حافظ به روایت حافظ

۲۰ مهرماه، روز بزرگداشت حافظ شیرازی است. خواجه شمس الدین محمد بن بهاءالدین حافظ شیرازی، یکی از شاعران نامدار و کم‌نظیر جهان است که آوازه او علاوه بر ایران و آسیای میانه و جهان شرقی، به کشورهای غربی هم راه پیدا کرده و بسیاری از شاعران جهان قلم به ستایش او چرخانده‌اند و اشعاری در شکوه شعر و سیرت او گفته‌اند.

روز بزرگداشت حافظ شیرازی اولین بار در سال ۱۳۷۶ در شیراز برگزار شد و مراسمی استانی بود. سال بعد از آن اما شورای فرهنگ عمومی، ۲۰ مهرماه را به پیشنهاد «کورش کمالی سروستانی» رییس بنیاد فارس‌شناسی، روز بزرگداشت حافظ شیرازی نام گذاشت و در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران ثبت شد. در همان زمان علاوه بر روز بزرگداشت حافظ شیرازی، ۱۴ روز دیگر نیز برای بزرگداشت شاعران، ادیبان، فیلسوفان و حکمای سرزمین ایران تعیین شد.

آن‌چنان که کمالی سروستانی می‌گوید، مهرماه به دلیل فراوانی استفاده از کلمه «مهر» در اشعار حافظ شیرازی انتخاب شد که بیش از ۷۰ بار در دیوان او آمده است و ۲۰ هم به خاطر آنکه عدد کامل است و نشان دهنده ارزش شعر حافظ نیز هست.

حافظ شیرازی علاوه بر آنکه قرن‌هاست در ذهن و زبان فارسی‌زبانان جای گرفته است، بیش از دو قرن است که با ترجمه اشعارش به زبان‌های دیگر، مورد توجه و تحسین شاعران بزرگ جهان از جمله گوته، آندره ژید، تی اس الیوت و... قرار گرفته است. به گفته «ژان فرناند» یکی از استادان دانشگاه سوربن پاریس و پژوهشگر ادبی، تاثیر اشعار حافظ بر آثار این شاعران بر همگان نمایان است. از این میان گوته بارها در وصف حافظ و مضامین آثار او، اشعاری سروده است.

کتاب «حافظ؛ زندگی و اندیشه»، که در سال ۱۳۹۱ از سوی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی در ۵۵۸ صفحه منتشر شده، به روشنی حافظ را از زوایای مختلفی از جمله زندگی و روزگار حافظ، مکتب رندی حافظ، حافظ و قرآن، موسیقی در شعر حافظ، نمودهای اجتماعی و فرهنگی در غزل‌های حافظ و نسخه‌شناسی آثار او مورد توجه قرار دهد. این اثر ارزشمند همچنین نگاهی به تاثیر حافظ در حوزه زبان عربی، زبان انگلیسی، آلمانی و قلمرو سرزمین‌هایی مانند روسیه، ایتالیا، اسپانیا، عثمانی و... داشته و ۲۴ حافظ‌پژوه در خلق این اثر دست داشته‌اند.

حافظ شیرازی علاوه بر آنکه در ذهن و زبان دیگران تحسین شده و بر صدر نشسته است، در غزل‌های خود او نیز جایگاهی رفیع دارد؛ در حقیقت خود او اولین کسی است که در ستایش هنر و چیره‌دستی خود سخن گفته و شعر سروده است. لسان‌الغیب در وصف خداداد بودن ذوق شعر خود این‌چنین سروده است:

حسد چه می‌بری ای سست‌نظم بر حافظ/ قبول خاطر و لطف سخن خداداد است

ابیات دیگری در دیوان حافظ نیز در ستایش خود سروده شده است؛ از جمله:

مدعی گو لغز و نکته حافظ مفروش/ کلک ما نیز زبانی و بیانی دارد

نه هر کو نقش نظمی زد کلامش دلپذیر افتد/ تذرو طرفه من گیرم که چالاک است شاهینم

حافظ ببر تو گوی فصاحت که مدعی/ هیچش هنر نبود و جز این نیز هم نداشت

حافظ علاوه بر آنکه ستایش‌های عمومی و کلی از شعر و ذوق خویش کرده است، در مواردی به خصوصیات و ویژگی‌های ممتاز اشعار خود نیز اشاره کرده است.

یکی از ویژگی‌های شعر حافظ از زبان خود او، سلاست و روانی کلام اوست؛ چنان‌که سروده است:

حجاب ظلمت از آن بست آب خضر که گشت/ ز شعر حافظ و آن طبع همچو آب خجل

حافظ شیرازی در این بیت، شعر خود را از آب خضر هم روان‌تر می‌داند و آب خضر را در برابر شعر خود خجل می‌یابد.

