خاورمیانه 2015 بعد از توافق ایران و آمریکا

سال 2015 است. از چند ماه پیش که توافق نهایی در مورد برنامه هسته ای ایران امضا شده، اشتباهات جزئی اندکی از سوی تهران روی داده و روند کاهش تحریم ها به درستی پیش نرفته است. ورای این سکسکه ها، آژانس بین المللی انرژی اتمی همچنان در حال راستی آزمایی پایبندی ایران به تعهدات خود است. این توافق باعث شده واشنگتن بتواند در خصوص اولویت های استراتژیک مشترک دو کشور—جنگ علیه داعش و تثبیت دولت وحدت در افغانستان- تعامل مستقیمی با تهران داشته باشد.

 

آمریکا و ایران هدف مشترکی برای حفظ وحدت عراق یافته اند. ایران به ائتلاف آمریکا علیه داعش نپیوسته اما مذاکرات میان مقامات ایران و آمریکا در مورد داعش که در حاشیه مذاکرات هسته ای 1+5 در ژوئن 2014 آغاز شده بود، ادامه یافته و مذاکرات مستقیم دوجانبه بر شکست داعش متمرکز بوده است. هم تهران و هم واشنگتن در مورد امور جاری، همکاری محدودی از خود نشان داده اند. برخی معتقدند این رابطه اندک به تبادل اطلاعات و همکاری مستقیم در اقدامات نظامی گسترش یافته است. 

 

مقامات آمریکا تصدیق کرده اند که تهران از نفوذ خود برای کنار گذاشتن نوری المالکی از قدرت در سپتامبر 2014 استفاده کرد و سپس دولت حیدر العبادی را به تسهیم قدرت با سنی ها و دیگر اقلیت ها ترغیب کرد. نتیجه این مسائل شکل گیری یک شرایط سیاسی مترقی اما شکننده بوده، درحالیکه سنی ها هنوز حس نمی کنند که حضور جدی در دولت ندارند و ارتش هنوز تحت تسلط شیعیان است.

 

فضای پس از مذاکرات امکان ارزیابی تمایل ایران به ایفای نقشی سازنده در پیشبرد یک راه حل سیاسی در سوریه را فراهم کرده است. واشنگتن با تصدیق اینکه کنفراس ژنو در مورد سوریه دیگر بدون ایران معنایی نخواهد داشت، از حضور ایران در کنفرانس ژنو 3 حمایت می کند. عربستان، روسیه، ترکیه و نمایندگان میانه روی اپوزیسیون سوریه و دولت اسد نیز در ین نشست شرکت خواهند کرد.

 

مقامات ایران و آمریکا در مذاکرات پیش از نشست بر کمک فوری به منظور پایان دادن به بحران انسانی در سوریه تاکید کرده اند. آنچه مشخص نیست این است که تهران تا کجا از اهرم خود برای ایجاد حل و فصل سیاسی مسئله ای استفاده خواهد کرد که در نهایت منجر به خروج بشار اسد از قدرت می شود. حال که ایران بالاخره پشت میز کنفرانس ژنو نشسته است، زمان آن است که کارت های خود را رو کند.

 

توسعه روابط ایران و عربستان دورنمای بهتری را برای ژنو 3 ترسیم کرده است. در پی دیدار محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران با همتای سعودی خود در نیویورک در سپتامبر 2014، ظریف به جده سفر کرد تا با ملک عبدالله، پادشاه عربستان دیدار کند و در مورد گسترش تلاش مشترک برای مقابله با داعش گفتگو کند.

 

توافق هسته ای در کنار حضور اندک نیروهای آمریکا در افغانستان به تهران این امکان را می دهد که به درخواست آمریکا برای مذاکرات مستقیم در مورد افغانستان پاسخ مثبت بدهد. تاکنون شاهد حمایت علنی مقامات ایران و آمریکا از دولت وحدت افغانستان بوده ایم. روابط کاری میان سفرای ایران و آمریکا در کابل توسعه یافته است. دولت اوباما از مشارکت ایران در ائتلاف حمایت از انتقال قدرت در افغانستان استقبال کرده است.

 

با کاهش تحریم ها، مقامات ایران و آمریکا حال می توانند حضور بالقوه تهران در «راه ابریشم جدید» را مورد بحث و بررسی قرار دهند. این برنامه یکی از ارکان اصلی استراتژی واشنگتن برای حمایت از توسعه افغانستان از طریق مسیرهای ارتباطی تجارت و حمل و نقل که آسیای مرکزی و جنوبی را به هم مربوط می کند، محسوب می شود. 

 

آمریکا فشارهای خود به پاکستان برای قطع همکاری در پروژه خط لوله با ایران را متوقف می کند. در این فضای جدید، واشنگتن این خط لوله که گاز طبیعی را از ایران به پاکستان منتقل می کند را یک راه مناسب برای رسیدگی به بحران انرژی پاکستان می بیند.

 

با این حال نقاط اختلاف جدی پا برجا هستند. اختلاف میان تهران و واشنگتن در مورد انتصابات در دولت افغانستان و ساختار نیروهای امنیتی ادامه دارند. 

 

اتفاقات اخیر چیزی از یک تغییر تاریخی کم ندارند. تابوی همکاری ایران-آمریکا از بین رفته و تصور بازگشت به دوران پیش از توافق هسته ای سخت است. اما تفاوت های عمیق همچنان پابرجا هستند. مسائلی چون حقوق بشر، حمایت ایران از حماس و حزب الله علیه اسرائیل ادامه دارند.

 

یکی از مشکل ترین چالش های دوران پس از توافق برای دولت اوباما، مدیریت خشم و انتظارات اسرائیل و اعضای کنگره است که همچنان نسبت به انجام تجارت با ایران تردید دارند و با آن مخالفت می کنند. توافق هسته ای همچنین نگرانی کشورهای حاشیه خلیج فارس که معتقدند حال در برابر فشار ایران آسیب پذیرتر هستند، را تشدید کرده است. حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران و تیم اش نیز همچنان با چالش تندروهایی که مشتاق بازگشت ایران به انزوا هستند، روبرو است. 

 

آنچه طی ماه های اخیر شاهدش بودیم، تعامل محاسباتی و افزایشی است نه روابط حسنه کتب کلاسیک. لحظه دراماتیک «نیکسون به چین می رود» هنوز به نظر ممکن نمی رسد. در عوض همکاری محتاطانه ای در برخی حوزه های استراتژیک صورت گرفته است. واشنگتن به طور روزافزونی شاهد مزایای همکاری با ایران است اما این همکاری هنوز به روش های محدودی انجام می شود. هر دو کشور با ابهام تعامل با دولتی که در آینده ای نزدیک متحدشان نخواهد بود اما دیگر دشمن سرسخته گذشته هم نیست، روبرو هستند.

 

بازگشت به زمان حال: سناریوهای بالا مطمئنا ساخته ذهن هستند. اما اگر ایران و قدرت های بزرگ بتوان به یک توافق جامع دست یابند، این سناریو امکان بروز می یابد. ممانعت از شکل گیری یک ایران مسلح به بمب هسته ای و جلوگیری از تقابل نظامی بر سر برنامه هسته ای این کشور،اهداف بسیار مهمی هستند. شکستن قفل کانال گفتگوهای استراتژیک گسترده تر میان ایران و آمریکا در مورد مسائلی که به منافع هر دو کشور مربوط می شود هم دستاورد بزرگی خواهد بود.