یادبود بیستمین سالروز درگذشت مهندس بازرگان؛
بنیان گذار "روشنفکری دینی" چه در سر داشت؟
پس از دوران مشروطه، نخبگان جامعه به دو دسته بزرگ تقسیم شدند. گروهی سنت گرا بودند که در مقابل هر نوع مسئله جدید و یا رخداد نو، واکنشی سلبی نشان می دادند و سعی می کردند با بهره گرفتن از متون دینی و استفاده از احساسات مذهبی مردم در مقابل افکار و رخدادهای جدید واکنشی منکوب کننده بگیرند.
صدای ایران- حیدر سمیر کرم- پس از دوران مشروطه، نخبگان جامعه به دو دسته بزرگ تقسیم شدند. گروهی سنت گرا بودند که در مقابل هر نوع مسئله جدید و یا رخداد نو، واکنشی سلبی نشان می دادند و سعی می کردند با بهره گرفتن از متون دینی و استفاده از احساسات مذهبی مردم در مقابل افکار و رخدادهای جدید واکنشی منکوب کننده بگیرند.
اما در مقابل دسته دیگر بودند که پیشرفت جامعه را گسستن از ریشه ها ی هویتی جامعه و همرنگ شدن با دول توسعه یافته می دانستند و طبق این نگرش، با همپوشانی که با قدرت حاکمه پیدا کردند برای پیشرفت پروژه خویش، از قوه قهریه دولتی نیز استفاده نکردند.
اما در کشاکش درگیری های لفظی و مکتوب و حتی خونین این دودسته، گروهی دیگر نیز در حال نشو و نما بودند که در عین اینکه دغدغه دینی داشتند، اما زیستن در دنیای مدرن را نیز خواهان بودند.
لذا در پی آن برآمدند که پروژه ای را شروع کنند که جسته و گریخته بتواند به این دغدغه آنها پاسخگو باشد.
و یکی از سردمداران و بنیان گذاران این جریان فکری کسی نبود جز مرحوم مهندس بازرگان.
او پس از بازگشت از فرنگ و پس از پایان تحصیلات خویش و مشغول شدن در دانشگاه تهران، انجمن اسلامی را با توجه به دغدغه هایی که در بالا ذکر شد بنیان نهاد و از درون همین انجمن چهره هایی رشد و نمو پیدا کردند که در جریان نهضت اسلامی، جز نیروهای فکری ومبارز آن نهضت بودند.
مهندس بازرگان، در پی کوشش های خویش برای رشد و ریشه گیری این جریان فکری، همراه همفکرانش همچون آیت الله طالقانی و مرحوم یدالله سحابی، سعی کرد با نگرش علمی به آیات قرآن، کتبی را برای نسل جوان بنگارند که از کتب نوشته شده ایشان می توان به مطهرات در اسلام، کار در اسلام، راه طی شده، اختیار، پراگماتیسم در اسلام، از خدا پرستی تا خود پرستی و آموزش قرآن در 3 جلد اشاره کرد.
ایشان در کنار فعالیت های فکری و عملی خویش، تعهد اجتماعی خویش را بعنوان یک روشنفکر فراموش ننمود.
لذا بعنوان یک مصلح اجتماعی در طول زندگی خویش، از هیچ کوششی کوتاهی نکرد و بخاطر همین رویکرد، سالها در زمان رژیم پهلوی عمر خویش را همراه با همرزمانش، در زندان گذراند و پس از انقلاب نیز باز تعهد اجتماعی خویش را فراموش نکرد و برای نظامی که سالها برای تاسیسش زندان وسختی را به جان خریده بود، در مقابل کژی ها و انحرافات ایستاد و دست از امر به معروف و نهی از منکر نکشید و در این زمینه چه بی اخلاقی ها وتندی ها که ندید.
اگر بخواهیم از آثار فکری و نوشتاری ایشان، بعنوان پدر جریان روشنفکری دینی منظومه ای ارائه دهیم به چند کلید واژه اساسی روبرو می شویم که شالوده اساسی افکار و اعمال ایشان را شکل می دهد که به اختصار به آنها اشاره می نمائیم:
1-آزادی وکرامت انسانی
آنچه ایشان در بسیاری از نوشته های خویش و بالاخص در مشی عملی اجتماعی و سیاسی خود به آن اعتقاد دارد و بیان می کند آزادی و کرامت انسان است.
