کیانوش عیاری: «خانه پدري» قرباني شد

«خانه پدري» با همان‌جنس برچسب‌هايي روبه‌رو شده كه در سينماي جهان، براي مثال برخي نصيب «روبان سفيد» ساخته ميشاييل هانكه كردند يعني اتهام خشونت‌گرايي و نمايش خشونت. در حالي كه هر دو فيلم، طبيعتا به شكل‌ها و با ساختارهاي مختلف، بنا دارند به كالبدشكافي خشونت در جوامع بپردازند. هر دو سعي مي‌كنند چهره تلخ و زننده خشونت‌ورزي مردم يك جامعه را آيينه‌وار به همان جامعه نشان بدهند. طبيعتا اين‌نوع كار با موضوع خشونت، با آنچه از سينمايي خشن و سراسر خون و خونريزي سراغ داريم تفاوت دارد. اينجا بحث بحث نقد خشونت‌ورزي است. خشونتي ريشه‌دار و عميق كه نسل‌هاي مختلف را دربرمي‌گيرد.

كيانوش عياري در خانه پدري در پي رسيدن به تصويري از ناهنجاري‌هاي اجتماعي است كه در قالب يك خانه و يك خانواده بسط داده مي‌شوند. او در گفت‌وگو با اعتماد، درباره درونمايه فيلم، داستان‌گويي و شخصيت‌ها و معناهاي مورد نظرش و همچنين مساله مهم توقيف فيلم بعد از دو روز اكران صحبت مي‌كند.

منشا شكل‌گيري فيلم برمي‌گردد به چيزي حدود ٣٧، ٣٨ سال پيش، قبل از انقلاب؛ جنايت مشابهي در شهر اهواز در جنوب ايران كه زادگاه من هم هست رخ داده بود و من اين را در طي اين ٣٧ يا هشت سال همراه خودم داشتم و طي اين دوران ورژن‌هاي متفاوتي از اين موضوع نوشته بودم. شايد هفت يا هشت بار سمت ساخت اين موضوع رفتم كه سرانجام چهار سال پيش، دقيقا چهار سال پيش، اين را در تهران جلوي دوربين بردم. با داستاني كه كاملا متفاوت است از آن خاطره‌يي كه من از ٣٨ سال پيش در اهواز داشتم. اما از حيث جوهر شبيه هم هستند. آنجا صحبت درباره پدري‌ بود كه دختر خودش را به خاطر يك مساله اخلاقي مي‌كشد و خانوادش هم در آن دخيل بودند، فرزندانش، برادرش، بچه‌هاي برادرش. اينجا هم تقريبا تا حدودي چنين عناصري وجود دارند.

 بخش اول فيلم تا حدي ترسناك - جنايي است. صحنه قتل به راحتي از ذهن پاك نمي‌شود. يك خانه قديمي داريم كه نمونه‌اش را در فيلم‌هاي ترسناك زياد ديده‌ايم. شخصيت‌هاي مشكوكي در طول اثر به چشم مي‌خورند كه در پي كشف ماجرا هستند. با اين وجود به مرور از موتيف‌هاي غالب فيلم ترسناك-پليسي در فيلم‌تان كاسته و در نهايت ساختار اجتماعي فيلم برجسته‌تر مي‌شود. چرخشي كه به نظر من مشخص‌كننده واقعيت ژانر ترسناك است و نشان مي‌دهد عوامل سازنده ترس ماهيت‌هايي اجتماعي دارند. رويكردي كه مشابه آن را امسال در «ماهي و گربه» كه در آن يك قطره خون هم ريخته نشد ديديم. مقداري از رويكرد ژانري‌تان بگويد؟ فكر مي‌كنيد مي‌شود خانه پدري را فيلم ترسناك محسوب كرد؟

حقيقتا «خانه پدري» فيلم ترسناك نيست و با ژانر فيلم‌هاي ترسناك كلي فاصله دارد. وقوع قتلي در يك زيرزمين به تنهايي ترسناك نيست. زيرزمين يك خانه قديمي اعياني است، در اين زيرزمين پدري به كمك پسرش، دخترش را به قتل مي‌رساند و در همان جا هم دفنش مي‌كند، در كف زيرزمين و چيزي كه شايد سوءتفاهم است و تماشاگر را تحت‌تاثير قرار مي‌دهد وحشت وقوع يك قتل نيست، تاثيرگذاري آن است براي تلخ‌كردن تماشاگر كه مطلقا ربطي به ترسيدن او ندارد. ممكن است اين ترس بعد از ديدن فيلم به شكل ديگري در روح و جان تماشاگر شكل بگيرد و از احتمالا تعصبات احتمالي پيرامون زندگي‌اش بترسد ولي اين صحنه و اين فيلم ترسناك نيست. صحنه جنايي و پليسي هم نيست. يك قتل است كه اتفاق مي‌افتد و قرار است در محل وقوعش دفن بشود. دوربين مطلقا طي اين ١٠٠ دقيقه از خانه قديمي‌اي كه داستان در آن اتفاق مي‌افتد خارج نمي‌شود. نه پاي پليسي به ميان كشيده مي‌شود و نه افراد ديگر. فقط افراد همان خانواده هستند در آن خانه، با همان افرادي كه ما در فيلم مي‌بينيم، در همانجا بزرگ مي‌شوند و از جواني به پيري مي‌رسند.

