تمديد، پلي براي توافق جامع

با گذشت ٢٤ ساعت از ٢٤ نوامبري كه به تاريخي طلايي در پرونده مذاكرات هسته‌يي ايران با ١+٥ تبديل شده بود، اندك‌اندك فضاي رسانه‌ها و تحليل‌ها از شوك مهر تمديدي دوباره بر برنامه اقدام مشترك بيرون آمده و به نظر مي‌رسد كه تب درك چرايي اين تمديد ٧ ماهه باز هم بالاتر خواهد رفت. محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه كشورمان و كاترين اشتون، هماهنگ‌كننده گروه ١+٥ باز هم در نيمه شب ٢٤ نوامبر به وقت ايران پشت تريبون قرار گرفته و در حالي كه پرچم‌هاي ايران و اتحاديه اروپا پشت سر آنها قرار داشت از عزم هفت كشور براي تمديدي دوباره سخن گفتند. نياز زمان و كار بيشتر دو فاكتوري بودند كه به گفته ظريف و اشتون منجر به تمديد توافقنامه ژنو شدند. در متن بيانيه جديد كه نهايي و تدوين كردن آن چند ساعت طول كشيد با اشاره به وجود ايده‌هايي كه نياز به بررسي بيشتر دارند تاكيد شده است كه توافقنامه ژنو تا نهمين روز از تيرماه تمديد شد. هرچند در تمام گزارش‌هاي داده شده از نتيجه ٧ روز مذاكره ايران و ١+٥ بر رقم ٧ ماه به عنوان زمان دوباره‌يي كه به مذاكرات داده شده اشاره شده است اما در بيانيه مشترك ايران و ١+٥ تاكيد شده است كه ٤ ماه اصلي‌ترين رقمي است كه ايران و طرف مقابل عزم خود را براي رسيدن به آن جزم خواهند كرد. بر اين اساس ايران و شش كشور مقابل آن تلاش خواهند كرد تا ماه مارس ميلادي به چارچوب سياسي و كلي توافقنامه جامع دست پيدا كنند و سپس در صورت نياز به وقت بيشتر تا تيرماه مي‌توانند تنظيم سند نهايي و حل اختلاف‌هاي فني را ادامه دهند. ظريف و اشتون در بيانيه‌يي كه به سبك و سياق هميشه به دو زبان فارسي و انگليسي توسط دو نفر قرائت شد، تاكيد كردند كه طرفين براي رسيدن به راه حل جامع دراز مدت تعهد كافي را داشته اما با توجه به ماهيت فني اين تلاش‌ها و تصميماتي كه بايد اتخاذ شوند، براي بررسي و نهايي كردن آنها به نحو مقتضي نياز به كار بيشتري دارند.

دهمين دور از مذاكرات ايران و ١+٥ در حالي در وين به پايان رسيد كه ترجيح تمامي مذاكره‌كنندگان حاضر بر اين بود كه در وين مراسم امضاي توافقنامه جامع را برگزار كرده و به ماجراهاي ١٠ ساله اختلاف ميان ايران و غرب بر سر پرونده هسته‌يي پايان دهند. بر اين اساس تلاش‌هاي ديپلماتيك دو طرف ادامه خواهد يافت تا شايد در ٧ ماه آتي گره‌هاي باقي مانده باز شده و توافقنامه جامع هسته‌يي امضا شود. در بخشي از بيانيه مشترك با اشاره به شتاب ايجاد شده كنوني تاكيد شده است كه ايران و ١+٥ تلاش خواهند كرد مذاكرات را در كوتاه‌ترين زمان ممكن حداكثر طي چهار ماه نهايي و در صورت ضرورت از زمان باقي‌مانده تا نهم تير ماه براي نهايي كردن هرگونه تعهدات كار فني يا نگارشي احتمالي باقي مانده استفاده كنند.

از ٢٤ نوامبر ٢٠١٣ تا ٢٤ نوامبر ٢٠١٤، ايران و ١+٥ براي رسيدن به توافقنامه جامع هسته‌يي ١٠ دور مذاكرات عمومي برگزار كردند كه بايد به اين مجموع صدها دور مذاكرات دوجانبه و چندجانبه ميان اعضاي حاضر در مذاكرات در سطح كارشناسي و معاونان را هم اضافه كرد. با تمديد مذاكرات اصلي‌ترين پرسش اين است كه چرا يك سال مذاكراتي تا اين حد فشرده، حرفه‌يي و تخصصي نتوانست ره به جايي ببرد و دو طرف براي باقي ماندن در مسير ديپلماسي دست به كارت تمديد شدند؟

نخستين نكته‌يي كه بايد به آن توجه داشت اين است كه تيم مذاكره‌كننده ايران مخالف تمديد مذاكرات نبود و تمديد بدترين انتخاب نبود. در جريان اين مذاكرات عبور از خط قرمزها براي رسيدن به توافق جامع هسته‌يي، انتخاب موجود بر روي ميز نبود اما تمديد مذاكرات براي باقي ماندن در مسير ديپلماسي، گزينه‌يي بود كه ايران تمايلي به آن نداشت اما مخالفتي هم در صورت وجود پيشرفت در مذاكرات و اميدواري به گرفتن نتيجه در آينده‌يي نزديك با اين مساله نداشت.