ایشان در این زمینه می گوید ( اساس روح دموکراسی، قدر شناختن و ارزش دادن به فرد انسان است. انبیاء اولین کسانی بودند که حتی به پست ترین وزیر دست ترین وفراموش شده ترین طبقات مردم عنایت ومحبت کردند و برای آنان حق وحریم قائل شدند. رسول خدا می گوید: لطف خدا شامل حال کسی است که قدر خود بشناسد، آن کس که ارزش خود را نشناخت، تباه شد).
ایشان در رابطه با آزادی از دیدگاه ادیان می نویسد (پیغمبران اولین اعلام کنندگان حق آزادی طبیعی و فطری بشر بوده، پایه کلیه مذاهب حقه و اساس هر هدایت و مسئولیت بر اختیار می باشد. حکمت خدا از روز ازل بر آزادی بشر قرار گرفته است. اختیار و آزادی موهبت الهی است. لیکن جهل و غرور بشر صدها سال جلوی آن را با سدهای بیدادگری وخرافات بسته است).
2-عدالت اجتماعی
با اینکه مرحوم بازرگان به آزادی اعتقاد داشت و حتی این اعتقاد را نیز در زمینه اقتصادی داشت و به فعالیت بخش خصوصی در این زمینه معتقد بود و خود نیز در این زمینه کارهایی را انجام داد، ولیکن با ثروت اندوزی و انباشت آن مخالف بود زیرا معتقد بود انباشت ثروت زمینه تبعیض وفساد را در فرد و اجتماع به وجود می آورد.
ایشان در این زمینه می گوید: (در بیان زیان هایی که مال و تمتعات مادی برای فرد و اجتماع به بار می آورد نیز چیزی در اسلام فروگذار نشده است. از ایرادها و احترازهایی که توصیه می شود، یک سلسله محدودیت ها ومراقبت ها نتیجه می گردد که به منزله کنترل های اخلاقی و اقتصادی است و حدودی برای مال داری ترسیم می نماید).
در ادامه بیان می کند (در بسیاری از سوره های اولیه ی قرآن که ابتدای مبارزه با مشرکین معاند واشراف قریش است، خیلی بیشتر از سوره های بعدی، مال اندوزی ومال دوستی وبخل ورزی مورد ملامت شدید قرار می گیرد واز جهتی (مال اندوزی) عامل پلیدی وکفر شناخته شده است.
از نظر قرآن، برخورداری زیاد از نعمت وفراوانی ثروت،سبب سرکشی صاحب مال وقدرت وباعث ظلم در دنیا می گردد.
مصلحت در این است که روزی اندازه وحساب برسد.مال داران ومرفه ها همیشه مقابل انبیاء ومخالف حق بوده اند-کلا ان الانسان لیطغی،ان راه استغنی-(علق آیه6.7).
و آخر الامر در کنار دیگر بنیان های فکری این موسس بزرگ، به نقطه اصلی و مرکزی این منظومه فکری میرسیم که به این تعریف نهایی رسید که راه بشر وراه انبیاء در نهایت به یک نقطه میرسد که همانا آزادی بشر است.
از نظر مهندس بازرگان، عمل و رسالت پیامبران در دو چیز خلاصه می شود:
الف-انقلاب عظیم فراگیر علیه خود محوری انسانها برای سوق دادن آنها به سوی آفریدگار جهان
ب-اعلام دنیای آینده جاویدان بی نهایت بزرگ تر از دنیای فعلی.
واز همین رویکرد است که معتقد به این مبحث است که:
(انسان در سه بعد هم در برابر خدا، هم در برابر خود و هم در برابر مردم برخوردار از آزادی در ایمان، آزادی در عبادت و آزادی در برابر حکومت هاست. اساس این آزادی برنامه ی چهار ماده ای پیامبر است که در آیه ی بعثت تجلی یافته است: هو الذی بعث فی الامیین رسولا منهم یتلو علیهم آیاتهم و یزکیهم و یعلمهم الکتاب والحکمه. پیامبر در اجرای این برنامه از هیچ ابزار و امکان اجبار آمیز بهره نمی گیرد.).
