خودزنی عربستان علیه ایران
«این یکی از اشتباهات عده‌یی است که تصور می‌کنند با موضوع نفت می‌توانند مسائل مهم و استراتژیک منطقه را تغییر دهند. ما ایرانی‌ها شرایط بسیار سخت‌تر از شرایط فعلی را نیز تحمل کرده‌ایم. در زمان جنگ تحمیلی تمام کشورهای بلوک غرب و شرق و منطقه عربی علیه ما بودند و ما در آن زمان نفت را به قیمت بشکه‌یی ٧ و ٨ دلار می‌فروختیم اما هم جنگ و هم کشورمان را اداره کردیم. ما روش‌ها و سناریوهای مختلفی را برای اداره کشور در شرایط مختلف داریم اما این‌بار فراموش نمی‌کنیم که چه کشورهایی در زمینه کاهش قیمت نفت توطئه کردند.»
این جملات بخش‌هایی از سخنان علی لاریجانی، رییس مجلس شورای اسلامی در جریان سفر یک روزه وی به کشور سوریه و در نشست مشترک خبری با محمد جهاد اللحام، همتای سوری‌اش بود. رییس مجلس شورای اسلامی در این اظهارات اشاره مستقیمی به هیچ کشور تولید‌کننده نفت و تصمیم‌گیر در اوپک نکرد اما عاقل را اشارتی کافی‌است. ریشه سخنان لاریجانی و بسیاری از موضع‌گیری‌هایی که در یک ماه و نیم گذشته از سوی بسیاری از چهره‌های سیاسی در خصوص بهای نفت شاهد بودیم به ماه اکتبر و تصمیم غافلگیر‌کننده عربستان سعودی بازمی‌گردد. در سمیناری در نیویورک در ماه اکتبر بود که نماینده عربستان سعودی در اوپک، با جملات خود شرکت‌کنندگان و همتاهای خود از سایر کشورهای عضو را شوکه کرد. وی به صراحت اعلام کرد که کشورش به دنبال حمایت از رویه کاهش بهای نفت است. این سیاست در حالی از سوی آل سعود علنی شد که عربستان سعودی در چند دهه گذشته همواره طرفدار پر و پاقرص افزایش بهای نفت و کاهش تولید جهانی بوده است.
پیام شفاهی نماینده عربستان سعودی در آن سمینار یک ماه بعد در تاریخ ٢٧ نوامبر در نشست رسمی اوپک در وین جامه عمل پوشید. عربستان در نشست اخیر اوپک با راضی کردن سایر اعضا به ثابت نگه داشتن میزان تولید، بهای نفت را به سراشیپی افت سوق داد. بهای نفت بر اساس این تصمیم عربستان از بشکه‌یی حدودا ١٠٠ دلار در تابستان به حدود ٦٠ دلار سقوط کرد، هرچند که وزیر نفت ایران به صراحت اعلام کرد تصمیم اخیر اوپک چیزی نبود که ایران از آن رضایت داشته باشد اما نوک پیکان حرکت عربستان سعودی بی‌هیچ شک و تردیدی به سمت دو کشور ایران و روسیه نشانه رفته بود. نه تنها مقام‌های ایران و روسیه که بسیاری از تحلیلگران هم در تحلیل‌های خود از شرایط به وجود آمده، اذعان داشتند که آنچه در پشت پرده حرکت عربستان سعودی نهفته است همکاری با متحد قدیمی خود ایالات متحده امریکا برای اعمال فشار بر تهران و مسکو است؛ دو کشوری که یکی به دلیل برنامه هسته‌یی‌اش و دیگری به بهانه دخالت در پرونده اوکراین مورد شدید‌ترین تحریم‌های غرب قرار گرفته‌اند. کاهش قیمت نفت یا ممانعت از بالا رفتن بهای آن نه تنها به اقتصاد نفت‌محور ایران و بازار در حال نزول روسیه صدمه‌های اقتصادی وارد می‌کند بلکه می‌تواند ژئوپولتیک منطقه خاورمیانه را هم دچار تغییرهای مورد پسند امریکا کند، هر چند علی النعیمی، وزیر نفت عربستان در کنفرانسی که روز شنبه در ابوظبی برگزار شد منکر وجود هرگونه توطئه‌یی از سوی این کشور در کاستن از قیمت نفت شد و ادعا کرد که تصمیم عربستان برای کاهش قیمت نفت بر اساس «اقتصاد» بوده است و به دنبال فلج کردن اقتصاد روسیه و ضرر به ایران نیست اما تحلیل‌هایی که در یک ماه اخیر از سوی بسیاری از رسانه‌های منطقه‌یی و فرامنطقه‌یی منتشر شده همچنان ایران و روسیه را اصلی‌ترین هدف ریاض از این بازی جدید نفتی می‌داند.
