نبض مذاكرات در مسقط مي‌زند

در يك سال گذشته كه مذاكرات هسته‌يي ايران عمدتا در پايتخت كشورهاي اروپايي برگزار شده نيز همواره عمان يكي از گزينه‌هاي مدنظر ايران براي ميزباني يك يا چند دور از مذاكرات بوده است. در شرايطي كه بسياري از تحليل‌هاي موجود به سمت احتمال تمديد مذاكرات در تاريخ 24 نوامبر يا پايان يافتن مذاكره در قالب برنامه اقدام مشترك و يافتن راه ثانويه‌يي براي بازكردن گره هسته‌يي سوق پيدا كرده، عمان مي‌تواند از بار رواني منفي حاكم بر مذاكرات كاسته و با تكرار خاطره خوش زده شدن جرقه‌هاي اوليه مذاكرات در آن به سكوي پرتاب ديگري تبديل شود.

در شرايطي كه ايران پس از امضاي توافقنامه برنامه اقدام مشترك در ماه نوامبر سال 2013 ترجيح داد كه با جلب نظر موافق شش كشور مقابل خود در مذاكرات، بخش اعظم مباحث مطرح در مذاكرات را پشت ميز مذاكره مطرح و پيگيري كند و نه در مصاحبه‌هاي رنگارنگ مطبوعاتي، در چند هفته اخير طرف امريكايي با خلف وعده اقدام به تقسيم زودهنگام تقصير در صورت ناكامي در به نتيجه رساندن مذاكرات تا تاريخ مقرر كرده است. وندي شرمن، مذاكره‌كننده امريكايي نخستين مقام رسمي بود كه اعلام كرد در صورت شكست مذاكرات ايران مقصر خواهد بود. سخناني كه با واكنش تند و سريع سيد عباس عراقچي، مذاكره‌كننده ارشد ايراني روبه‌رو شد. پس از شرمن نوبت به جان كري رسيد كه در راستاي منطقي نشان دادن حقانيت زياده خواهي امريكايي‌ها اعلام كرد كه در نتيجه اين مذاكرات جامعه جهاني بايد مانع از دستيابي ايران به بمب اتمي از چهار مسير مشخص نطنز، اراك، فردو و تاسيسات پنهان هسته‌يي شود. به نظر مي‌رسد كه جان كري با بيان اين چهار مسير در حقيقت از اصلي‌ترين اختلاف‌هاي ميان ايران و 1+5 بر سر فعاليت‌هاي هسته‌يي ايران يا به زبان ديگر ظرفيت و ميزان غني‌سازي ايران پرده برداشته است.

