مروری بر توصیه‌های رهبرانقلاب برای بازسازی‌ بم

دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله خامنه ای در گزارشی به مرور توصیه های رهبر انقلاب برای بازسازی بم پرداخته است.

صبح پنجم دی ماه 1382 زلزله ای در شهر بم اتفاق افتاد که بیش از 26 هزار کشته و 30 هزار زخمی بر جای گذاشت و اکثر خانه ها و ساختمان های شهر نیز تخریب شدند. در همان ساعات اولیه ی حادثه، رهبر انقلاب درپیامی از همه ی مسئولین و مردم خواستند که با همه ی توان به یاری مردم بم بشتابند. سه روز بعد از آن، رهبر انقلاب وارد بم شدند تا از نزدیک در جریان امور اجرایی و امدادی قرار بگیرند. این حضور البته اولین بار و آخرین بار نبود و بعد از آن نیز حضور و پیگیری های ایشان ادامه یافت.

متن زیر، گفتاری است از مهندس محمد سعیدی کیا،رئیس وقت بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و از مسئولین اصلی بازسازی شهر بم، درباره ی برخی اقداماتی که رهبر انقلاب برای تسریع در بازسازی بم انجام دادند.

پنجم دی ماه، ساعت پنج و نیم صبح، زلزله ی بم اتفاق افتاد. بلافاصله نیروهای امدادی وارد شهر شدند و کمک های اضطراری که از روز اول شروع شده بود، تقریباً یک ماه ادامه داشت. همان روز رهبر انقلاب پیام دادند و گفتند: «بر همه ی دستگاه های مسوول در استان کرمان و در مرکز لازم است که با همه ی توان و با سرعت به یاری مردم زلزله زده بشتابند و وسایل مورد نیاز را به خصوص با توجه به فصل سرما برای آنان فراهم کنند».

من از روز دوم آنجا بودم. همان طور که می دانید، بازسازی بعد از مرحله ی امداد و نجات صورت می گیرد. این کار با سرعت بالایی در بم انجام شد به طوری که روز سوم که بعضی از نیروهای کمکی خارجی با دستگاه ها و امکانات زنده یاب برای بیرون آوردن مردم از زیر آوار آمدند، هیچ جنازه ای، حتی در روستاها، زیر آوار نبود! چون قبل از رسیدن آن ها، نیروهای ایرانی همه را از زیر آوار درآورده بودند. مردم، به خصوص ایرانی ها، در این جور مواقع بسیار کمک می کنند. رساندن آهسته آهسته ی آب و ارزاق به مردم از همان روز اول کار مهمی بود. تا آن روز، به جز زلزله ی رودبار، بزرگ ترین زلزله ای که موجب خرابی شهری شده باشد، زلزله ی بم بود.

جلسه ی هیات دولت روز هفتم در همان بم تشکیل شد. در جلسه ی دولت قرار شد بنیاد مسکن، روستاها را بازسازی کند. روز هشتم حضرت آقا سرزده تشریف آوردند و از مناطق مختلف شهر بازدید کردند. آقا برای سرکشی و اینکه در این چند روز چه اقداماتی صورت گرفته است آمده بودند. علاوه بر خصوصیت سیاسی و فرهنگی بودن آقا، باید خصوصیت اجرایی بودن و آگاهی به موضوعات اجرایی و مدیریتی را هم به خصوصیات ایشان اضافه کنیم. دوران رئیس جمهوری باعث شده است که ایشان به مسائل اجرایی نیز اشراف کاملی داشته باشند. این خصوصیت را می توان در سفرهای استانی که می روند هم مشاهده کرد. این گونه نیست که دو روزه به استانی بروند و برگردند، بلکه به عمق مسائل می نگرند. در سفرهای استانی برای اینکه بدانند در استان چه خبر است، معمولاً، هم با مردم صحبت می کنند و هم با مسئولان. سفر بم نیز همین گونه بود.