 مساله ديگر اين است كه اختلاف‌هاي ميان ايران و ١+٥ به دنبال يك سال مذاكره به چند مورد مشخص محدود شده بود و البته به نظر مي‌رسيد كه دو طرف مي‌توانند در قالب يك اراده سياسي در هفت روز مذاكرات شبانه‌روزي بر اين اختلاف‌ها غلبه كنند اما آنچه رسيدن به توافقنامه جامع هسته‌يي را در اين سال‌ها سخت كرده تنوع بازيگراني است كه در قالب شش كشور با منافع مختلف و ديدگاه‌هاي متفاوت روبه‌روي ايران نشسته‌اند و به تامين منافع سياسي و اقتصادي خود در هر حوزه‌يي بيش از هر توافقي مي‌انديشند. بنابراين ايران در اين مذاكرات با هفت مدل فكري و سياست‌ورزي روبه‌رو است و همين مساله با توجه به اينكه تيم مذاكره‌كننده همواره بر احياي حقوق ايران هم تاكيد داشته كار را سخت و روند مذاكره را پيچيده كرده است. هفت كشوري كه در ماراتن مذاكرات هسته‌يي شركت كرده‌اند هركدام چارچوب‌هاي خاص خود را دارند و هنر مذاكرات نيز در اين است كه طرفين براي رسيدن به توافقنامه جامع هسته‌يي با حفظ چارچوب‌هاي خود و بدون آنكه به چارچوب‌هاي يكديگر هم ضربه‌يي وارد كنند، منابع خويش را تامين كنند. محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه كشورمان از ابتداي به دست گرفتن سكان پرونده هسته‌يي ايران تاكيد كرد كه جمهوري اسلامي ايران به دنبال استراتژي برد – برد در اين مذاكرات است. بنابراين در شرايطي كه يك كشور اعم از ايران يا هركدام از كشورهاي مقابل آن بخواهند برگ برنده را در دستان خود گرفته و با دادن امتيازهاي حداقلي ديگري را بازنده معرفي كنند، مذاكرات ره به جايي نخواهد برد.

سوال ديگري كه در ٢٤ ساعت گذشته با اعلام تمديد توافقنامه ژنو به ذهن متبادر مي‌شود اين است كه آيا اين تمديد در حقيقت راهي براي فرار از شكست بود؟ مساله‌يي كه در اينجا بايد به آن توجه كرد سخنان كليدي محمد جواد ظريف هنگام ورود به وين در روز نخست آغاز مذاكرات بود. وي به صراحت اعلام كرد كه ايران در روز سوم آذر يا پيروزي توافق يا پيروزي مقاومت را جشن خواهد گرفت. اين جملات شايد در آن بازه زماني به نوعي مانور رسانه‌يي به نظر مي‌رسيد اما حقيقت اين بود كه وزير امور خارجه كشورمان با اين جملات به نوعي حقيقت جاري در اين مذاكرات سخت و فشرده را هم بيان كرده و اعلام كرد كه ايران حاضر نيست به توافق بد تنها براي فرار از گزينه شكست تن بدهد.

در شرايطي كه ايران و ١+٥ برخلاف بسياري از انتظارها نتوانستند پس از يك بار تمديد توافقنامه ژنو در ماه جولاي در نشست‌هاي نيويورك و سپس مسقط به موفقيت‌هاي چشمگيري دست پيدا كنند ورودهمگي آنها به وين با نوعي نااميدي همراه بود. با اين همه پس از هفت روز مذاكره در سطح وزرا و نشان داده شدن جديت طرفين براي رسيدن به توافق، هيات‌هاي مذاكره‌كننده در حالي وين را ترك كردند كه اميدوار به رسيدن به توافق در آينده‌يي نه چندان دور هستند. ايران و ١+٥ با توجه به چالش‌هايي كه در دو ماه اخير براي رسيدن به توافق جامع هسته‌يي داشتند به خوبي درك كرده بودند كه تا سومين روز از ماه آذر كه ضرب‌الاجل زماني اعلام شده است نمي‌توانند به توافقنامه جامع هسته‌يي دست پيدا كنند و حتي در شرايط ورود به نگارش متن هم جزييات دست و پا گير شده و براي اتمام متني كه عاري از هر پرانتزي هم باشد به حداقل دو ماه بازه زماني نياز است.