در تاسيسات نطنز بحث تعداد سانتريفيوژها و افزايش غني‌سازي تا سقف 5 درصد است كه به محل اختلاف تبديل شده است. در شرايطي كه 9400 سانتريفيوژ ايران به كار خود ادامه دهد، ايران مي‌تواند در بازه زماني 6 ماهه به مواد خام لازم براي توليد بمب دست پيدا كند و اين در حالي است كه غرب به دنبال افزايش زمان گريز هسته‌يي ايران به حداقل يك سال است. در حال حاضر تعداد سانتريفيوژهاي فعال ايران 10 هزار و 40 مورد است كه شامل 60 زنجيره 174?تايي است. 9400 سانتريفيوژ در نطنز و مابقي سانتريفيوژهاي موجود در ايران در تاسيسات فردو مستقر هستند. روزنامه واشنگتن پست اخيرا در فضاسازي رسانه‌يي خود مدعي شده بود كه ايران پذيرفته تعداد سانتريفيوژهاي خود را به 4 تا 5 هزار مورد بر اساس توافقنامه جامع هسته‌يي كه در 24 نوامبر با 1+5 امضا خواهد كرد، كاهش دهد. اين ادعا در حالي از سوي ايران تكذيب شده كه ايران از ابتداي اين مذاكرات، نياز عملي خود را معيار پذيرش محدوديت در تعداد سانتريفيوژها دانسته و اعلام كرده و اين مساله در برنامه اقدام مشترك هم به صراحت قيد شده است. با توجه به آنكه ايران بارها اعلام كرده كه هدف اين كشور از فعاليت‌هاي هسته‌يي غني‌سازي صنعتي است نياز عملي ايران از سوي مقام معظم رهبري 190 هزار سو اعلام شده است. آنچه بايد در خصوص اين نياز عملي مورد توجه قرار بگيرد اين است كه اين رقم نياز عملي ايران در سال 2021 و زماني كه قرارداد تامين سوخت نيروگاه بوشهر با روس‌ها به اتمام مي‌رسد است و نه در حال حاضر يا در بازه زماني دو تا پنج سال آتي. به نظر مي‌رسد كه ايران براي بازشدن گره موجود در مذاكرات بر سر غني‌سازي حاضر مي‌تواند تا چندين سال توليدات خود را به اكسيد تبديل كند. به گفته حسين موسويان در عمل، ايران براي تامين سوخت سالانه لازم براي 4 المان سوختي (از مجموع 54 المان سوختي) كه اكنون روسيه آن را براي بوشهر تامين مي‌كند، علاوه بر 22000 سانتريفيوژ كنوني، به چيزي حدود 9000 تا 10000 دستگاه ديگر نياز خواهد داشت. هفته گذشته بود كه برخي رسانه‌هاي امريكايي از احتمال توافق ايران و روسيه براي انتقال ذخاير هسته‌يي ايران به اين كشور و بازگشت آن به كشور به شكل سوخت براي بوشهر سخن گفتند. قطعي شدن اين نسخه در مذاكرات از سوي تيم مذاكره‌كننده ايراني تاييد نشده است. البته بايد توجه داشت كه روس‌ها مخالف دستيابي ايران به توانايي تبديل كردن ذخاير خود به ميله سوخت‌هاي هسته‌يي هستند چرا كه با اين رويكرد ايران به رقيب منطقه‌يي براي روسيه در اين خصوص تبديل خواهد شد. سومين راه براي رفع نگراني غرب در خصوص ذخاير هسته‌يي ايران هم اكسيد كردن سوخت توليدي است كه به راحتي قابل بازگشت به شكل اوليه است. در حال حاضر اختلاف ميان ايران و 1+5 بر سر اين است كه ايران از چه نقطه فني و چه مقطع زماني شروع به حركت به سمت غني‌سازي 190 هزار سو كند. از همه مهم‌تر اين است كه ايران در چه دوره زماني و با چه شيبي بايد به اين ميزان غني‌سازي دست پيدا كند. موضع رسمي ايران در حال حاضر حفظ همين تعداد سانتريفيوژ است.

بحث ايران و 1+5 بر سر رآكتور آب سنگين اراك نيز تا چندماه پيش يكي از اصلي‌ترين گره‌هاي موجود در مذاكرات بود كه زمزمه‌هاي حاشيه‌يي حكايت از كاهش اختلاف‌هاي دو طرف بر سر آن به مدد راهكارهاي ارايه شده فني از سوي ايران دارد. سريع‌ترين و آسان‌ترين راه براي توليد بمب اتم در كشوري كه عزم خود را براي توليد تسليحات هسته‌يي جزم كرده باشد استفاده از پلوتونيم ي است كه در مسير بازفرآوري در راكتورهاي آب سنگين قابل دسترسي است. هر 8 كيلو پلوتونيم براي توليد يك بمب اتم كافي است. ايران در جريان اين مذاكرات تاكيد كرده كه حاضر به تغيير كاربري راكتور اراك از آب سنگين به اب سبك نيست اما مي‌تواند با انجام تغييرات فني در قلب رآكتور تمهيداتي را براي كاستن از پلوتونيم توليدي نهايي چيده و به نگراني غرب در اين خصوص پايان دهد. سيد حسين موسويان، مذاكره‌كننده ارشد سابق ايران نيز اخيرا در مطلبي كه المانيتور آن را منتشر كرده تاكيد كرده است كه رفع نگراني غرب در خصوص رآكتور آب سنگين اراك قابل برطرف شدن است. وي در اين خصوص نوشته است: در رابطه با تاسيسات آب سنگين اراك هم ايران در زمينه تمهيدات نظارتي بيشتر و همچنين اصلاح رآكتور به نحوي كه ميزان توليد پلوتونيم غني‌شده آن از هشت تا 10 كيلوگرم در سال به زير 8/0 كيلوگرم برسد، همكاري خواهد كرد. علاوه بر اين، همين 8/0 كيلوگرم هم تا 78درصد شكاف‌پذير خواهد بود كه اين ميزان براي توليد تسليحات هسته‌يي بسيار پايين است. طراحي مجدد و ساخت رآكتور، خود 5 تا 6 سال زمان مي‌برد. در شرايطي كه رآكتور آب سنگين اراك از سوي بسياري از چهره‌هاي مخالف مذاكره با ايران در امريكا يكي از اصلي‌ترين گره‌هاي موجود در مذاكرات است برخي كارشناسان با توجه به مباحث فني تاكيد مي‌كنند كه دغدغه‌هاي غرب در خصوص اراك ساختگي و به دور از واقعيت‌هاي فني است. يكي از مسائل فني كه عمدتا مورد توجه برخي كارشناسان امريكايي قرار نمي‌گيرد اين است كه سرد شدن پلوتونيم پروسه تقريبا شش ماهه است و استفاده از پلوتونيم ايجاد شده در اراك براي توليد بمب به سرعت ممكن نيست. مساله ديگر اين است كه بازفرآوري پلوتونيم دستگاه خاصي مي‌طلبد كه ايران در حال حاضر اين دستگاه را در اختيار نداشته و برنامه‌يي براي دستيابي به آن هم ندارد. جمهوري اسلامي ايران تنها يك بار در حد تحقيق و توسعه اقدام‌هايي در خصوص اين بازفرآوري انجام داده و متوقف شده است.