مرحوم بازرگان، با این نوع دغدغه ها بود که راهی آغاز و ترسیم کرد که بعدها شاگردان و رهروان این راه، خدمات شایانی در جهت رشد فکری و فرهنگی جامعه ایران برداشتند و هم اکنون نیز این جریان فکری با تمام افت و خیزها و نقدهایی که بدان وارد می شود یکی از پر مخاطب ترین جریانهای فکری و بومی ایران است.
اما در مقابل دسته دیگر بودند که پیشرفت جامعه را گسستن از ریشه ها ی هویتی جامعه و همرنگ شدن با دول توسعه یافته می دانستند و طبق این نگرش، با همپوشانی که با قدرت حاکمه پیدا کردند برای پیشرفت پروژه خویش، از قوه قهریه دولتی نیز استفاده نکردند.
اما در کشاکش درگیری های لفظی و مکتوب و حتی خونین این دودسته، گروهی دیگر نیز در حال نشو و نما بودند که در عین اینکه دغدغه دینی داشتند، اما زیستن در دنیای مدرن را نیز خواهان بودند.
لذا در پی آن برآمدند که پروژه ای را شروع کنند که جسته و گریخته بتواند به این دغدغه آنها پاسخگو باشد.
و یکی از سردمداران و بنیان گذاران این جریان فکری کسی نبود جز مرحوم مهندس بازرگان.
او پس از بازگشت از فرنگ و پس از پایان تحصیلات خویش و مشغول شدن در دانشگاه تهران، انجمن اسلامی را با توجه به دغدغه هایی که در بالا ذکر شد بنیان نهاد و از درون همین انجمن چهره هایی رشد و نمو پیدا کردند که در جریان نهضت اسلامی، جز نیروهای فکری ومبارز آن نهضت بودند.
مهندس بازرگان، در پی کوشش های خویش برای رشد و ریشه گیری این جریان فکری، همراه همفکرانش همچون آیت الله طالقانی و مرحوم یدالله سحابی، سعی کرد با نگرش علمی به آیات قرآن، کتبی را برای نسل جوان بنگارند که از کتب نوشته شده ایشان می توان به مطهرات در اسلام، کار در اسلام، راه طی شده، اختیار، پراگماتیسم در اسلام، از خدا پرستی تا خود پرستی و آموزش قرآن در 3 جلد اشاره کرد.
ایشان در کنار فعالیت های فکری و عملی خویش، تعهد اجتماعی خویش را بعنوان یک روشنفکر فراموش ننمود.
لذا بعنوان یک مصلح اجتماعی در طول زندگی خویش، از هیچ کوششی کوتاهی نکرد و بخاطر همین رویکرد، سالها در زمان رژیم پهلوی عمر خویش را همراه با همرزمانش، در زندان گذراند و پس از انقلاب نیز باز تعهد اجتماعی خویش را فراموش نکرد و برای نظامی که سالها برای تاسیسش زندان وسختی را به جان خریده بود، در مقابل کژی ها و انحرافات ایستاد و دست از امر به معروف و نهی از منکر نکشید و در این زمینه چه بی اخلاقی ها وتندی ها که ندید.
اگر بخواهیم از آثار فکری و نوشتاری ایشان، بعنوان پدر جریان روشنفکری دینی منظومه ای ارائه دهیم به چند کلید واژه اساسی روبرو می شویم که شالوده اساسی افکار و اعمال ایشان را شکل می دهد که به اختصار به آنها اشاره می نمائیم:
1-آزادی وکرامت انسانی
آنچه ایشان در بسیاری از نوشته های خویش و بالاخص در مشی عملی اجتماعی و سیاسی خود به آن اعتقاد دارد و بیان می کند آزادی و کرامت انسان است.
ایشان در این زمینه می گوید ( اساس روح دموکراسی، قدر شناختن و ارزش دادن به فرد انسان است. انبیاء اولین کسانی بودند که حتی به پست ترین وزیر دست ترین وفراموش شده ترین طبقات مردم عنایت ومحبت کردند و برای آنان حق وحریم قائل شدند. رسول خدا می گوید: لطف خدا شامل حال کسی است که قدر خود بشناسد، آن کس که ارزش خود را نشناخت، تباه شد).
