در صورت خوش‌بینی به سال2015: از احتمال رسیدن به توافق نهایی تا توقف داعش

 تاکنون خبرهای منتشر شده در خصوص منطقه خاور میانه، ناامیدکننده و ناخوشایند و تحلیل های منتشر شده منفی بوده اند. اما به عقیده تحلیل گران مثبت اندیش، سال 2015 تحولات مثبتی در منطقه خاور میانه روی خواهد داد.

در واقع در چندین زمینه کلیدی احتمال وقوع اتفاقاتی مهم وجود دارد که برای نمونه می توان به توافق هسته ای بین ایران و آمریکا که به برقراری توازن قدرت در منطقه می انجامد، روی کار آمدن مقامات جدید در اسرائیل و بهبود شرایط در عراق اشاره کرد.

گفتگوهای بین ایران و آمریکا در ماه نوامبر سال 2013 که به توافق بر سر برنامه اقدام مشترک انجامید غیر منتظره، و پایان یافتن مهلت ماه نوامبر سال 2014 بدون هیچ توافقی، ناامیدکننده بود. اما سال 2015 سال سنجش اعتبار این گفتگوها محسوب می شود. به طور خلاصه، دیگر از نظر زمانی و فضای سیاسی، توجیه و توضیح منطقی برای به تاخیر انداختن و ادامه دادن این مذاکرات وجود ندارد.

دستیابی به توافق سیاسی تا ماه مارس به کشیده شدن مهلت برای نتیجه گیری در خصوص بسیاری مسائل فنی که از ملزومات دستیابی به توافقنامه جامع محسوب می شوند تا بعد از ماه ژوئیه منجر خواهد شد. اما نکته مهم این است که در سال 2015 این مسئله دیپلماتیک یا به کلی حل می شود یا مذاکرات به کلی بدون نتیجه متوقف خواهند شد.

با توجه به شرایط کنونی اختلافات در دو زمینه قابلیت غنی سازی و تسهیل تحریم ها شدید است و بی اعتمادی شدیدی میان ایران و آمریکا وجود دارد و اگر خلاف این بود توافق تا کنون حاصل شده بود. کنگره آمریکا همچنین اکنون تحت کنترل جمهوری خواهان است که این مسئله امکان هر گونه انعطافی را برای دولت آمریکا در این مذاکرات محدود می سازد.

با این حال چنین شرایطی برای نتیجه بخشی مذاکرات مفید است. نگرانی از پایان مهلت مذاکرات و چشم انداز مواجهه با گزینه های خشن تر، تمرکز بر مذاکرات را افزایش می دهد. حاصل نشدن توافقنامه تا پایان سال 2015 احتمالا به معنای پیشروی به سمت تنش، مقابله و اقدام نظامی احتمالی اسرائیل و یا آمریکا خواهد بود و برای جلوگیری از چنین عواقبی لازم است هر چه سریع تر راه حلی مناسب برای مسئله هسته ای ایران در نظر گرفته شود.

مسئله هسته ای ایران هیچ شباهتی به روند پایان ناپذیر صلح میان اسرائیل و فلسطین ندارد. به عبارت دیگر بر خلاف اسرائیل و فلسطین که نمی توانند به توافق برسند و بروز ناگهانی تنش ها میان آنان عواقبی در منطقه ندارد، عدم دستیابی به توافق هسته ای برای ایران به معنای تشدید تحریم ها و افزایش فشار اقتصادی و در بدترین حالت احتمال وقوع جنگ خواهد بود. این شرایط همچنین برای آمریکا خطر درگیر شدن در جنگ های نیابتی در منطقه همچون در عراق و افغانستان و یا خطر بروز درگیری میان حزب الله و اسرائیل را در پی خواهد داشت.

تصمیم گیری در خصوص توافق هسته ای تنها توسط شخص آیت الله سید علی خامنه ای رهبر معظم انقلاب ایران صورت خواهد گرفت که این شرایط پیش بینی حصول توافق را دشوار می سازد.

البته لازم به ذکر است که حتی در صورت حصول توافق هسته ای، تغییر چندانی در روابط آمریکا و ایران صورت نخواهد گرفت. در مقایسه با تغییر سیاست های آمریکا در تجدید روابط با کوبا، عادی سازی روابط با ایران اقدامی دشوار خواهد بود. به عبارت دیگر توافق ایران و آمریکا بیشتر تعاملی تجاری خواهد بود و دو کشور بیشتر برای جلوگیری از بروز مشکل توافقنامه امضا می کنند تا برای ایجاد فرصت های جدید در روابط. با این حال امضای توافقنامه روند کنونی روابط دو کشور را بر هم خواهد زد و پیش بینی آینده روابط دو کشور پس از حصول توافقنامه دشوار است.

در مسئله ایران و آمریکا، این که افزایش ارتباطات تا چه اندازه و با چه سرعتی پیش رود، جای بحث دارد. به گفته هاله اسفندیاری از مرکز ویلسون، محدودیت های جدی در روند عادی سازی روابط ایران و آمریکا وجود دارد. اما حل مشکل هسته ای، یکی از موانع اصلی عادی سازی روابط را از بین خواهد بود و دست کم از نظر تئوری امکان از بین رفتن مشکلات در روابط دو کشور وجود خواهد داشت. عادی سازی روابط ایران و آمریکا همچنین به حل اختلافات دو کشور در خصوص مسائل منطقه ای همچون مسئله سوریه وابسته خواهد بود. در عین حال، رهبر معظم انقلاب ایران به دلیل برخی انتظاراتی که ممکن است در نتیجه عادی سازی روابط میان دو کشور پیش آید، در خصوص عادی سازی روابط با آمریکا به شدت محتاط خواهد بود.

