چالش پادشاه نفت با ایران

«ملک عبدالله» پادشاه عربستان در پیام سالانه خود، باردیگر تاکید کرد که کشورش، آماده عبور از شوک اقتصادی ناشی از کاهش قیمت نفت و مقابله با وخیم‌ترشدن منازعه در دو کشور همسایه خود یعنی عراق و یمن است. در عوض، شاهزاده سلمان، ولیعهد سعودی به نیابت از پادشاه به ایراد سخنرانی پرداخت. این تصویر- از یک وارث پیر با مشکلات جسمی ایستاده در برابر یک پادشاه ٩٠ساله- پرسش‌های بزرگتر حول محور جانشینی یکی از مهم‌ترین تولید‌کنندگان نفت جهان را بدون پاسخ باقی می‌گذارد. 

شاهزاده سلمان ٧٩ساله، برادر ناتنی پادشاه و جانشین او، در ماه گذشته با ایستادن کنار عبدالله در نشست رهبران کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، نقش عمومی چشمگیرتری برعهده داشته است. اما سلمان نیز از وضعیت جسمی مناسبی برخوردار نیست و بنابه گزارش‌ها از زوال عقل رنج می‌برد. احتمال می‌رود حتی اگر ملک عبدالله فوت کند و سلمان به تخت و تاج دست یابد، پادشاهی چندان طولانی‌مدتی را نداشته باشد. این نکته نیز معلوم نیست که او چه کسی را به عنوان ولیعهد خود منصوب خواهد کرد و این تصمیم نیز می‌تواند بی‌ثباتی خانواده سلطنتی را بیشتر کند. 

در ورای همه اینها؛ خاندان آل‌سعود با چالش بزرگتری بر سر جانشینی در درون سیستم موروثی خود روبه‌روست. پادشاهی عربستان که در سال ١٩٣٢ توسط عبدالعزیز پایه‌گذاری شد و سیستمی را از خود برجای گذاشت که سلطنت از پسر ارشد به برادران کوچکترش انتقال یابد (پادشاه هنگامی که درگذشت ٣٥فرزند را از خود برجای گذاشت). با نسل قدیمی فرزندان عبدالعزیز که در حال مرگ یا گام‌نهادن به دوران کهولت‌اند، این کشور هیچ برنامه مشخصی برای انتقال قدرت به نسل جدید خانواده پادشاهی- نوه‌های عبدالعزیز دست‌کم٣٠نفرند- ندارد. 

علاوه‌بر بیماری پادشاه و سوالاتی بر سر جانشینی پادشاه، عربستان‌سعودی با مجموعه تهدیدهای منطقه‌ای و اقتصادی نیز مواجه شده است. 

در عمده‌ترین آنها، پادشاهی باید بتواند بر شناوربودن قیمت نفت نیز غالب آید. در هفتم ژانویه، نفت خام برنت که به عنوان نفت پایه بین‌المللی شناخته می‌شود، برای اولین‌بار از سال٢٠٠٩ به زیر ٥٠دلار در هر بشکه سقوط کرد؛ سقوطی که بخشی از آن به علت امتناع عربستان از کاهش سطح تولید بود. 

رهبران عربستان تاکنون با دسترسی به مبالغی بالغ بر ٧٥٠میلیارددلار از ذخایر خارجی خود قادر به رویارویی شوک‌های اقتصادی ناشی از افزایش تولید نفت برای کاستن از قیمت‌ها بوده‌اند. اما این موارد نمی‌توانند در درازمدت راه‌حل خوبی باشند. 

چالش‌های دیگری نیز از جمله ایران، یعنی رقیب منطقه‌ای این کشور، فراروی جانشینان عبدالله قرار دارد. عربستان‌سعودی در چند جبهه به چالشی نیابتی با ایران دست یازیده است: سوریه، عراق، لبنان و یمن. پادشاهی عربستان، نفت را به‌مثابه سلاحی برای اعمال فشار به ایران و روسیه در مقابل پشتیبانی این دو کشور از بشار اسد به کار می‌برد. ایران در مواجهه با تحریم‌ها، وابسته به نفت صددلاری برای هر بشکه است تا بتواند تعهدات بودجه خود را به انجام برساند. 

جنگ نیابتی باشدت در سوریه و عراق تداوم یافته است. متعاقب دخالت نظامی آمریکا در عراق در سال ٢٠٠٣، برخی همسایگان ایران به حمایت از جنگجویان سنی پرداختند، درحالی‌که ایران از دولت بشار اسد حمایت کرد. پس از آنکه حکومت‌های مختلف خاورمیانه به این نتیجه رسیدند که آمریکا در عراق جنگ را می‌بازد، آنها به منظور حفظ منافع خود، بعد از خروج آمریکا از عراق به مانورهای سیاسی دست یازیدند. عربستان‌سعودی که عراق را به‌مثابه سدی در مقابل نفوذ ایران می‌دید درصدد بی‌ثبات‌کردن حکوت شیعی در عراق برآمد. 

آل‌سعود خود را به‌مثابه رهبران برحق جهان اسلام می‌بینند، اما ایران چندین دهه است که این ادعا را به چالش می‌کشد. اگرچه عربستان‌سعودی دارای اکثریتی سنی است، حاکمان آن از تاثیر بالقوه ایران بر جمعیت قابل‌ملاحظه و ناراضی شیعی خود در هراس‌اند؛ به‌ویژه شیعیانی که در استان سرشار از نفت در منطقه شرقی این کشور ساکن هستند. 

هر رهبر جدیدی در عربستان بعید است طرح‌های کلان سیاست خارجی عربستان یا استفاده پادشاهی از نفت را در راستای تحمیل منافع خود دچار تغییر کرده و تلاش کند تا ایران را به کنار نهد. اما پادشاه جدید و محفل درونی او با تصمیم‌هایی بر سر جانشینی مواجه خواهند بود و باید خانواده حاکم و آینده پادشاهی را برای نسل‌های آتی دوباره شکل دهند.