بعد از آن، جلسه ای هم در تهران برگزار شد که هیات دولت برای دادن گزارش خدمت آقا رسیده بودند. من هم در آن جلسه حضور داشتم. طبق آن گزارش، خدمت حضرت آقا عرض شد که بنیاد مسکن قرار است روستاها را بازسازی کند. برای بازسازی شهر نیز به فکر هستیم تا سازمانی تشکیل شود. حضرت آقا فرمودند، بنیاد مسکن این تجربه را دارد، روستاها را که قرار است بازسازی کند، بازسازی شهرها را هم به بنیاد بسپارید. از همین جا، در حقیقت، استراتژی بازسازی بم، با این جمله ی حضرت آقا مشخص شد و بازسازی شهر بم و بروات به بنیاد سپرده شد. همان طور که می دانید، این دو شهر در فاصله ی ده کیلومتری از یکدیگر قرار گرفته اند و جمعیت یکی از آن ها صد هزار نفر و دیگری بیست هزار نفر است.

در بم، حدود بیست وسه هزار خانه خراب شده بود، اما در بازسازی انجام شده حدود سی وسه هزار خانه ساخته شد. یعنی همه ی کسانی که ازدواج کرده بودند و در خانه ی پدر خود زندگی می کردند نیز صاحب خانه شدند؛ برای آن ها هم خانه ی مجزا ساخته شد.

مجددا بیست وششم دی ماه بود که آقا به بم رفتند تا ببینند توصیه هایی که در سفر اول کرده بودند تا چه حد عملی شده است. بعضی از مسئولین متوجه نشده بودند که کی آقا آمده بودند! خیلی از مردم هم ایشان را نشناختند، چون ایشان جوری لباس پوشیده بودند که خیلی قابل شناسایی نبود.

بار سوم هم سال 84 بود که رهبر انقلاب در جریان سفر استانی به کرمان، پیگیر کار بازسازی بم بودند و در آن سفر توفیق بود که من هم در کنار ایشان باشم. همان ایام، زلزله ی زرند نیز اتفاق افتاده بود و علاوه بر بازسازی بم، در زرند هم مشغول به کار بودیم. همان طور که می دانید، در زرند سال 1356 نیز زلزله ای اتفاق افتاده بود. اتفاقاً آن زمان هم بنده به آنجا رفته بودم. متأسفانه در زلزله ی بعدی، بسیاری از خانه های ساخته شده بعد از زلزله ی 1356، خراب شده بود.

به یاد می آورم در آن سفر، آقا با دقتِ بسیار همه چیز را وارسی می کردند. بم اولین جایی بود که فقط به مردم شهر به طور کامل اسکان موقت داده شده بود. اسکان موقت ها، واحدهای هجده تا بیست متری بودند که بعضاً هنوز هم در بم وجود دارند. تعدادی از آن ها اردوگاهی بودند که امروز همه ی آن ها جمع شده اند. تعداد زیادی در خانه های خود مردم، چه بعد از آواربرداری و چه قبل از آن، ساخته شده بودند. حضرت آقا از همه ی آن ها بازدید کردند. حتی از وضعیت سرویس های بهداشتی هم پیگیری کردند تا از کوچک ترین نیازهای مردم غفلت نشود.

بنده و فرماندار نیز در ماشین خدمت آقا بودیم. به دقت در کوچه و خیابان به بازدید و بررسی اینکه چه چیزی در کجا ساخته شده و چقدر تمام شده است، پرداختند. بعد به بازدید زرند رفتیم. در زرند نیز به دقت همه چیز را بررسی کردند. با اینکه از زلزله ی زرند زمان زیادی نگذشته بود، بازسازی ها شروع شده بود. ایشان در هر دو شهر، برای مردم صحبت کردند.

به نظر من، تدبیر آقا در مورد اینکه بازسازی توأم شهر و روستا را یک سازمان برعهده داشته باشد، تدبیر بسیار مهمی بود. به همین علت، همه ی تجربه ی چندین ساله ی این سازمان در جنگ و زلزله های قبلی، در بازسازی مناطق زلزله زده متمرکز شد. لازم است بدانید برای بازسازی بم، شورایی در دولت با نام شورای راهبری و سیاست گذاریِ بازسازی بم تشکیل شد. رئیس اول آن، وزیر مسکن، آقای عبدالعلی زاده بودند. ده یا دوازده عضو دیگر نیز از وزارتخانه ها و دستگاه های مختلف در این شورا حضور داشتند. از استانداری کرمان گرفته تا وزارتخانه های مختلفی که در این امر دخیل بودند. بحث بسیار مهم این شورا بر سر چگونگی نحوه ی بازسازی بم بود.