ايران و ١+٥ در حالي توافقنامه ژنو را به مدت هفت ماه تمديد كردند كه بسياري از گمانه‌زني‌هاي رسانه‌يي حاكي از اين بود كه اگر از ميزان اختلاف‌هاي دو طرف در نتيجه اين هفت روز مذاكره كاسته شده است چرا به بازه زماني هفت ماهه نياز است و نه كمتر ؟ اگر اختلاف‌ها همچنان پابرجاست است و به چنين بازه زماني طولاني‌مدتي نياز است چه ضمانتي وجود دارد كه پس از مجموع يك سال و هفت ماه دو طرف بتوانند به توافق جامع هسته‌يي دست پيدا كنند؟ مساله‌يي كه در اين ميان وجود دارد اين است كه نگارش متن توافقنامه جامع حتي پس از حل تمام اختلاف‌ها به حداقل دو ماه زمان نياز دارد. در اين فضا ايران و ١+٥ در صورت نياز به وقت بيشتر بايد مجددا روي گزينه تمديد توافقنامه ژنو كار كنند لذا مدت زمان هفت ماه پيش‌بيني شد تا سقف زمان مذاكراتي اين دوره باشد اما دو طرف به گفته تمام هيات‌هاي حاضر در مذاكرات تاكيد كرده‌اند كه تمام تلاش خود را براي حل اختلاف‌ها در كوتاه‌ترين زمان ممكن به كار خواهند گرفت.

در سه روز منتهي به اعلام تمديد توافقنامه ژنو سوالي كه ذهن بسياري از تحليلگران را به خود مشغول كرده بود اين بود كه آيا تمديد مذاكرات به هر شكل و شمايلي كه باشد نمي‌تواند تحت تاثير ساختار سياسي جديد كنگره و روي كار آمدن جمهوريخواهان به تخريب كل روند انجام گرفته در يك سال گذشته منتهي شود؟ جمهوريخواهان امريكا كه به‌شدت تحت تاثير لابي صهيونيستي قرار دارند تهديد كرده‌اند كه طرح جديدي را به تصويب خواهند رساند كه در سايه آن در صورت شكست مذاكرات تهديدهاي جديدي عليه ايران وضع خواهد شد. مساله‌يي كه بايد در پاسخ به اين سوال به آن توجه داشت اين است كه در حال حاضر ٥ عضو دايم شوراي امنيت پشت ميز مذاكره با ايران قرار دارند و متعهد شده‌اند كه تا آخرين لحظه‌يي كه مذاكرات ادامه دارد از تشديد تحريم‌ها جلوگيري كنند بنابراين كنگره امريكا حتي در صورت تمايل به تشديد تحريم‌ها هم نمي‌تواند اجماع جهاني لازم را به دست بياورد. تحريم‌هاي كنگره امريكا زماني وارد فاز تاثير‌گذاري خود شد كه ايران تحت تحريم‌هاي شوراي امنيت قرار گرفت و البته اجماع جهاني هم عليه ايران برقرار شد. بايد توجه داشت كه كنگره امريكا در دهه ٩٠ هم قانون تحريمي را عليه ايران تصويب كرد كه به دليل عدم اجرا شدن آن از سوي اروپايي‌ها عملا هيچ گونه تاثيري بر ايران نداشت. كنگره امريكا در يك سال گذشته هم تمام تلاش خود را براي وتوي هرگونه توافقي با ايران به كار گرفته است اما جمهوري اسلامي ايران به گونه‌يي در مسير مقابله با اين حركت برآمده است. محمد جواد ظريف پيش از اين نيز زماني كه براي شركت در نشست مجمع عمومي سازمان ملل به نيويورك رفته بود تاكيد كرده بود كه ايران با دولت ايالات متحده امريكا به توافق مي‌رسد و دولت امريكا هم يك واحد حقوقي است كه مسووليت تعهدهاي خود را دارد. در شرايطي كه ايران و ١+٥ بر سر توافقنامه جامع هسته‌يي به نتيجه برسند و اين سند حقوقي امضا شود اجماع جهاني در خصوص تحريم عليه ايران شكسته خواهد شد و بدين‌ترتيب حتي تحريم‌هاي يك جانبه كنگره هم عملا اثري نخواهد داشت. حقيقت اين است كه دولت يازدهم با شعار تعادل و تعامل با جهان در يك سال گذشته توانسته است فضاي بين‌المللي عليه خود را بهبود ببخشد و در نتيجه با امضاي توافقنامه جامع هسته‌يي مي‌تواند مبناي تحريمي در شوراي امنيت را هم با يك قطعنامه از ميان برده و عملا دست كنگره امريكا در اجرايي كردن فشارهاي بيشتر را ببندد.

مذاكره‌كنندگان هسته‌يي ايران مجددا ظرف چند هفته آينده با هم ديدار خواهند كرد. در شرايطي كه تمديد مذاكرات هسته‌يي ايران با ١+٥ با تعبيرهاي متفاوت روبه رو شده است بايد به اين نكته اشاره داشت كه دو عامل در تمديد و پرهيز از اعلام شكست در اين دور از مذاكرات بسيار مهم بود: پيشرفت‌هاي فني كه حصول نتيجه را ممكن كرده است و اعتمادي كه طرفين به يكديگر براي باقي ماندن در روند مذاكرات و رسيدن به استراتژي برد – برد دارند. بر پايه اين پيشرفت فني و اعتماد سياسي است كه دو طرف مي‌توانند در چند ماه آتي با توجه به واقعي شدن مواضع نهايي يكديگر كار را پيش ببرند.