ایشان در رابطه با آزادی از دیدگاه ادیان می نویسد (پیغمبران اولین اعلام کنندگان حق آزادی طبیعی و فطری بشر بوده، پایه کلیه مذاهب حقه و اساس هر هدایت و مسئولیت بر اختیار می باشد. حکمت خدا از روز ازل بر آزادی بشر قرار گرفته است. اختیار و آزادی موهبت الهی است. لیکن جهل و غرور بشر صدها سال جلوی آن را با سدهای بیدادگری وخرافات بسته است).
2-عدالت اجتماعی
با اینکه مرحوم بازرگان به آزادی اعتقاد داشت و حتی این اعتقاد را نیز در زمینه اقتصادی داشت و به فعالیت بخش خصوصی در این زمینه معتقد بود و خود نیز در این زمینه کارهایی را انجام داد، ولیکن با ثروت اندوزی و انباشت آن مخالف بود زیرا معتقد بود انباشت ثروت زمینه تبعیض وفساد را در فرد و اجتماع به وجود می آورد.
ایشان در این زمینه می گوید: (در بیان زیان هایی که مال و تمتعات مادی برای فرد و اجتماع به بار می آورد نیز چیزی در اسلام فروگذار نشده است. از ایرادها و احترازهایی که توصیه می شود، یک سلسله محدودیت ها ومراقبت ها نتیجه می گردد که به منزله کنترل های اخلاقی و اقتصادی است و حدودی برای مال داری ترسیم می نماید).
در ادامه بیان می کند (در بسیاری از سوره های اولیه ی قرآن که ابتدای مبارزه با مشرکین معاند واشراف قریش است، خیلی بیشتر از سوره های بعدی، مال اندوزی ومال دوستی وبخل ورزی مورد ملامت شدید قرار می گیرد واز جهتی (مال اندوزی) عامل پلیدی وکفر شناخته شده است.
از نظر قرآن، برخورداری زیاد از نعمت وفراوانی ثروت،سبب سرکشی صاحب مال وقدرت وباعث ظلم در دنیا می گردد.
مصلحت در این است که روزی اندازه وحساب برسد.مال داران ومرفه ها همیشه مقابل انبیاء ومخالف حق بوده اند-کلا ان الانسان لیطغی،ان راه استغنی-(علق آیه6.7).
و آخر الامر در کنار دیگر بنیان های فکری این موسس بزرگ، به نقطه اصلی و مرکزی این منظومه فکری میرسیم که به این تعریف نهایی رسید که راه بشر وراه انبیاء در نهایت به یک نقطه میرسد که همانا آزادی بشر است.
از نظر مهندس بازرگان، عمل و رسالت پیامبران در دو چیز خلاصه می شود:
الف-انقلاب عظیم فراگیر علیه خود محوری انسانها برای سوق دادن آنها به سوی آفریدگار جهان
ب-اعلام دنیای آینده جاویدان بی نهایت بزرگ تر از دنیای فعلی.
واز همین رویکرد است که معتقد به این مبحث است که:
(انسان در سه بعد هم در برابر خدا، هم در برابر خود و هم در برابر مردم برخوردار از آزادی در ایمان، آزادی در عبادت و آزادی در برابر حکومت هاست. اساس این آزادی برنامه ی چهار ماده ای پیامبر است که در آیه ی بعثت تجلی یافته است: هو الذی بعث فی الامیین رسولا منهم یتلو علیهم آیاتهم و یزکیهم و یعلمهم الکتاب والحکمه. پیامبر در اجرای این برنامه از هیچ ابزار و امکان اجبار آمیز بهره نمی گیرد.).
مرحوم بازرگان، با این نوع دغدغه ها بود که راهی آغاز و ترسیم کرد که بعدها شاگردان و رهروان این راه، خدمات شایانی در جهت رشد فکری و فرهنگی جامعه ایران برداشتند و هم اکنون نیز این جریان فکری با تمام افت و خیزها و نقدهایی که بدان وارد می شود یکی از پر مخاطب ترین جریانهای فکری و بومی ایران است.
گزارش خطا
نظر شما
پربحث ترین عناوین
آخرین اخبار