به نظر مي‌رسد كه تاسيسات فردو به دليل قرار گرفتن در عمق زمين و عدم توانايي غرب براي هدف قرار دادن نظامي آن از اصلي‌ترين گره‌هاي همچنان باقي مانده در مذاكرات هسته‌يي ايران با 1+5 است. اصلي‌ترين نگراني غرب اين است كه ايران هرگاه اراده كرده از معاهده منع تكثير تسليحات هسته‌يي خارج شود مي‌تواند تمام تاسيسات هسته‌يي و توان خود را به فردو منتقل كرده و بمب هسته‌يي را به دور از چشم ناظران تهيه كند. در حال حاضر اصلي‌ترين خواسته غرب تغيير زيرساخت‌هاي تاسيسات هسته‌يي فردو است. برخي كارشناسان فني ايران اعتقاد دارند كه اصلي‌ترين دليل مخالفت‌هاي غرب با تاسيسات فردو عدم دسترسي به اين سايت است. فردو ظرفيت تنها 3 هزار سانتريفيوژ را دارد.

جان كري، وزير امور خارجه ايالات متحده چهارمين منبعي كه بايد در مذاكرات هسته‌يي ايران با 1+5 مانع از آن شد را تاسيسات و برنامه‌هاي مخفيانه هسته‌يي ايران خواند. اين در حالي است كه پس از امضاي توافقنامه جامع هسته‌يي، ايران مي‌تواند پروتكل الحاقي را پس از تصويب مجلس شوراي اسلامي به اجرا درآورده و به اين ترتيب غرب با توسل به بازرسي‌هاي گسترده از صلح آميز بودن برنامه هسته‌يي ايران مطلع خواهد شد. در گزارش‌هاي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي تاكيد شده است كه ايران پس از سال 2003 ميلادي هيچ گونه برنامه هسته‌يي تحقيقاتي در زمينه تسليحات هسته‌يي نداشته است.