نفت، ابزاری برای تنبیه روسیه
در همین راستا وین مدسن، خبرنگار امریکایی که به تهیه گزارش‌های تحقیقی شهرت دارد در تازه‌ترین گزارش خود در خصوص دلایل کاهش قیمت نفت از نقش سازمان سیا سخن گفته و تاکید کرده است که اصلی‌ترین اهداف امریکا در کمک به عربستان سعودی در این مسیر، ایران، روسیه و ونزوئلا هستند. مدسن در این گزارش نوشته است که سازمان جاسوسی سیا مهندسی عرضه بیش از حد نفت به بازار را برای شکست «ولادیمیر پوتین» رییس‌جمهور روسیه و «نیکولاس مادورو» رییس‌جمهور ونزوئلا و البته ایران برنامه‌ریزی کرده است.
بر اساس این گزارش، «جان برنان» رییس فعلی سیا که پیشتر در عربستان سعودی حضور داشت و هم اینک نیز با کمک عوامل خود در امور نفتی این کشور دخالت دارد، شرکت نفتی «آرامکو» عربستان سعودی را مجاب کرد که برای افزایش استخراج نفت از روش «شکست هیدرولیکی»استفاده کند. نویسنده با اشاره به اقدامات ایذایی سیا در روسیه و ونزوئلا و تلاش‌های این دو کشور برای مقابله با حمله اقتصادی در این مسیر به موضع ایران پرداخت و نوشت: «ایران در این بین سال‌ها است که زیر فشار تحریم‌های اقتصادی غرب بابت برنامه‌های هسته‌یی خود است و در بین کشورهای یاد شده بهترین کشور است که می‌تواند با کمک تجربیاتش از این وضعیت نجات یابد. ایران از لحاظ کالاهای اساسی، خطوط ارتباطی و زیر ساخت‌های صنعت نفت تا حد نسبتا زیادی متکی به تولید داخلی است و قادر است از فشار تحریم‌ها خلاصی یابد.
در شرایطی که روسیه عزم خود را برای کاستن از میزان تولید روزانه نفت اعلام کرده اما بسیاری از مخالفان سیاست‌های آرام باراک اوباما در قبال این کشور اعتقاد دارند که عربستان سعودی با پایین نگاه داشتن بهای نفت در حقیقت اشتباهات اوباما در برابر روسیه را جبران کرده است. یکی از این مخالفان سرسخت، سناتور جمهوریخواه جان مک‌کین است. وی اخیرا در مصاحبه با شبکه سی‌ان‌ان با تاکید بر عدم اقدام جدید باراک اوباما در قبال تحولات اوکراین و ضعف وی در برابر روسیه، از عربستان سعودی به دلیل پایین نگهداشتن قیمت نفت قدردانی کرد. جان مک کین با انتقاد از مواضع اوباما در بحران اوکراین گفت: هیچ کدام از اقدامات پرزیدنت اوباما نشانی از قدرت و عزم جدی در برابر ولادیمیر پوتین نداشته است. پرزیدنت اوباما و ما باید از سعودی‌ها تشکر کنیم چرا که قیمت هر بشکه نفت را به حدی رسانده‌اند که سبب صدمه زدن به اقتصاد ولادیمیر پوتین شده است».
جان مک کین در حالی از ضربات وارده به روسیه در نتیجه کاهش بهای نفت سخن می‌گوید که وزیر انرژی روسیه اخیرا از طرح کشورش برای کاهش تولید نفت در راستای مهار مشکلات اقتصادی خبر داده است. الکساندر نواک، وزیر انرژی روسیه در خصوص جزییات این طرح گفت: انتظار می‌رود که در سال ٢٠١٥، تولید نفت به ٥٢٥ میلیون تن برسد و در مجموع وزارت نفت روسیه نمی‌خواهد در شرایط اقتصادی کنونی خطر کند؛ شرایطی که ممکن است حجم تولید باز هم کمتر شود.
