عضو دفتر نمايندگي دائم ايران در وين، رئيس اداره امور اكو، نماينده دائم ايران در اكو و سفير ايران در اتيوپي و دانمارك فعاليت كرده است. از او مقالات متعددي در زمينه ديپلماسي انرژي و تجاري، همكاريهاي منطقه اي ايران و كتابي در زمينه ديپلماسي اقتصادي ايران در آسياي مركزي منتشر شده است .

جامی از اواخر سال ١٣٩١ و پس از بازگشت از ماموريت دانمارك، به عنوان معاون پژوهشي مركز آموزش و پژوهش هاي بين المللي و مدير مسئول انتشارات وزارت امور خارجه  و مسئول مركز اسناد و تاريخ ديپلماسي اين وزارتخانه منصوب و مشغول به كار شده است.

آنچه در ادامه می خوانید مشروح گفت‌وگوی دامن پاک با میزان است:

در ابتدا لطفا برای آشنایی بیشتر مخاطبان، درباره تاریخچه مرکز و مجموعه فعالیت هایی که در این بخش انجام می دهید، توضیحاتی بفرمایید.

معاونت امور پژوهشی مرکز آموزش و پژوهش های بین المللی شامل سه اداره "اسناد و تاریخ دیپلماسی"، "نشر" و "کتابخانه تخصصی وزارت امورخارجه" می باشد که در اسفند ماه سال 1390 در چارچوب تشکیلات جدید مرکز آموزش و پژوهش های بین المللی (معاونت آموزش و پژوهش سابق وزارت امورخارجه) از ادغام اداره کل اسناد و تاریخ دیپلماسی، مرکز چاپ و انتشارات و کتابخانه تخصصی وزارت امورخارجه ایجاد گردید.

در حوزه اسنادی، اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی مسئولیت اولیه حفظ و نگهداری گنجینه اسناد آرشیوی تاریخ دیپلماسی ایران را که مربوط به دوران قاجار به بعد هستند، برعهده دارد.

این گنجینه با برخورداری از بیش از 50 میلیون انواع سند اعم از گزارش ها، مکاتبات،عهدنامه ها و قراردادها، نقشه ها، عکس و فیلم و پوستر، گذرنامه، امهار و نظایر آن، یکی از مراکز اصلی اسنادی کشور و بزرگترین آرشیو اسناد تاریخ دیپلماسی در خاورمیانه محسوب می شود و علاوه بر انجام و ارائه خدمات پژوهش اسنادی به مراکز علمی و دانشگاهی داخلی و خارجی، در چارچوب دیپلماسی غیر رسمی نیز فعالیتهای متنوعی را برای کمک به دیپلماسی رسمی کشور از جمله در زمینه بزرگداشت روابط، برگزاری نمایشگاه های اسنادی، گفتگوهای تاریخی – تمدنی و انتشار اسناد انجام می دهد.

کتابخانه تخصصی وزارت خارجه نیز با برخورداری از بیش از 200 هزار عنوان کتاب به زبان های مختلف و ارائه خدمات کتابخانه ای به صدها مراجعه کننده در سال، بزرگترین کتابخانه تخصصی کشور در حوزه روابط بین الملل و سیاست خارجی محسوب می گردد.

نشر وزارت امور خارجه نیز از سال های آغازین دهه 60 آغاز بکار نمود. بدنبال گسترش فعالیت های انتشاراتی، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه در سال 1380 تاسیس شد.

فعالیت این مرکز پس از حدود یک دهه فعالیت در حوزه نشر کتاب های سیاسی، اقتصادی، بین المللی و منطقه ای به دلایلی در سال 1390 متوقف گردید.

اما از آنجائی که استمرار فعالیت های نشر آثار علمی و دانشگاهی در وزارت امورخارجه و تدام عرضه آثار مطالعاتی محققین و دانشگاهیان داخل و خارج وزارت خارجه به بازار علمی، تحقیقاتی و دانشگاهی کشور یک ضرورت می باشد، اداره نشر بعنوان جایگزین مرکز یاد شده در سال 1391 تاسیس شد.

نشر وزارت امورخارجه بعنوان یک ناشر صاحب نام و معتبر در حوزه علوم سیاسی، روابط بین الملل، حقوق بین الملل، مطالعات منطقه ای و مباحث تاریخی و تمدنی، در طی نزدیک به سه دهه فعالیت، کتاب ها و نشریات بسیاری در این حوزه وارد بازار کتاب کشور نموده است.