تحريم و دو راهي لغو و تعليق

ايران در چندسال اخير با شديدترين تحريم‌ها از سوي اتحاديه اروپا، ايالات متحده و همين طور شوراي امنيت سازمان ملل روبه‌رو شده است. به گفته كارشناسان ميزان تحريم‌هايي كه در اين سال‌ها بر ايران به بهانه تلاش براي دستيابي به تسليحات هسته‌يي اعمال شده است بر كشوري مانند كره شمالي كه تسليحات هسته‌يي را در اختيار داشته و امتحان هم كرده اعمال نشده بود. ايران اصرار دارد كه هر سه مسير تحريم‌ها بايد بسته شود. البته يكي از اين سه مسير تحريم‌هاي ايالات متحده است كه به دو شاخه تحريم‌هاي كنگره امريكا و تحريم‌هاي رييس‌جمهور امريكا تقسيم مي‌شود. به نظر مي‌رسد كه در خصوص تحريم‌هاي وضع شده از سوي امريكا، لغو سريع تحريم‌هاي رييس‌جمهور كه بر اساس دستورات اجرايي وي وضع شده آسان‌تر از لغو تحريم‌هاي كنگره باشد. در حال حاضر اصلي‌ترين اختلاف ميان ايران و 1+5 بر سر لغو تمام تحريم‌ها يا تعليق و سپس لغو پاره‌يي از آنهاست. 1+5 و در راس آنها امريكا اصرار دارند كه مي‌توانند بلافاصله پس از امضاي توافقنامه جامع، تحريم‌هاي اقتصادي را برداشته اما لغو تحريم‌هاي هسته‌يي و تسليحاتي را شامل مرور زمان كنند. منظور از تحريم‌هاي هسته‌يي، تحريم‌هايي نيست كه به واسطه برنامه هسته‌يي ايران تحميل شده بلكه تحريم‌هايي مدنظر است كه با فناوري و تكنولوژي هسته‌يي ايران در ارتباط است. تحريم‌هاي مرتبط با برنامه هسته‌يي ايران در قالب تحريم‌هاي شوراي امنيت است و نكته‌يي كه بايد به آن توجه شود اين است كه گشايش اقتصادي از جانب لغو تحريم‌هاي اتحاديه اروپا و امريكا صورت خواهد گرفت و لغو تحريم‌هاي شوراي امنيت منفعت اقتصادي چنداني براي ايران نخواهد داشت و تنها بحث سياسي آن است كه البته از اهميت ويژه‌يي براي جمهوري اسلامي ايران پس از 12 سال مذاكره هسته‌يي برخوردار است. جمهوري اسلامي ايران اصرار دارد كه در پايان مذاكرات نبايد نام اين كشور تحت فصل هفت منشور شوراي امنيت باقي بماند. برخي منابع غربي مي‌گويند كه در شرايطي كه ايران با تقسيم تحريم‌ها مخالف است غرب تحريم‌ها را به دو دسته تقسيم كرده است. به گفته اين منابع بر اساس اين دسته‌بندي در تحريم‌هاي اشاعه‌يي (تحريم‌هايي كه به خاطر اشاعه سلاح‌هاي نامتعارف مثل هسته‌يي وضع مي‌شود) غرب تعليق را هم نمي‌پذيرد و در فازهاي آتي مورد توافق كه بازه زماني آن هم بعدها مشخص خواهد شد دست به تعليق اين تحريم‌ها براي چند سال و سپس لغو آنها خواهد زد. در دسته‌بندي دوم مد نظر غرب هم ابتدا بحث تعليق فوري تحريم‌ها و سپس لغو آنها در يك بازه زماني مطرح خواهد شد. در بازه‌هاي زماني كه دو طرف بر سر آن به توافق خواهند رسيد اقدام‌هاي برگشت‌پذير در برابر اقدام‌هاي برگشت‌پذير و اقدام‌هاي برگشت‌ناپذير در برابر اقدام‌هاي برگشت ناپذير صورت خواهد گرفت.

به گفته كارشناسان از 6 قطعنامه‌يي كه شوراي امنيت سازمان ملل عليه ايران صادر كرده است قطعنامه 1929 از همه مهم‌تر و به بيان ديگر خلاصه‌يي از تمامي تحريم‌ها است. در شرايطي كه در پايان مذاكرات ايران با 1+5، ايران از فصل هفت منشور شوراي امنيت خارج شود اين نخستين‌بار در تاريخ اين شوراست كه كشوري بدون دخالت نظامي اعضاي اين شورا موفق به خروج از ذيل اين بند خواهد شد. به گفته كارشناسان بهترين نتيجه در مذاكرات با 1+5 براي ايران زماني خواهد بود كه اعضاي شوراي امنيت در يك قطعنامه جديد توافق هسته‌يي خود با ايران را endorse كنند كه البته اين قطعنامه بايد قطعنامه فصل هفتي باشد. در شرايطي كه تيم مذاكره‌كننده ايران هيچ كدام از اين گمانه زني‌هاي منابع غربي و كارشناسان را تاييد نمي‌كنند به نظر مي‌رسد كه تهران تا زماني كه چشم‌انداز لغو تحريم‌ها مشخص نباشد تن به توافق هسته‌يي با 1+5 نخواهد داد.