عده ای در شورا قویاً معتقد بودند برای ساخت آن سی وسه هزار خانه با چندین پیمانکار قوی خارجی قرارداد بسته شود و هرکدام ساخت چند هزار خانه را برعهده بگیرند. در بم، مردم همه چیز خود را از دست دادند. زندگی خود را از دست دادند. نه فقط اموال، که پدر، مادر، خواهر و برادر خود را از دست دادند. مردم بسیار غم زده و داغدار بودند. به این دلیل، عده ای موافق آوردن پیمانکار بودند، زیرا توانایی کارفرما بودن را در این مردم غم زده نمی دیدند. در ظاهر نیز حق با آنها بود.

بنیاد مسکن اما به شدت مخالف این نظر بود. بالأخره کمیته ای تشکیل شد و بعد از چندین ساعت بحث، مشخص شد نظر بنیاد صحیح است. نظر بنیاد این بود که مردم از خانه ای که بنیاد برای آن ها می سازد استقبال نمی کنند، زیرا این تجربه را در بعضی از مناطقی که بعد از جنگ بازسازی کرده بود، به دست آورده بود. به نظر بنیاد، خود مردم باید خانه های خود را می ساختند. ما باید فقط به آن ها کمک می کردیم. کمک نیز به این شکل که اقداماتی را که مردم تک تک نمی توانستند انجام دهند، ما انجام بدهیم؛ مثل آواربرداری، بردن تعدادی شرکت مهندسین مشاور، کارهای مربوط به وام، تهیه ی مصالح و... . اما نقشه ی خانه ها باید به دلخواه مردم تهیه می شد.

نظر بنیاد این بود که همین افراد می توانند خانه ی خود را بسازند. اصلاً خود آن ها باید این کار را انجام دهند، زیرا کسی غیر از خود آن ها نمی تواند زندگیِ ازبین رفته ی آن ها را بازسازی کند. در حقیقت، با ساخت خانه، زندگیِ خود را از نو بنا می کنند و این خانه سازی جای غم و اندوه را در ذهن آن ها می گیرد. همین طور نیز شد. وقتی درگیر خانه ساختن شدند، دیگر آن غم و اندوه کنار رفت و دغدغه ی ساختن جانشین آن شد. در بم، هرکس خانه ی خود را به دلخواه خود ساخته است. دلیل آن هم تدبیر آقا بود. در واقع در بم، لطف خدا و تدبیر آقا بود که بنیاد با تجربه ای که داشت، برای این کار انتخاب شد و توانست استراتژی خود را نیز در شورای سیاست گذاری و بازسازی بم پیش ببرد.

کل سیاست بم در یک جمله خلاصه می شود که مردم خودشان بسازند. بنیاد به دنبال همین بود. فرض کنید کسی که در تهران زمین دارد و می خواهد خانه ای بسازد، اول کسی را پیدا می کند که نقشه ی آن خانه را بکشد. در تهیه ی نقشه، این فرد است که مشخص می کند چه می خواهد. تعداد طبقات، تعداد خواب ها و شکل ظاهری خانه را انتخاب می کند. در بم نیز همین اتفاق افتاد. به هیچ وجه به مردم گفته نشد که چنین چیزی را برای شما می سازیم. شهر به ده یازده منطقه تقسیم شد. برای هر منطقه، دو تا سه شرکت مشاور انتخاب شد. مردم به این مشاوران مراجعه می کردند و آنچه می خواستند را توضیح می دادند. مشاور نیز از آن ها امضا می گرفت و کار را انجام می داد.

در واقع، بازسازی بم کار فرهنگی بزرگی است، زیرا مردم انتخاب کرده اند و انجام داده اند. فرض کنید در انتخابات اگر مردم احساس کنند شخص دیگری می خواهد برای آن ها تصمیم بگیرد، زیر بار نمی روند. همیشه این گونه است که مردم می خواهند انتخاب کننده باشند. در بم، نمایشگاه بزرگی با حضور شرکت های استاندارد برگزار شد. مردم در این نمایشگاه حتی طرح کاشی، نوع و شکل در و نوع سنگ خانه ی خود را انتخاب کردند. بنیاد با تجربه ای که داشت، می دانست نباید خود را به جای مردم بگذارد و به جای آن ها انتخاب کند. به نظر من، اینکه همه چیز به نظر مردم بستگی داشته باشد، کار فرهنگی بسیار بزرگی است.