نه براي من ورود به چنين عرصه‌هايي نفرت‌انگيز است. كه بخواهم از يك‌سري ويژگي‌هاي بومي مثل بافتن قاليچه يا حوضي كه وسط اين خانه قديمي است و در آن سيب و هندوانه ريخته‌اند و چيزهايي از اين قبيل استفاده كنم. به نظرم هر فيلمي كه از اين عناصر بخواهد براي جذب تماشاگر استفاده كند فيلم حقيري است و اصولا فكر فكر حقيري است. نه، من اصولا نه توجهي داشتم نه اعتنايي مي‌كردم. اين‌جور مسائل در ذهن من جايي ندارند. اين عناصر به آن تعريفي كه كرديد در فيلم‌هايم استفاده نمي‌شود. وقتي چيزي شكل كاربردي دارد تماشاگر متوجه اين ويژگي‌ها نمي‌شود و آنها را در كالبد فيلم مي‌بيند.

خشونت خانه پدري خشونت مقدسي است.

نه واقعا، اين فيلم سياه‌نمايي نيست. به يك آسيب اجتماعي مي‌پردازد. به قتل‌هاي خانوادگي كه مي‌شود در مسائل ناموسي هم جا داد. اين مختص ايران نيست. در تمام دنيا چنين اتفاقاتي مي‌افتد و شدت و ضعف دارد. به عنوان نمونه بيشتر آمار آزار زن‌ها به دست شوهران‌شان در قلب اروپا در كشور اتريش رخ مي‌دهد ولي وقتي فيلمساز اتريشي به سمت و سوي اين موضوع برود بعيد مي‌دانم به او تهمت بزنند كه قصد سياه‌نمايي داشته. من هم هيچ‌وقت، هيچ‌وقت علاقه‌يي به سياه‌نمايي ندارم چون اين عين سوءاستفاده ا‌ست از امكاناتي كه موجود است و براي جذب تماشاگر ايراني نيازي به اين كار نمي‌بينم. همچنين در قالب جشنواره‌ها كه بخواهم با ارزش‌ها و ضدارزش‌ها با مشكلاتي كه ممكن است داشته باشد به رايگان واگذارش كنم. تصور من اين است كه فيلم قرار است مخاطب ايراني داشته باشد كه اگر قرار است حركتي ايجاد كند اين حركت در جهت بهبود شرايط و كيفيت زندگي است. بعد از اين تازه نوبت به جشنواره‌هاي خارجي مي‌رسد. همين.

كمترين اهميت را به روانكاوي مي‌دهم چون اصولا علاقه‌يي به ورود روانكاوي به عرصه فيلم ندارم. نمي‌خواهم سطح و جايگاه اين ناهنجاري‌ها و اتفاقات توي فيلم را محدود كنم به دايره روانشناسي انسان‌ها. ترجيح مي‌دهم اين طور نشان داده نشود كه به خاطر اختلالات رواني دست به اين كارها زده‌اند. همه‌چيز بيشتر به باور اين شخصيت‌ها برمي‌گردد. شخصيتي كه فكر مي‌كند با خدشه وارد شدن به آبروي خانوادگي‌اش همه‌چيز را از دست داده و

بر اساس چنين شرايطي دست به چنين جنايتي مي‌زند. ترجيحم اين است كه روانشناسي كوچك‌ترين نقشي براي تصميم‌گيري اينها در چنين جنايتي نداشته  باشد.

نه اتفاقا كوششي نداشتم. اولش مي‌خواستم وقوع سال هر كدام از پنج بخش فيلم را نشان بدهم اما دوست نداشتم تماشاگر ايراني كه اين سال‌ها را مي‌شناسد براي سال‌هايي كه از جانب فيلم تعيين شده معنايي خارج از نياز فيلم بتراشد. مثل اينكه يكي از سال‌هاي رخ دادن حوادث فيلم را با حوادثي كه در آن سال اتفاق افتاده تطبيق بدهد و اين را به حساب هوشمندي فيلمساز بگذارد. فيلم احتياجي به اين حقه‌بازي‌ها ندارد. هيچ فيلمي نياز به اين حقه‌بازي‌ها ندارد چون يك‌جور جعل و سوءاستفاده از وقايعي است كه خارج از متن و داستان فيلم‌ هستند. خارج از داستان فيلم.