جان كري اخيرا در اظهارنظرهاي خود اعلام كرده بود كه رسيدن به توافق هسته‌يي تنها به اراده سياسي منوط نيست بلكه پذيرش راهكارهاي فني شرط است كه مي‌تواند صلح‌آميز بودن برنامه هسته‌يي ايران را تضمين كند. اين اظهارات در حالي از سوي وزير امور خارجه امريكا مطرح مي‌شود كه 12 سال قدمت پرونده هسته‌يي ايران و ارجاع آن به شوراي امنيت نشان مي‌دهد كه اين پرونده بيش از آنكه گرفتار پيچ و تاب‌هاي فني باشد قرباني بازي‌هاي سياسي شده است. كمتر از سه هفته تا 24 نوامبر زمان باقي است و اين در حالي است كه هم ايران و هم امريكا به عنوان دو عضو اصلي اين مذاكرات تاكيد دارند كه تمديد در دستور كار قرار ندارد. بي‌شك تمديد مذاكرات چه در قالب برنامه اقدام مشترك و چه در قالب شكل و شمايل جديد به آساني بار قبل نخواهد بود. در شرايطي كه تمديد صورت بگيرد با توجه به اينكه تركيب سياسي كنگره امريكا هم به سمت جمهوريخواهان سنگين شده است احتمال تشديد تحريم‌ها وجود دارد. مخالفان مذاكره با ايران در كنگره پيش از اين هم اعلام كرده بودند كه درصدد اعمال تحريم‌هايي هستند كه در صورت شكست مذاكرات با ايران بر اين كشور تحميل خواهد شد. برخي از منابع غربي ادعا مي‌كنند كه در 24 نوامبر در صورت باقي ماندن اختلاف‌هاي اصلي امكان تمديد وضع موجود وجود نخواهد داشت. امريكايي‌ها در سايه اين مذاكرات به دنبال رسيدن به توافقي هستند كه فروش آن به مخالفان مذاكره با ايران اسان باشد. توافقي كه امريكا بتواند آن را يك دستاورد سياسي بدون پرداخت هزينه نظامي معرفي كند. هم ايران و هم اعضاي 1+5 در نگاهي كلي خواهان رسيدن به توافق هسته‌يي و پايان دادن به اين بحران غيرضروري هستند اما سوال اساسي كه همچنان بي‌پاسخ مانده اين است كه طرفين در نهايت به چه توافقي تن خواهند داد؟ به نظر مي‌رسد كه مسقط آخرين فرصت براي دريافت امكان رسيدن به توافق تا 24 نوامبر باشد. برخي رسانه‌هاي غربي ادعا مي‌كنند كه در شرايطي كه ايران و 1+5 بتوانند در مسقط بر سر دو گره اصلي غني‌سازي و تحريم‌ها به نتيجه برسند امكان برگزاري مذاكرات فشرده تا 24 نوامبر براي حل ساير مسائل اختلافي وجود خواهد داشت. البته به گفته برخي كارشناسان در شرايطي كه توافق سياسي در موضوعات كليدي تا 24 نوامبر حاصل شود طرفين شايد به حداقل دو ماه زمان براي نهايي كردن متن توافقنامه جامع نياز دارند. روس‌ها تنها اعضاي حاضر در مذاكرات هستند كه تاكنون چندين بار با غيرمقدس خواندن تاريخ 24 نوامبر تاكيد كرده‌اند كه رسيدن به يك توافق خوب بهتر از پايبند بودن به يك زمان خاص در مذاكرات است. به نظر مي‌رسد كه روس‌ها در برخي بزنگاه‌هاي مذاكراتي ايده‌هاي خوبي براي پايان دادن به اختلاف‌هاي اصلي ارائه كرده‌اند و البته نبايد فراموش كرد كه روسيه شايد بيش از ساير اعضاي حاضر در مذاكرات از تمديد يا به نتيجه نرسيدن اين مذاكرات سود ببرد. برخي منابع غربي ادعا مي‌كنند كه هنوز 20 تا 30 درصد از متن نهايي در گيومه قرار دارد. گيومه‌هايي كه تا بر سر همه آنها توافق حاصل نشود بر سر هيچ كدام توافقي به دست نخواهد آمد. شمارش معكوس براي رسيدن به 24 نوامبر آغاز شده و شايد روز سه شنبه پس از مذاكرات ايران با 1+5 در مسقط بتوان دورنماي واضح‌تري از تمديد يا توافق ارايه داد.