در مصوبات بازسازی بم، همیشه سه اصل باید رعایت می شد: اولی استحکام در ساخت وساز، دومی مشارکت و سومی حفظ هویت تاریخی-فرهنگی بم. در این راستا، آقای عبدالعلی زاده در شورای سیاست گذاری، شورای معماری و شهرسازی بم را ایجاد کردند. پنج معمار و شهرساز برجسته ی کشور انتخاب شدند. رئیس این شورا نیز معاون شهرسازی بود. در زمان وزارت بنده نیز این روند همچنان ادامه پیدا کرد. 30 شرکت مهندسین مشاور در بم مستقر شده بودند که مردم به آن ها مراجعه می کردند. شهر منطقه بندی شده بود و مشاوران هر منطقه نیز مشخص شده بودند. شورا نمی توانست با تک تک آن ها در ارتباط باشد. بنابراین یک مشاور مادر انتخاب شد. در واقع این مشاور مادر، حلقه ی وصل این 30 مشاور با شورای معماری بود. شورای معماری هرچه را تصویب می کرد، توسط مشاور مادر به سایر مشاوران ابلاغ می کرد.

می دانید که 70 درصد بم خانه باغ بود. مردم بم سه کار را با هم انجام داده بودند. در خانه ای که سرپناه آن ها بود، برای تأمین بخشی از اقتصاد خانوار، نخل هایی در باغ آن داشتند که این درختان باعث تلطیف هوا نیز می شدند. بنابراین، این خانه باغ ها یکی از هویت های مردم بم محسوب می شد. 12 میلیون تن آوار از بم بیرون برده شد. در روزهای اول، بسیاری از افراد می گفتند این کار شدنی نیست، شهر را چهار کیلومتر آن طرف تر بسازید. در حالی که این خانه باغ ها هویت مردم بودند. در ضمن، از آنجا که ارگ بم از آثار تاریخی و فرهنگی کشور بود، برخی درصدد بزرگ کردن قضیه بودند.

با این حال، نظر حضرت آقا این بود که اول به مردم رسیدگی کنید، بعداً به سراغ ارگ بروید. ایشان با توجهی که به مردم دارند، اولویت را با کار مردم می دانستند و معتقد بودند ارگ را می توان 10 سال دیگر نیز بازسازی کرد. باید اضافه کنم، در حال حاضر، ارگ در حال بازسازی است، اما برنامه ی بازسازی آن، برنامه ای بلندمدت است.

بعد از سفر سوم، حضرت آقا همچنان پیگیر روند بازسازی بودند. بنده تاکنون دو بار، در دو ملاقات مختلف، از آقا شنیده ام که تأکید می کنند در مدیریت به سه نکته ی خیلی مهم توجه کنید. اولی کیفیت کار است. دومی پیگیری کارهایی که مسئول آن هستید. سومی نظارت داشتن بر عوامل و کارهاست. این ها سه نکته ی کلیدی در مدیریت هستند. در بم نیز توصیه ی آقا بر این اساس بود. ایشان می فرمودند حرف هایی که می زنید، توصیه هایی که می کنید، باید تا به نتیجه رسیدن پیگیری کنید. بر کیفیت کارها نیز نظارت کنید. مدل دستگاه نظارتی بم، نظارتی بسیار قوی بود. بنده به جرأت می گویم بم یکی از مستحکم ترین شهرهای کشور است. می دانید که زلزله ی دیگری که در بم اتفاق افتاد، حدود 6/5 ریشتر بود، اما هیچ چیز خراب نشد، حتی در روستاها.

حضرت آقا بر برنامه ریزیِ بازسازی بم و نحوه ی بازسازی، نظارت کامل داشتند. مراحل کار، چه به صورت حضوری و چه به صورت کتبی، خدمت آقا گزارش می شد. هر هفته، گزارش کار برای مسئولان، دولت و دفتر حضرت آقا فرستاده می شد. بنیاد مسکن در چهار سال بازسازی بم، هر سال حدود 52 گزارش برای دفتر آقا فرستاده است و ایشان را از روند بازسازی باخبر کرده است. مطمئن هستم ایشان نیز افرادی را می فرستادند تا گزارش روند بازسازی را به اطلاع ایشان برسانند. البته نمی دانم چه کسی و چگونه، اما مطمئن هستم این کار را می کردند. حضرت آقا همیشه موضوع مورد نظر خود را تا حصول نتیجه ی نهایی، به طور مرتب دنبال می کنند.