به طور کلی، نشر وزارت امور خارجه طی مدت سه دهه فعالیت، با حداقل امکانات و با تلاش بی وقفه در جهت تحقق اهداف دستگاه دیپلماسی در زمینه انتشار، معرفی و عرضه آثار فاخر علمی و پژوهشی در حوزه علوم سیاسی، سیاست خارجی، روابط بین الملل و دیپلماسی عمومی و ارائه تولیدات فکری متخصیص این حوزه به علاقمندان و نمایش توان و ظرفیت علمی و کاربردی بالای این وزارتخانه، از هیچگونه تلاشی مضایقه نکرده است و هم اکنون سالانه بیش از 30 عنوان کتاب جدید تالیفی یا ترجمه وارد عرصه نشر گذر می کند.

قوانین مرتبط با این مجموعه که توسط نهادهای ذیربط از جمله مجلس شورای اسلامی تصویب شده و شما ملزم به اجرای آن هستید چه قوانینی هستند و چه وظایفی را برای شما معین کرده اند؟

عملکرد اداره اسناد مبتنی بر قوانین عام اسنادی کشور (سازمان اسناد ملی) و نیز قوانین خاص مرتبط با اسناد وزارت امور خارجه (قانون ماده واحده مصوب 1363 مجلس شورای اسلامی در مورد اجازه انتشار اسناد طبقه بندی شده و تاریخی) و همچنین ضوابط قانونی وزارت امورخارجه می باشد.

بر اساس این قوانین، وزارت امور خارجه بخشی از اسناد راکد خود را به سازمان اسناد مالی ارائه نموده و بخشی را نگهداری خواهد کرد و در خصوص انتشار یا ارائه آن به متقاضیان، بر اساس این ضوابط، اقدام خواهد نمود.

به موجب قانون سال 1363، شورای عالی انتشار اسناد به ریاست وزیر امورخارجه مسئولیت نظارت و تصمیم گیری در خصوص نحوه انتشار اسناد تاریخی و محرمانه این وزارتخانه را برعهده دارد.

اقداماتی که برای بهبود و ارتقا شرایط مجموعه انجام شده، چه مواردی بوده اند؟

اصولا حفظ و نگهداری اسناد تاریخی در یک مجموعه بزرگ آرشیوی امکانات و نیازهای خاص خود را می طلبد. علیرغم امکانات بسیار مناسب و استانداردی که در سال 1382 بهنگام شروع مرکز کنونی اسناد و تاریخ دیپلماسی به همت مسئولان وقت وزارت خارجه برای حفظ و نگهداری اسناد و تاریخ دیپلماسی بکار گرفته شدند، متاسفانه به دلیل مشکلات مالی دستگاه دیپلماسی، در سالهای گذشته در زمینه بهبود و ارتقاء شرایط این مجموعه اقدامات چندانی صورت نگرفت.

اما جا دارد از وزیر محترم امورخارجه دولت تدبیر و امید بعنوان یک شخصیت فرهیخته علمی و دانشگاهی و همچنین معاون محترم اداری و مالی وزارتخانه تشکر کنیم که اجازه دادند بخشی از اعتبارات پژوهشی دستگاه در اختیار مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی قرار گیرد و به همین دلیل، در یک سال گذشته شاهد اجرای برخی از طرحهای ناتمام یا متوقف شده قبلی مثل تهیه نسخه دیجیتال اسناد قدیمه، راه اندازی بخش مرمت و اسیدزدایی، ساماندهی مخازن، پالایش اسناد راکد، ارتقای سیستم حفاظتی و امنیتی مجموعه و ارتقای سیستم نرم افزاری خدمات پژوهشی بوده ایم.

همچنین این حمایتها و تامین منابع بودجه ای به گسترش همکاریهای اسنادی با دیگر کشورها در قالب برگزاری همایش ها و نمایشگاه های اسناد و انتشار مشترک اسناد (به عنوان مثال با دانمارک، پرتغال، مکزیک، لهستان، ترکیه، . . .) منجر گردیده است.

نحوه تعامل مرکز شما با سایر مراکز اسنادی کشور به چه صورت است؟

مرکز اسناد وزارت امورخارجه، ارتباط منظم و نزدیکی با دیگر مراکز اسنادی کشور(خصوصا سازمان اسناد ملی)، چه به صورت متقابل و چه در قالب مجمع هماهنگی مراکز اسنادی (مهتاب) دارد و پروژه های مختلفی را به صورت مشترک با این مراکز به انجام رسانده و یا در دست انجام دارد.