پیش بینی نتایج انتخابات در اسرائیل بسیار زود است، اما شواهد نشان می دهد که دوره بنیامین نتانیاهو در اسرائیل به پایان رسیده. طبق نتایج نظر سنجی های گوناگون در اسرائیل، 54 درصد اسرائیلی ها بر این باورند که اسرائیل در دوره شش ساله فعالیت نتانیاهو مسیری اشتباه را پیموده است.

در این حال روی کار آمدن میانه رو ها در اسرائیل احتمالا به بن بست روند مذاکرات صلح با فلسطین خاتمه خواهد داد. اما مسئله این است که آیا مقامات جدید در اسرائیل توانایی تصمیم گیری در خصوص روند صلح و مسائل مرزی و امنیتی را خواهند داشت؟! ائتلاف میانه رو در اسرائیل احتمالا در انتخابات طرفداران زیادی خواهد داشت، اما ممکن است قدرت کافی برای ایجاد تغییرات جدی در روند مذاکرات را نداشته باشد.

از سوی دیگر این مسئله مطرح است که آیا فلسطین - طرف دیگر روند صلح - در نهایت به صلح با اسرائیلی ها خواهد اندیشید و آیا حاضر به مذاکره با مقامات جدید در اسرائیل خواهد شد؟!

هر گونه پیچیدگی که در دو جبهه فلسطین و اسرائیل وجود داشته باشد، روی کار آمدن مقامات جدید در اسرائیل به معنای بازگشت جان کری، وزیر امور خارجه آمریکا و گروه صلح وی خواهد بود. در حالی که دوره فعالیت کری در دوران ریاست جمهوری باراک اوباما رو به پایان است، وی در مدت زمان باقی مانده (18 ماه)، همه تلاش خود را برای دستیابی به توافقی در این زمینه به کار خواهد بست. روند صلح در سال 2014 متوقف شد، اما در سال 2015 دست کم به طور نسبی از سر گرفته خواهد شد.

سال گذشته سالی وحشت آور در عراق بود. اوایل تابستان امسال، به نظر می رسید داعش سعی دارد همه جهان را اشغال کند. نگرانی هایی در مورد سقوط بغداد و اشغال آن توسط داعش وجود داشت و با توجه به شرایط سیاسی ناشی از اقدامات نوری المالکی نخست وزیر پیشین عراق، به نظر می رسید سنی ها و کردها در این کشور هر یک مسیر خود را طی می کنند.

در حقیقت ممکن است عراق هیچ گاه نتواند به عنوان کشوری با کنترل کامل بر مرزهایش عمل نماید و شیعیان، سنی ها و کردهای این کشور هیچ گاه بر سر تقسیم قدرت سیاسی و اقتصادی به توافق نرسند.

با این حال پایان سال 2014 برای عراق بهتر از آغاز آن است. به نظر می رسد نخست وزیر جدید در عراق به تدبیر شمول، معتقد و متعهد است. دولت مرکزی عراق اخیرا با کردها توافقنامه ای امضا کرده، از منافع سنی ها در این کشور حمایت کرده است و دولتی به طور نسبی کارآمد در بغداد محسوب می شود. به نظر می رود پیش روی داعش در عراق دست کم به طور موقت با سرعت کمتری روی دهد. همچنان که به نظر می رسد سرعت داعش در پیشروی در عراق کاهش یافته است.

خبرهای منتشر شده در سال 2014 حاکی از این بودند که جهان عرب بار دیگر با بحرانی بزرگ مواجه است. در حقیقت بخش اندکی از کشورهای عرب - لیبی، سوریه و یمن - اکنون با بحران مواجه هستند و حتی با در نظر گرفتن مسائلی که در مورد فلسطین و عراق مطرح شد، در بخش وسیعی از جهان عرب ثبات نسبی وجود دارد.

تونس اکنون موفق شده دو انتخابات انتقالی را با موفقیت پشت سر گذارد و قانون اساسی جدیدی در این کشور وضع شده است.

از سوی دیگر به رغم چالش های پیش روی پادشاهان کشورهای عربی همچون عربستان سعودی، قطر، امارات متحده عربی، مغرب، اردن، عمان، بحرین و کویت، ثبات نسبی در این کشورها وجود دارد.

در خصوص مصر نیز می توان گفت تبدیل نشدن آن به کشوری آنارشیستی، خبری خوب برای سال 2015 محسوب می شود. اما ناتوانی نظامی دولت مصر در حل مشکلات سیاسی و اقتصادی این کشور از احتمال بروز مشکلات در آینده خبر می دهد.

ممکن است شرایط در خاور میانه برای مدت کوتاه دیگری ناخوشایند و نگران کننده باقی بماند، اما نکته اینجاست که با توجه به اتفاقات رخ داده در منطقه اوضاع می توانست وخیم تر از شرایط کنونی باشد. از این رو می توان گفت سال 2015 به خوبی و خوشی در منطقه خاور میانه آغاز خواهد شد.