راهی برای مهار ایران
ایران و روسیه در چند سال اخیر در پرونده سیاسی سوریه در کنار هم ایستادند و به نظر می‌رسد که در حال حاضر با توجه به در جریان بودن مذاکرات هسته‌یی ایران با ١+٥ و تلاش جهانی برای پایان دادن دیپلماتیک به اختلاف‌ها، این دو کشور در بحران نفتی ایجاد شده هم دوشادوش هم ایستاده‌اند. عربستان سعودی در جریان بحران سوریه نتوانست از سرمایه‌گذاری‌های سیاسی و اقتصادی خود برای پایین کشیدن بشار اسد از اریکه قدرت به نتیجه مطلوب برسد و جریان‌های تروریستی هم که به وسیله این کشور ایجاد و ارتزاق کردند در حال حاضر به تیر به خودی و تهدیدی برای امنیت ملی عربستان تبدیل شده‌اند، در نتیجه نفت در شرایط فعلی منطقه‌یی و در حالی که ایران در سایه دولت یازدهم سیاست جدیدی برای کاستن از تنش‌ها با همسایگان را در پیش گرفته تنها ابزار در اختیار ریاض برای ممانعت از بازگشت ایران به روزهای اوج در منطقه است.
فارن پالیسی در تازه‌ترین تحلیل خود نگاهی به دلایل کاهش شدید بهای نفت در بازارهای جهانی داشته و اصلی‌ترین هدف ریاض از این اقدام را «تضعیف ایران» می‌داند. در بخش‌هایی از این گزارش با اشاره به اینکه عربستان سعودی در راستای رقابت منطقه‌یی با ایران همواره از اهرم نفت استفاده کرده است، آمده است: «بازارهای نفت، از مهم‌ترین حوزه‌های رقابت و کشمکش سعودی- ایرانی برای تسلط و غالب شدن بر امور خلیج فارس باقی مانده است». فارن پالیسی در ادامه به سرمقاله‌یی اشاره می‌کند که مشاور امنیتی بندر بن سلطان، سفیر وقت عربستان در امریکا و وزیر سابق اطلاعات این کشور در نوامبر ٢٠٠٦ در واشنگتن پست منتشر کرده و در آن نوشته بود که اگر عربستان سعودی تولید نفت را افزایش داده و بهای آن را به نصف (میزان کنونی) کاهش دهد، این موضوع برای ایران ویرانگر خواهد بود.
پرونده هسته‌یی و رویکرد دستگاه دیپلماسی ایران در یک سال گذشته چرخش‌های استراتژیک بسیاری را تجربه کرده است. ایران و ١+٥ در نوامبر سال ٢٠١٣ پس از ١٢ سال مذاکره فشرده موفق شدند توافقنامه موقت ژنو را به عنوان نقشه راهی برای پایان دادن به بحران غرب ساخته هسته‌یی ایران امضا کنند و دو‌طرف در یک سال و یک ماه گذشته تمام عزم سیاسی خود را برای تبدیل کردن این توافقنامه موقت به توافق جامع هسته‌یی به کار گرفته‌اند. مذاکرات ایران و ١+٥ هرچند در موعد مقرر نوامبر ٢٠١٤ به سرمنزل مقصود نرسید اما اراده سیاسی موجود به مذاکرات هفت ماه بیشتر فرصت داد تا شاید در پایان ماه ژوئن سال ٢٠١٥ طرفین بتوانند توافقنامه‌یی فنی و سیاسی را به امضا رسانده و پرونده هسته‌یی ایران را از روند سیاسی به روند حقوقی راستین بازگردانند. در کنار موفقیت دیپلماسی هسته‌یی دولت یازدهم که از حمایت‌های قاطع مقام معظم رهبری هم برخوردار است، تحرکات دیپلماتیک مثبت ایران در یک سال و نیم گذشته در منطقه اندک اندک از نگاه بدبینانه‌یی که به ایران در چند سال گذشته وجود داشت، کاسته است.
رهبران منطقه که در سال‌های واپسین دولت دهم چندان رغبتی به رفت و آمد دیپلماتیک با ایران نداشتند به کرات به تهران سفر کرده و وزیر امور خارجه ایران و معاون‌های وی نیز در طول یک سال و نیم گذشته چندین بار به کشورهای منطقه سفر کرده‌اند. با این‌همه عربستان سعودی همچنان حلقه مفقوده در بهبود روابط دیپلماتیک ایران با کشورهای همسایه است. هرچند معاون وزیر امور خارجه ایران در جریان آخرین سفر خود به ریاض از تلاش‌ها برای مهیا شدن مقدمات سفر محمد جواد ظریف به عربستان خبر داد، اما ظاهر امر حاکی از این است که هنوز مقدمات سیاسی برای انجام این سفر فراهم نشده است.