در واقع، مجموعه بیش از 15 مرکز و نهاد اسنادی کشور از جمله مرکز اسناد وزارت خارجه در قالب نهادی تحت عنوان مجمع مراکز و کانونهای اسنادی کشور (موسوم به مهتاب) تحت مسئولیت و نظارت سازمان اسناد و کتابخانه ملی با یکدیگر همکاری می کنند و برای تشریک مساعی و فعالیتهای مشترک اسنادی، نشست های مشترکی را به صورت ماهانه بر گزار می می کنند که اتفاقا آخرین نشست این مجمع در بهمن ماه جاری به میزبان وزارت امورخارجه برگزار گردید.

مجموعه مرکز اسناد وزارت خارجه چه خدماتی به پژوهشگران و محققین و سایر مراکز علمی ارائه می دهد؟

مرکز اسناد وزارت امورخارجه بر اساس قوانین و ضوابط موجود، امکان دسترسی پژوهشگران، اساتید، دانشجویان، موسسات و سازمانها را به مجموعه اسناد تاریخی (تا سال 1357) فراهم آورده و به طور متوسط ماهانه پذیرای حدود 100 نفر از متقاضیان بهره برداری از اسناد می باشد.

ارائه خدمات اسنادی با ارتقا و بهبود شرایط دسترسی به اسناد در یک سال گذشته روند صعودی داشته است بطوریکه تعداد مراجعین به اسناد آرشیو دیپلماسی در سال 1393 نسبت به سال گذشته به بیش از 2 برابر افزایش یافته است.

چه اسناد و مدارکی از زمان رژیم طاغوت و قبل از آن در این مجموعه نگهداری می شود که مبین رویکرد متفاوت مسائل و موضوعات سیاست خارجی است؟

همانگونه که در پاسخ به سئوال اول اشاره شد، مرکز اسناد وزارت امور خارجه در برگیرنده حدود 50 میلیون انواع سند می باشد که عمدتا شامل مکاتبات وزارت امورخارجه (از ابتدای تاسیس در دوره قاجاریه تا به امروز) گزارش ها، معاهدات ایران با دول خارجی و نقشه های تاریخی است.

این اسناد علی الاصول در مورد روابط با کشورهای خارجی در زمینه های مختلف است که طبعاً متناسب با اهداف و اولویتهای سیاست خارجی در ادوار مختلف (قاجار، پهلوی، جمهوری اسلامی) قابل تفکیک و بررسی می باشند.

اخیرا دو مجموعه از اسناد وزارت خارجه در یونسکو ثبت شده است. در این زمینه توضیحات و جزئیاتی بفرمایید.

تاکنون دو مجموعه اسنادی موجود در مرکز اسناد وزارت خارجه در یونسکو به ثبت رسیده اند که عبارتند از:

الف – نقشه های قدیمی و تاریخی دوره قاجار
ب – اسناد و تصاویر کربلا

- در مورد اول، طی سال های 92 / 1391 با همکاری نزدیک بین مرکز اسناد وزارت خارجه، سازمان اسناد ملی و کمیسیون ملی یونسکو و در چارچوب یک طرح ملی، تعداد بیش از چهارصد نقشه تاریخی دوره قاجار که مربوط به مرزها و مناطق تحت حاکمیت ایران و از جمله نقشه های تاریخی خلیج فارس و جزایر ایرانی منطقه می باشد، در حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسیدند.

- اسناد و تصاویر کربلا نیز از جمله مجموعه های ارزشمند اسنادی موجود در مرکز اسناد وزارت امورخارجه (عمدتا متعلق به دوره قاجار) و بیانگر مساعدتها و توجه مردم ایران به عمران و آبادانی عتبات و خدمات رسانی به زائرین عتبات عالیات در ادوار تاریخی گذشته و همچنین متضمن اسناد مرتبط با قتل عام های زوار امام حسین (ع) و شیعیان مظلوم توسط وهابیون و رژیم بعث صدام هستند که با همکاری مرکز اسناد وزارت خارجه و مرکز الدراسات کربلای معلی، امسال در حافظه منطقه آسیا و اقیانوسیه یونسکو به ثبت رسید.