او در بیت‌های دیگری چنین می‌سراید:

حافظ از مشرب قسمت گله ناانصافی است/ طبع چون آب و غزل‌ها روان ما را بس

حافظ از آب زندگی شعر تو داد شربتم/ ترک طبیب کن بیا نسخه شربتم بخوان

شادی‌آوری و طرب‌انگیزی هم یکی دیگر از ویژگی‌های شعر حافظ از نگاه خود اوست؛ چنانکه سروده است:

ز چنگ زهره شنیدم که صبحدم می‌گفت/ غلام حافظ خوش‌لهجه خوش‌آوازم

غزل‌سرایی ناهید صرفه‌ای نبرد/ در ان مقام که حافظ برآورد آواز

در آسمان نه عجب گر به گفته حافظ/ سرود زهره به رقص آورد مسیحا را

گر از این دست زند مطرب مجلس ره عشق/ شعر حافظ ببرد وقت سماع از هوشم

حافظ شیرازی که پس از حمله مغولان و تاراج سرزمین ایران می‌زیست، صدای مردمی مصیبت‌زده و تحقیر شده و البته امیدوار بود. از همین رو در همان حال که سروده است «جهان و کار جهان جمله هیچ بر هیچ است/ هزار بار من این نکته کرده‌ام تحقیق»، اما فراموش نکرده است که در کنار یادآوری هیچ بر هیچ بودن کار جهان، باید با اشعار خود به کام مردمان شیرینی هدیه کند.

او در ابیات مختلفی بر شیرینی شعر خود تاکید کرده است:

بدین شعر تر شیرین ز شاهنشه عجب دارم/ که سر تا پای حافظ را چرا در زر نمی‌گیرد

شفا ز گفته شکرفشان حافظ جوی/ که حاجتت به علاج گلاب و قند مباد

سرود مجلست اکنون فلک رقص آرد/ که شعر حافظ شیرین‌سخن ترانه توست

شاید حافظ شیرازی روزگاری را می‌دیده است که شعر او دستمایه ساخته‌شدن آثار موسیقی شود و هنرمندانی بزرگ از اشعار او در آثار خود استفاده کنند و تنها در ۴۰ سال اخیر، نزدیک به ۴۰۰ قطعه موسیقی با شعرهای شورانگیز او ساخته شود.

ظرافت و پرمعنا بودن، یکی دیگر از ویژگی‌های شعر حافظ از زبان خود اوست. حافظ شیرازی در وصف نکته‌دانی خود چنین سروده است:

خموش حافظ و این نکته‌های چون زر سرخ/ نگاه دار که قلاب شهر صراف است

مطرب از گفته حافظ غزلی نغز بخوان/ تا بگویم که ز عهد طربم یاد آمد

چو سلک در خوشاب است شعر نغز تو حافظ/ که گاه لطف سبق می‌برد ز نظم نظامی

حافظ شیرازی علاوه بر همه آنچه گفته شد، فصاحت و بلاغت خویش را نیز به رخ کشیده و گفته است:

آب حیوانش ز منقار بلاغت می‌چکد/ زاغ کلک من به نام ایزد چه عالی مشرب است

چو عندلیب فصاحت فروشد ای حافظ/ تو قدر او به سخن گفتن دری بشکن

حافظ شیرازی در قرن هشتم هجری، پیشاپیش به پیشواز جهانگیر شدن و شهرت یافتن غزل‌های خویش رفته؛ چنان‌که سروده است:

عراق و فارسی گرفتی به شعر خوش حافظ/ بیا که نوبت بغداد و وقت تبریز است

فکند زمزمه عشق در حجاز و عراق/ نواب بانگ غزل‌های حافظ شیراز

حافظ حدیث سحر فریب خوشت رسید/ تا حد مصر و چین و به اطراف و روم و ری

شکرشکن شوند همه طوطیان هند/ زین قند پارسی که به بنگاله می‌رود

اگر باور نمی‌داری و رو از صورتگر چین پرس/ که مانی نسخه می‌خواهد ز نوک کلک مشکینم

به شعر حافظ شیراز می‌رقصند و می‌نازند/ سیه‌چشمان کشمیری و ترکان سمرقندی

پایه نظم بلند است و جهانگیر بگو/ تا کند پادشه بحر دهان پر گهرم

طی مکان ببین و زمان در سلوک شعر/ کاین طفل یک شبه ره صد ساله می‌رود