«دی‌ان‌ای» داعش

پیروان داعش، تولید یک نسل خلق‌الساعه‌ نیستند. در درخت تبارشناسی آنها ریشه‌هایی از القاعده عراق و کمی بالاتر گروه انصار‌الاسلام هم دیده می‌شود. در چنین نسبت‌سنجی‌هایی «دی‌ان‌ای»‌های پادشاهی عربستان سعودی که وسواس شدیدی به کنترل نفوذ ایران به‌ویژه در عراق دارد، دیده می‌شود. ترکیه هم در ظهور گروه داعش مشارکت داشته است، گروهی که حتی می‌تواند آرزوهای ترکیه را هم در آینده به خطر بیندازد. 

چند ماه پس از زمانی که ناآرامی‌ها در سوریه شروع شد، ابتدا قطری‌ها و سپس سعودی‌ها، هرکدام تلاش‌هایی را برای سرعت‌بخشیدن به سقوط بشاراسد شروع کردند. در تابستان ٢٠١٣ زمانی که سوریه غرق در جنگ داخلی بود، شاهزاده بندر بن سلطان، رییس دستگاه امنیتی سعودی در دیدار با «ولادیمیر پوتین» به او پیشنهاد داده بود تا در سقوط اسد مشارکت کند و در مقابل سعودی بر سر قیمت نفت با مسکو به توافقی برسد و این تضمین را هم می‌دهد که گروه‌های جهادی «چچنی» در بازی‌های المپیک زمستانی «سوچی» هیچ اقدام تروریستی‌ای انجام ندهند. این پیشنهاد نشانگر نفوذ عربستان در بین گروه‌های چچنی است. کمی قبل از حملات ١١سپتامبر نیز همین مسوول سعودی که آن روزها در مقام سفیر سعودی در واشنگتن خدمت می‌کرد گفته بود طولی نخواهد کشید که شیعیان برای بقایشان دعا کنند. پادشاهی عربستان عملا برنامه‌ریز چنین تحرکاتی است. آنچه طراحان این سیاست مخرب به دنبال آن هستند به‌راه‌انداختن نوعی پشتیبانی از خشم سنی‌ها در مرزهای نزدیک با ایران است. در عین حال باید دانست که ریاض تا چه میزان کمک‌هایی را با هدف تحت‌فشارگذاشتن شیعیان در خارج و حتی داخل عربستان‌سعودی ساماندهی می‌کند. تقریبا می‌توان گفت در فضای رسمی آیینی وهابیت سعودی و سلفی‌گرایی مورد ادعای گروه‌های جهادی، هیچ‌چیز جز نوعی روان‌گسیختگی حاکم نیست.

گروه داعش نتیجه یک نسل خلق‌الساعه نیست. شناسایی رگه‌های «دی‌ان‌ای» پادشاهی سعودی که نگرانی خاصی از نفوذ ایران در عراق دارد یا به‌دنبال چالشی‌کردن روابط تهران- بغداد است کار سختی نیست. این حرکت‌ها در مقابل هر تحول دموکراتیکی قرار دارد که برای دوام و بقای پادشاهی عربستان احساس ناامنی به وجود می‌آورد. در مقابل عربستان جهادی‌هایی را تامین مالی می‌کند که در خارج از پادشاهی عربستان در حال گسترش فعالیت‌های‌شان هستند. با این تفاوت که این جهادی‌ها از این به بعد برای خود سعودی نیز تهدید خواهند بود. از زمان ورود اردوغان به ساختار قدرت، ترکیه وارد فاز «عثمانی‌گرایی» شده است. رییس‌جمهوری ترکیه هرگز پنهان نکرده است که ترکیه می‌خواهد استیلای گذشته بر خاور نزدیک و جهان اسلام را احیا کند، منطقه‌ای که امپراتوری عثمانی مقام خلافت خود را در آن از دست داده است. تصاحب نمادهای ملی‌گرایانه ترک از گذشته‌ای با شکوه و ارتقای اقتصاد بازار زمینه را برای ظهور اسلامی متناسب با ارزش‌های مورد علاقه اردوغان و اخوان‌المسلمین و مورد قبول کشورهای غربی آماده کرده است. مدل ترکیه، ابزاری است که بر خاور نزدیک تحمیل می‌شود آن‌هم با حفظ همه پیوندهایش با آمریکا و اروپا. ترکیه در عین حال تلاش می‌کند تا عربستان را از مزیت روابط نزدیک با غرب کنار بزند و خود را به‌عنوان مدلی ایده‌آل جایگزین آن کند.

در شورش‌های بهار عربی، ترکیه دریافت که می‌تواند همچنان «کار و کاسب» خود را پیش ببرد. ترویج مدل اخوانی‌ها برای بعضی کشورهای منطقه چندان هم بدون برنامه نبود. اردوغان تصور می‌کرد می‌تواند رییس‌جمهوری سوریه را به پذیرش این دگرگونی‌ها وادار کند، او احتمالا به گسترش این ایده و حتی تقابل با دولت اسلامی هم فکر می‌کرده است. اما زمانی که با ایستادگی اسد مواجه شد، با همه هزینه‌هایی که بعدا به ملت سوریه تحمیل شد، مسیر دیگری پیش گرفت. از ژوئن ٢٠١١ اردوغان به پشتیبانی ناآرامی‌ها در سوریه پرداخت. اردوغان با سوزاندن کارت «اخوان»- که توسط سعودی‌های عملا تروریست خوانده می‌شوند - مجبور به تغییر استراتژی است. او دیگر در مورد اسد از ادبیات انتقادی تند و غلیظ استفاده نمی‌کند. در مورد عربستان سعودی، با همان اسلحه‌ای که عربستان با آن می‌جنگد ریاض را به چالش کشیده است: افراط‌گرایان اسلامی. دستکاری در احساسات و عواطف و بهره‌گیری از آنها دیگر در اختیار کسانی نیست که در ابتدا از آن عواطف و احساسات بهره‌برداری می‌کردند نتایج چنین دستکاری‌هایی نیز قابل پیش‌بینی نیست. از همه بدتر اینکه پیامدهای آن به‌سوی کسانی که آنها را تحریک می‌کردند بازمی‌گردد. مثال تاریخی چنین اقداماتی ژنرال ضیاءالحق پاکستانی و مثال امروزی بازی با گروه‌های افراطی و رویارویی با خطرات آنها، ترکیه و عربستان است. اگر داعش ساخته و پرداخته عربستان و ترکیه به عنوان سنگری در مقابل تشیع بود، اما حذف آنها دیگر تنها کار این دو کشور نیست. آنها می‌دانند که در آستانه شکست بزرگ سازمانی قرار دارند. در این میان ایران بدون شک برنده قطعی این تحولات است. برنده‌شدن ایران در چنین مناقشه‌ای نه برای ریاض قابل پیش‌بینی بود و نه برای آنکارا، عمان، واشنگتن و حتی اسراییل. ائتلاف بین‌المللی در بالاترین سطح خود آمریکا را نیز در تنگنای مشابهی قرار داد.