اخیرا کتاب امپراتوری باشکوه پارس با حضور وزیران امور خارجه ایران و پرتغال توسط این مرکز رونمایی شد. موضوع کتاب یاد شده چیشت و فعالیت هایی از این دست چه تاثیری بر مسائل سیاست خارجی دارد؟

کتاب امپراتوری با شکوه پارس؛ روابط ایران و پرتغال در عصر جدید توسط نویسنده و تاریخ پژوه پرتغالی بنام ژوئائو تلش ای کونیا به رشته تحریر درآمده و حاوی مطالب مفید و دست اولی از وضعیت دولت تازه تاسیس صفویه، شرح ظهور و زوال قدرت دریایی پرتغال در خلیج فارس و تلاش دولت پرتغال بویژه حکومت هند شرقی آن برای ایجاد اتحاد با ایران است. اطلاعات کتاب مذکور مبتنی بر اسناد و سوابق تاریخی موجود در مراکز آرشیوی پرتغال و دیگر کشورهای اروپایی است.

از این رو اثر منحصر بفردی در روابط ایران و پرتغال محسوب می گردد. در این کتاب به مناسبات کشورهای اروپایی با عثمانی اشاره و نوع روابط پرتغال با دولت صفویه را متفاوت از مناسبات بقیه کشورهای اروپایی با ایران بر می شمارد.

در این کتاب همچنین اشاره شده که پرتغالی ها برای گسترش مناسبات با صفویه، با این دولت روابط دوستی برقرار کرد و بدنبال اتحاد با دولت صفوی در خلیج فارس بودند. در این کتاب، محقق و پژوهشگر پرتغالی تلاش کرده است با یک برش تاریخی حدودا 250 ساله (1750 – 1507) در روابط ایران و پرتغال، مستندات و اسناد تاریخی روابط دو کشور را مورد بررسی قرار دهد.

نشر وزارت امور خارجه بعنوان یکی از ناشران پیشگام و صاحب نام و شناخته شده در عرصه ترویج ادبیات سیاست خارجی و روابط بین الملل، چندی است که ابتکار چاپ مشترک کتاب در حوزه مناسبات دو جانبه را در دستور کار خود قرار داده است.

در واقع، یکی از فعالیتهای نشر وزارت امورخارجه، حضور در عرصه نشر مشترک با دیگر کشورها و زبانهای دیگر است به نحوی که بتواند به ترویج ادبیات مرتبط با سیاست خارجی و روابط خارجی ایران کمک نماید.

بدون تردید، این اقدام در جهت شناخت بیشتر روابط دوستانه دو کشور ایران و پرتغال که سابقه طولانی و دیرینه دارد، تاثیرگذار و اثربخش تلقی می گردد. در فرآیند آماده سازی کتاب مذکور علاوه بر سفارت جمهوری اسلامی ایران در لیسبون، مراکز پژوهشی و اسنادی پرتغال از جمله مرکز اسناد ملی تور دو تومبو و بنیاد گلبانکیان با نشر وزارت امورخارجه جمهوری اسلامی ایران همکاری نموده اند.

نویسنده کتاب آقای ژوئائو تلش ای کونیا از تاریخ پژوهان شناخته در پرتغال می باشد. وی متولد سال 1967 است. دارای مدرک دکترا در رشته تاریخ است و فارغ التحصیل دانشکده علوم جدید و انسانی لیسبون می باشد.

موضوع اصلی پژوهش های تاریخی وی بر محور جهان هم مرز با غرب اقیانوس هند با تاکید بر هند و خلیج فارس از نگاه اقتصادی می باشد و همچنین مطالعات مربوط به پدیده های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و مذهبی را دنبال می کند.

لازم بذکر است وی بمدت حدود یکماه در سال 2008 سرپرستی علمی نمایشگاه روابط پانصد ساله میان ایران و پرتغال را عهده دار بود. وی یکی از تاریخ پژوهان شناخته شده در مراکز اسنادی پرتغال می باشد.

در پایان چناچه خاطره یا خاطرات جالبی در دوره مدیریت خود دارید برای خوانندگان ما بفرمایید.

مدیریت بنده در این مرکز از بهمن سال 1391 آغاز شد و قبل از آن نیز مسئولیت سفارت جمهوی اسلامی ایران در دانمارک را برعهده داشته ام. در طول مدت بیش از 25 سال خدمت در دستگاه دیپلماسی، خاطرات تلخ و شیرین بسیاری را پشت سر گذاشته ام. اما اجازه بدهید دو خاطره از دوران ماموریت در آفریقا و دانمارک خدمت شما عرض کنم.