در این فضا تقلای عربستان بر کاهش بهای نفت هم به خودی خود بر سیاهی ابر خاکستری که رابطه تهران – ریاض را در سایه خود قرار داد، افزود. کاهش بهای نفت بی‌شک می‌تواند بر اقتصاد تحت تحریم ایران تاثیرات منفی بسیاری بگذارد. در حال حاضر قیمت نفت از ٦٠ دلار هم در بازارهای جهانی کمتر است و این در حالی است که در لایحه بودجه ٩٤ که به تازگی از سوی دولت یازدهم تقدیم مجلس شورای اسلامی شده است، قیمت نفت ٧٢ دلار پیش‌بینی شده است. بهای نفت در بودجه سال ٩٣، ١٠٠ دلار در نظر گرفته شده بود و این در حالی است که عربستان سعودی از یک ماه پیش عزم خود را برای پایین نگاه داشتن بهای نفت به هر قیمت ممکن جزم کرده است. در لایجه بودجه ٩٤، میزان تولید و صادرات نفت خام مشابه سال گذشته در نظر گرفته شده است.
در شرایطی که ایران از ماه نوامبر گذشته تا به امروز و طبیعتا تا پایان مدت هفت ماه که مذاکرات هسته‌یی در جریان است از معافیت از برخی تحریم‌ها برخوردار است، کاهش بهای نفت می‌تواند اثراتی مخرب‌تر از تحریم‌های سازمان ملل بر اقتصاد ایران بگذارد. عربستان سعودی که به‌شدت نگران نزدیک شدن غرب و تنش زدایی از رابطه میان ایران و امریکا در یک سال اخیر است، در حال حاضر با اهرم نفت درصدد طولانی‌تر کردن زمان بازگشت ایران به بازارهای جهانی و احیای جایگاه دیپلماتیکش است. البته این نخستین‌بار نیست که عربستان سعودی با بازی در سایه بها و تولید نفت به دنبال تصاحب دست‌آوردهای سیاسی برای خود است. در سال ١٩٧٧ نیز، عربستان ناگهان تولید خود را از روزانه هشت میلیون بشکه به ٨/١١ میلیون بشکه رساند که منجر به شوک در بازار نفت جهانی شد. این تجربه نشان می‌دهد که شاید ایران و عربستان سعودی در سال‌های پس از انقلاب اسلامی در حالت رقابت بیشتری قرار گرفته‌اند اما خصومت ورزی ریاض با تهران به عنوان یک قدرت منطقه‌یی به سال‌های دور و حتی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی هم بازمی‌گردد.
بر همین اساس است که حسن روحانی، رییس‌جمهور کشورمان تصمیم عربستان سعودی برای تولید روزانه ١٠ میلیون بشکه را سیاسی می‌خواند. در شرایطی که در بسیاری از تحلیل رفتارهای عربستان سعودی این واقعیت به چشم می‌خورد که در سایه افزایش رقابت در منطقه، ریاض از اهرم نفت برای بالا بردن وزنه قدرت در برابر ایران استفاده می‌کند اما بی‌شک با توجه به موج انقلاب‌های به راه افتاده در منطقه از سه سال پیش تا به امروز و جرقه‌هایی از نارضایتی که در میان جمعیت شیعه عربستان زده شده است، ریاض با جمعیت شیعه ١٥ درصدی که در دل خود جا داده است نمی‌تواند ایران را به عنوان قدرتی منطقه‌یی نادیده بگیرد.
بر هیچ کس پوشیده نیست که این ترس عربستان سعودی از روی کار آمدن شیعیان در بحرین در جریان خیزش‌های مردمی سال ٢٠١١ بود که ریاض را به اعزام نیرو به منامه وادار کرد. زمانی که سعود الفیصل در میانه مذاکرات فشرده ایران با ١+٥ در وین ناگهان به فرودگاه این شهر رسید و در هواپیما با جان کری همتای امریکایی خود دیداری خصوصی داشت، فرمان بسیاری از تحلیل‌ها به این سمت چرخید که عربستان سعودی نگرانی‌های خود در خصوص تاثیر نتیجه این مذاکرات بر بازار انرژی را به امریکایی‌ها گوشزد کرده و با زبان بی‌زبانی نارضایتی خود از عادی‌سازی رابطه ایران با غرب را عیان کرده است. نگاه بدبینانه‌یی که در آن زمان هم در میان تحلیل‌ها به چشم می‌خورد این بود که ریاض نقشی غیرمستقیم در به نتیجه نرسیدن مذاکرات ایران و ١+٥ در زمان مقرر داشته است. برخی زمزمه‌های سیاسی حاکی از این است که امریکا و ریاض با کاهش بهای نفت و ثابت نگاه داشتن میزان تولید خود و ممانعت از کاهش آن در حقیقت به دنبال سلب قدرت اقتصادی ایران، روسیه و ونزوئلا برای مانورهای اقتصادی و بازی کردن با اهرم نفت هستند.
