بحرانی به پیچیدگی یک جدایی

جدایی شبه‌جزیره کریمه از قلمرو دولت اوکراین یکی از داغ‌ترین خبرهای سال گذشته میلادی بود. بحران اوکراین که با صف‌کشی آمریکا و روسیه مقابل یکدیگر همچنان ادامه دارد، این‌روزها به نبرد غرب و روسیه تبدیل شده و بدون تردید بحران اوکراین بحران اروپا هم هست. از نظر تحلیل روند بحران‌ها، این بحران در مسیری جریان دارد که اصطلاحا روبه‌تصاعد است و چشم‌انداز خوبی را بازتاب نمی‌دهد. درواقع این بحران از یک مساله کاملا اقتصادی، یعنی امضای توافقنامه گمرکی شروع شده و پس از درنوردیدن عرصه سیاسی با صف‌آرایی‌ها و رزمایش‌های نظامی که برگزار شد عملا در آستانه یک منازعه نظامی قرار گرفت. پس منحنی بحران بسیار تند و سریع بود.

دو دیدگاه در این خصوص قابل‌ طرح است که اصطلاحا در عرصه روابط بین‌الملل مورد توجه و تاکید جدی قرار می‌گیرد: ١- حق حاکمیت ٢- حق تعیین سرنوشت. حق حاکمیت ناظر بر اراده حاکمان و دولت‌ها در محدوده جغرافیایی تحت اختیار آنها است و به دولت‌ها اجازه می‌دهد در این گستره اعمال قانون کنند و هرگونه تصمیمی را براساس قانون‌اساسی مصوب کشور خود به مرحله اجرا درآورند. حق تعیین سرنوشت نیز معطوف به اراده شهروندان است و به مردم یک کشور این اجازه را می‌دهد که درخصوص سرنوشت خود تصمیم بگیرند. این دو شاخص نوعی وابستگی و همبستگی شدید به یکدیگر دارند. وجود ریشه‌های مشترک فرهنگی، زبانی و نژادی نیز دلیل دیگری بر تمایل مردم کریمه برای پیوستن به روسیه بود. نکته مهم اینکه همان‌قدر که این اقدام شبه‌جزیره کریمه موافق اصل حق تعیین سرنوشت است، همان‌قدر هم اعمال این حق با اعمال زور و تهدید روسیه نیز مغایر اصول بنیادین حقوق بین‌الملل است.

حقوق بین‌الملل ضمن محترم‌‌دانستن اصولی چون حق حاکمیت دولت‌ها، اصل تمامیت سرزمینی و اصل عدم مداخله، از یک‌سو تمامیت ارضی کشورها را محترم نگه می‌دارد و از سوی دیگر منافع و خواست‌های گروه‌های ملی و اقلیت‌های قومی و دینی را مدنظر قرار می‌دهد و همچنین در وهله اول برقراری نظام‌های دموکراتیک و در مرحله دوم، اعطای خودمختاری یا فدرالیسم به اقلیت‌ها را تشخیص می‌دهد. در خودمختاری و فدرالیسم نوعی آشتی بین اصل حق تعیین سرنوشت و اصل حاکمیت دولت‌ها و تمامیت ارضی آنها مورد توجه است. اما حقوق بین‌الملل بر اتخاذ سیستم‌های فوق‌‌الذکر به‌عنوان یک قاعده الزام‌آور برای همه کشورها و شرایط تاکید نمی‌کند و تنها آن را به‌عنوان یکی از راه‌های تحقق حق تعیین سرنوشت تلقی کرده است. بحران اوکراین با واردشدن بیش از پیش بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی بدون تردید وارد مراحل جدی، حساس و خطرناک شده است. حساسیت روسیه در قبال تحولات اوکراین و حضور نیروهای نظامی این کشور در شبه‌‌جزیره کریمه به محرک موثری برای افزایش اهمیت این بحران تبدیل شده است. در این میان دخالت کشورهای غربی در مسایل اوکراین فاز جدیدی از تقابل سیاسی و ژئوپلیتیکی میان غرب و روسیه را رقم زده است. همسو با دولت موقت اوکراین، کشورهای غربی هم طرح همه‌پرسی و الحاق شبه‌جزیره کریمه به روسیه را غیرقانونی خواندند.  

آمریکا در اقدامی آشکار برای نشان‌دادن جدیت خود در قبال تحولات اوکراین و نیز گوشزدکردن توانمندی نظامی‌اش به روسیه، اقدام به برگزاری رزمایشی در دریای سیاه کرد که از قبل برنامه‌ریزی شده بود. با این همه به نظر نمی‌رسد روسیه واهمه‌ای از اینگونه اقدامات آمریکا داشته باشد زیرا مسکو توانمندی‌ عظیمی در بخش هوایی و دریایی در حوزه دریای سیاه دارد و جدای از آن منطقه نظامی جنوب روسیه نیز در حاشیه دریای سیاه واقع شده که دربردارنده نیروهای نظامی زرهی، مکانیزه و پیاده بزرگی است. در مرحله اول قصد کرملین تعیین‌تکلیف وضعیت شبه‌جزیره کریمه و الحاق دایمی آن به روسیه است که مقدمه این کار با رای مثبت پارلمان کریمه برای الحاق انجام شد. در مرحله دوم روسیه خواهان آن بود تا از افتادن اوکراین به دامان غرب جلوگیری کند. غربی‌ها در مقابل با واکنش‌های سیاسی و دیپلماتیک و در مرحله بعد با اقدامات تنبیهی اقتصادی و مالی واکنش نشان دادند، اما نباید فراموش کرد که روسیه نیز از ابزارهای زیادی مانند سلاح گازی (قطع صدور گاز به اروپا به‌عنوان سلاحی کارآمد)، کنار نهادن دلار از مبادلات بین‌المللی روسیه و عدم بازپرداخت وام‌های اخذشده از بانک‌های غربی و در نهایت مساله فروش اوراق قرضه آمریکا که در اختیار شرکت‌ها و شهروندان روسیه است، استفاده می‌کند.

رییس‌جمهور روسیه اعلام کرد کشورش ظرف سه‌سال می‌تواند از زیر بار تحریم‌های غرب بیرون‌ آید و مشکلات اقتصادی خود را حل کند. اتحادیه اروپا و آمریکا گام‌های جدیدی برای فشار بیشتر بر مسکو برداشته‌اند تا جنگ سرد جدید دو طرف شدیدتر از گذشته شود.

مقام‌های اتحادیه اروپا در اجلاس رهبران کشورهای عضو این اتحادیه تحریم‌های جدیدی علیه مسکو تصویب کرده‌اند که بیشتر شبه‌جزیره کریمه را هدف گرفته است. درحالی که ارزش روبل، واحد پول رسمی روسیه طی یک هفته ١٥درصد کاهش داشته سران اتحادیه اروپا تحریم‌های جدیدی علیه روسیه تصویب کرده‌اند که عمدتا شامل ممنوعیت سرمایه‌گذاری، تجارت و ارتباط با شبه‌جزیره کریمه و بندر «سواستویول» در این منطقه می‌شود. همزمان با تصویب تحریم‌های جدید اتحادیه اروپا علیه مسکو، «باراک اوباما»، رییس‌جمهور ‌آمریکا هم طرح کنگره این کشور برای تحریم‌ها و فشار بیشتر بر روسیه را امضا کرد تا این طرح به قانون تبدیل شود. بیش از ٢٥ تا ٣٠درصد مشکلاتی که روسیه در وضعیت کنونی با آن مواجه است، نتیجه تحریم‌هاست.