خاطره اول مربوط به دوره ماموریت من بعنوان سفیر جمهوری اسلامی ایران در اتیوپی طی سالهای 83 – 1380 و دوران اصلاحات مربوط می شود. در این دوره، دیپلماسی اقتصادی یکی از محورهای مهم فعالیت وزارت خارجه محسوب می شد و وزیر محترم امورخارجه وقت آقای دکتر کمال خرازی به همین منظور در اولین گام اقدام به تشکیل معاونت اقتصادی وزارت خارجه برای پیشبرد دیپلماسی اقتصادی کردند.

از جمله ابتکارات این دوران، اعطای کمک های توسعه ای جمهوری اسلامی ایران به کشورهای هدف بود و بطور طبیعی اتیوپی نیز به عنوان یک کشور مهم آفریقایی که مقر اتحادیه آفریقا و برخوردار از جمعیت قابل توجه مسلمان، در فهرست کشورهای دریافت کننده کمک توسعه ای ایران قرار گرفت.

یکی از طرح های کمک توسعه ای ایران که فکر می کنم اعتبار آن حدود 200 هزار دلار بود، طرح آبرسانی (توسط تانکرهای آب رسان و ایجاد ایستگاه های توزیع آب) به شهر مسلمان نشین حرار در 500 کیلومتری شرق اتیوپی بود، شهری که دارای قدمت بیش از هزار سال بوده و اولین گروه ها از مهاجرین صدر اسلام در این منطقه ساکن شده اند و اسلام را در شاخ آفریقا از این منطقه گسترش داده اند. این طرح توسط یکی از شرکت های ایرانی و با انتقال بخش زیادی از تجهیزات مورد نیاز از داخل کشور اجرایی شد.

روزی که برای افتتاح این طرح به همراه تعدادی از همکاران به شهر حرار رفته بودم، در بازدید از چند ایستگاه توزیع آب آشامیدنی سالم (که این شهر در گذشته از آن محروم بود) در سطح شهر تعداد زیادی از مردم مسلمان و رنج دیده را دیدم که در صف های طولانی منتظر افتتاح طرح و پر کردن ظروف خود از آب سالم و بهداشتی بودند.

آنها از سفیر جمهوری اسلامی با شعار الله اکبر، زنده باد ایران و درود بر خمینی(ره) استقبال کردند. اشک در چشمانم حلقه زد و به اهمیت این نوع فعالیت ها در آفریقا بیشتر واقف شدم، موضوعی که البته فکر نکنم در سال های بعد از آن شاید به دلیل تنگناهای ارزی کشور دنبال شده باشد.

خاطره دوم مربوط به خرداد سال 1389 است که بعنوان سفیر جمهوری اسلامی ایران در دانمارک به همراه گروهی از سفرای مقیم کپنهاگ در قالب یک تور چند روزه از سوی وزارت خارجه عازم جزیره گرینلند شدم. می دانید که گرینلند از مناطق خود مختار تحت حاکمیت عالی پادشاهی دانمارک محسوب می شود و نظام اداری و اجرایی آن تابع کشور دانمارک است.

روزی که هواپیمای حامل اعضای گروه در فرودگاه کوچک شهر نووک (Nuuk) مرکز بزرگترین جزیره کره خاکی بر زمین نشست، تصورم این بود که احتمالا اولین ایرانی هستم که پای بر منطقه ای در نزدیکی قطب شمال گذاشته ام و لذا می توانم این رویداد را در دفتر خاطرات خود ثبت کنم.

اما پس از یک روز اقامت در این شهر و مشاهده جزیره ای که علیرغم وسعت بیش از 2 میلیون کیلومتر مربع، تنها 56 هزار سکنه دارد، مطلع شدم که یک پزشک ایرانی در این منطقه مقیم بوده و به کار طبابت در تنها بیمارستان شهر مشغول است. شنیدن این موضوع برایم بسیار جالب و البته تعجب برانگیز بود.

در لابلای خاطرات این ایرانی مقیم گرینلند، ذکر این نکته در مورد دلایل اقامت در جزیره برایم جالب بود که وی برای تحصیل به دانمارک مهاجرت کرده و چند سال قبل برای گذراندن یک دوره داوطلبانه کارورزی به گرینلند سفر کرده و در آنجا ازدواج کرده و مقیم شده است.