شاید هم امریکا به عنوان اصلی‌ترین مذاکره‌کننده مقابل ایران در مذاکرات هسته‌یی این امیدواری را دارد که تداوم وضعیت نفتی موجود به فشار اقتصادی بیشتر بر ایران منتهی خواهد شد و در نتیجه این کشور پشت میز مذاکره برای پایان دادن به تحریم‌های هسته‌یی خود دست بسته‌تر خواهد شد. با این‌همه خبرگزاری رویترز در گزارشی درباره بودجه سال ۱۳۹۴ ایران نوشت که بعید است فشار بودجه‌یی باعث تغییر اهداف هسته‌یی تهران شود. در این گزارش آمده است که کاهش بهای نفت می‌تواند تلاش ایران در بهبود شرایط زندگی را با مشکل مواجه کند اما این مشکل اقتصادی مانعی در برابر مذاکرات هسته‌یی و کمک به هم‌پیمانان ایران مانند سوریه نخواهد بود چرا که اینها مواردی هستند که از دید دولتمردان ایران، ایده‌هایی استراتژیک محسوب می‌شوند و از سویی بودجه هسته‌یی را دولت پرداخت نمی‌کند.
ریسک نفتی عربستان
تداوم قیمت فعلی می‌تواند در دراز مدت به تیر به خودی برای سعودی‌ها هم تبدیل شود. برخی از کارشناسان اقتصادی در عربستان سعودی به صراحت از تصمیم دولت این کشور برای کاهش بهای نفت انتقاد می‌کنند و آن را ضربه‌یی برای اقتصاد کشور می‌دانند. وابستگی ٩٠ درصدی بودجه عربستان به نفت می‌تواند در دراز مدت برای این کشور با بهای فعلی نفت دردسرساز شود. علی بن ابراهیم النعیمی، وزیر نفت این کشور در پاسخ به این انتقادها اعلام اطمینان کرد که وضعیت قیمت نفت در بازار جهانی بهبود پیدا خواهد کرد. این مقام عربستان تاکید کرد که کاهش قیمت جهانی نفت بر اقتصاد کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس و عربستان تاثیر منفی نخواهد گذاشت. این در حالی است که کارشناسان اقتصادی بازار بورس عربستان روز سه‌شنبه گذشته را با توجه به سقوط بی‌سابقه شاخص بورس عربستان به کمترین میزان خود در شش سال گذشته «سه‌شنبه سیاه» نامیدند.
در پی کاهش قیمت نفت و هراسان‌شدن سرمایه‌گذاران عربستانی، شاخص بورس عربستان با ٧٣/٧ درصد کاهش به ٣/٧٣٣٠ واحد رسید. وی پیش از این نیز در گفت‌وگو با «خبرگزاری عربستان»، درباره وضعیت بازار نفت، گفته بود شخصا فرد خوشبینی است و می‌داند که کندی رشد اقتصاد جهانی و افزایش عرضه نفتی از سوی کشورهای خارج از سازمان اوپک که به این ترتیب تقاضا را برای نفت از آنچه انتظار می‌رفت کمتر کرده بر بروز بحران کنونی بازار نقش دارد.
با وجود این اظهارات وزیر نفت عربستان سعودی روزنامه «رای الیوم» چاپ لندن در مقاله‌یی به موضوع کاهش عمدی قیمت نفت از سوی برخی کشورهای عرب خلیج فارس پرداخت و نوشت که روزهای سخت این دولت‌ها به خاطر مساله مذکور کم‌کم آغاز شده و آنها باید منتظر آزمایش سختی در این زمینه باشند. رای الیوم افزود: کاهش ٥٠ درصد از قیمت نفت در هفته‌های اخیر باعث شده است این کشورهای عربی سالانه ٣٥٠ میلیارد دلار ضرر کنند و بورس آنها با ضرر ٥٠ میلیارد دلار در سال سقوط کند. امری که منجر به کاهش ٥٠ درصدی هزینه‌ها خواهد شد و کشورهای مذکور را وادار می‌کند که از صندوق‌های ذخیره ارزی با ذخیره ٢٥٠٠ میلیارد دلار روی بیاورند.
منبع: روزنامه شهروند
گزارش خطا
آخرین اخبار