مي‌تواند درست باشد ولي توجه كنيد به اينكه من معتقدم اگر فيلمي با دو پرسوناژ حتي در يك اتاق ساخته شود به هر حال آينه‌يي از جامعه است. اين انعكاسي از جامعه ا‌ست حتي اگر پنجره‌يي نداشته باشد تا بيرون را ببينيم. به هر شكل و صورت اجتماع در هر فيلمي وجود دارد. در بعضي از فيلم‌ها به هر حال ممكن است اين تطبيق درست انجام شده باشد. ما فيلمي را كه داستانش در يك اتاق در بسته سپري مي‌شود ببينيم و بهتر به آن جامعه و آن دوران پي ببريم و در فيلمي هم ممكن است به دلايل ضعف اين اتفاق به خوبي نيفتد. از اين جهت اين فيلم دارد كاملا زمان و دوران و جامعه خودش را نشان مي‌دهد.

نه مي‌بينيم كه اين دختر نه فقط شيطان‌صفت نيست كه حتي آدم مثبتي است. مي‌بينيم كه به‌شدت اعتراض مي‌كند به روش پدر و برادرش و حتي آرزوي مرگ آنها را دارد. البته پدرش هم به‌ او مي‌گويد دخترم كارهايي را كه ما انجام مي‌دهيم در گهواره به ما ياد داده‌اند. در واقع دارد اين مساله را از شكل فردي‌اش خارج مي‌كند و به تاريخ و فرهنگ خودش كه اين اعمال را به او تحميل كرده‌اند اشاره مي‌كند. دختر بلوند اتفاقا چهره مثبتي است. بيشتر براي من اين مهم بود كه يك‌جور زنجيره باشد كه به ياد بياوريم اين همان كودك است كه دختري شده و پا به سن گذاشته. ما در واقع از اين دختر كوچك بلوند استفاده مي‌كنيم براي پيوستگي تاريخ در افراد اين خانواده. يك استفاده كاملا فني دارد.

ببينيد، من به دليل شرايط شكننده‌يي كه هست ترجيح مي‌دهم الان واقعا سكوت كنم. فقط مي‌توانم بگويم براي من بسيار تاسف‌بار است. براي من خيلي ناراحت‌كننده است و اين فيلم در ١٠، ١١ سانس روز پنجشنبه نه فقط نشان داد هيچ مشكلي ندارد بلكه برعكس با اقبال فوق‌العاده‌يي هم مواجه شده. خب چرا بايد اين فرصت و اين شانس از فيلم گرفته شود ولي لودگي‌هاي فراوان و فيلم‌هايي كه براي ذهن تماشاگر مضرند نمايش داده شوند؟

نه، نه، آنكه دست نمي‌خورد. نيازي هم نيست دست بخورد. اين ١٠ سانس نشان داد كه اتفاق خاصي نيفتاد و تمام حرف‌هايي كه راجع به آن قسمت گفته مي‌شود بيهوده محض‌ هستند. اين فقط و فقط يك بهانه‌گيري است و هيچ اتفاقي براي تماشاگر نيفتاده. اگر تماشاگر را در معرض تفتيش عقايد قرار نمي‌دادند كه به زور ميكروفون را ببرند جلويش و بپرسند آيا شما از اين صحنه آزرده شديد تصوير واضح‌تري هم از برداشت مخاطب داشتيم. تاسف‌بار است. به نظرم اين فيلم قرباني تنگ‌نظري‌ها شده.

فيلم ظاهرا بايد به خواب زمستاني برود.

نه اين حذف شدن‌ها چيز عامدانه‌يي نيست. اولا عمو در فيلم وجود داشت تا سال‌هاي بعد. مي‌تواند وقتي برادرش به سن پيري مي‌رسد مرده باشد ولي پسرش (همان كه شمشير را فرو مي‌كند توي زمين) زنده است و در سنين بالا مي‌بينيمش. دليل اينكه گذر سال‌ها را روي فيلم علامت‌گذاري نكردم اين بود كه ذهن تماشاگر معطوف به شبيه‌سازي شخصيت‌ها نشود.

بله دارم خودم را آماده مي‌كنم براي يك فيلم سينمايي. فعلا اطلاعات بيشتري نمي‌توانم بدهم اما به زودي، ظرف دو، سه ماه آينده، فيلمي را شروع خواهم كرد.