بیوگرافی هوشنگ ابتهاج / دلیل زندانی شدن اش چه بود؟

به گزارش صدای ایران،هوشنگ ابتهاج در ۶ اسفند ۱۳۰۶ در خانواده ای مرفه و دانشور بهایی در رشت بدنیا آمد. سالها پیش از تولد هوشنگ، پدربزرگش میرزا ابراهیم‌خان ابتهاج الملک به تحریک ملایان قشری حامی روس توسط یکی از اسلامگرایان تندرو با داس کشته شده‌بود.


ابتهاج دبستان را در رشت گذراند؛ اما پدرش که از پزشکان مشهور رشت بود برآن شد تا پسرش را برای تحصیلات دبیرستان به تهران بفرستد. ورود ابتهاج به تهران همزمان است با تحولات اجتماعی سیاسی بزرگ ایران پس از جنگ دوم جهانی به گفته منتقدان، تهران آن دوران تحت تاثیر آزادیهای سیاسی و حضور پررنگ اروپاییان در حال پوست اندازی بود و فرهنگ کافه نشینی روشنفکران و محافل ادبی رایج شده بود.

ابتهاج به محافل ادبی هنری پیوست و نخستین دفتر شعر خود را به نام «نخستین نغمه ها» در قالب و مضمون شعر کلاسیک فارسی در سال ۱۳۲۵ منتشر کرد. او سپس مجموعه شعر«سراب» را در قالب شناخته شده «چهارپاره» منتشر کرد و بعدتر مجموعه غزل‌های «سیاه مشق» را که نشان از شیفتگی درونی وی به غزلسرایی داشت.

شعر معروف "ارغوان" با صدای هوشنگ ابتهاج (سایه)

آشنایی با مرتضی کیوان که از نخستین منتقدان ادبیات مدرن جهان آن روزگار بود باعث شد تا سایه به یاری کیوان با شعر مدرن اروپا و همین طور شعر نیمایی آشنا شده و به حلقه شاعران جوان نیمایی بپیوندد. این آشنایی در گرایش ابهتاج به شعر نیمایی موثر افتاد و مجموعه شعرهای اجتماعی «چند برگ از یلدا» را منتشر کرد. اما او نیز همچون شهریار به ساختار و اسلوب شعر نیمایی وفادار نماند و بار دیگر به غزلسرایی بازگشت.


سایه که تحصیلات دانشگاهی نداشت و حرفه خاصی نیز نیاموخته بود در سالهای تنگدستی ناشی از بیکاری و غیبت محافل روشنفکری در دهه چهل به یاری عموی بزرگش احمدعلی ابتهاج از صنعتگران و سرمایه داران سرشناس و صاحب صنایع سیمان به مدیریت کارخانه سیمان تهران مشغول شد.

در همین دوران کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان «نوار کاستی» از غزلیات او را منتشر کرد و بدین ترتیب سایه برای شعر‌خوانی به جشن هنر شیراز دعوت شد.

شعرخوانی او در ۱۳۴۶ در نخستین دوره جشن هنر شیراز در حافظیه مورد استقبال بسیار قرارگرفت. در همین سال با شماری از نویسندگان و شاعران ایران برای تاسیس کانون نویسندگان ایران همکاری کرد.

در سال ۱۳۵۰ به همکاری با برنامه گلهای رادیو ایران دعوت شد و تا سال ۱۳۵۷ که مدیریت این برنامه را برعهده داشت موفق به جذب شماری از هنرمندان برجسته حوزه موسیقی برای همکاری با این برنامه شد.

زندانی شدن هوشنگ ابتهاج

با پیشامد انقلاب ۱۳۵۷ ابتهاج و شماری از شاعران و نویسندگان مشهور آن زمان از جمله «سیاوش کسرایی» و «فریدون تنکابنی» به حزب توده نزدیک شده و از مواضع حزبی نسبت به حاکمیت دفاع کردند مواضعی که با نقد اکثریت اعضای کانون نویسندگان روبرو شد. ابتهاج به همراه شماری از همفکرانش از کانون جدا شده شورای نویسندگان را تشکیل دادند اما در جریان سرکوب حزب توده در سال ۱۳۶۲ ماموران امنیتی این نهاد را تعطیل کرده به خانه های اعضای هیات مدیره شورا حمله ور شدند. کسرایی و تنکابنی از کشور گریختند و سایه دستگیر و روانه زندان اوین شد.

ماجرای گریه کردن هوشنگ ابتهاج در زندان

او شعر بلند ارغوان را در سلولهای اوین سرود و به حافظه سپرد تا پس از آزادی آن را بنویسد. شعری که به گفته منتقدان روایتی تلخ از تاریخ مبارزه برای آزادی و عدالت در ایران است. تعدادی از غزل‌ها، تصنیف‌ها و اشعار نیمایی او توسط موسیقی‌دانان بزرگ ایرانی نظیر محمدرضا شجریان، علیرضا افتخاری، شهرام ناظری، حسین قوامی و محمد اصفهانی اجرا شده‌است. تصنیف خاطره‌انگیز «تو ای پری کجایی» و تصنیف سپیده (ایران ای سرای امید) از اشعار اوست.

مهم‌ترین آثار هوشنگ ابتهاج

از مهم‌ترین آثار هوشنگ ابتهاج ، تصحیح او از غزل‌های حافظ است که با عنوان «حافظ به سعی سایه» نخستین بار در ۱۳۷۲ شمسی به‌چاپ رسید. امیر هوشنگ ابتهاج سرانجام پس از ۹۵ سال زندگی بر اثر بیماری کلیوی در آلمان دیده از جهان فرو بست.

روایت علی معلم از دیدار رهبر انقلاب با هوشنگ ابتهاج(سایه)/ ماجرای آزاد شدن سایه از زندان

در ششم اسفند ماه ۱۳۰۶شمسی در رشت دیده به جهان گشود. دوران کودکی و تحصیلات نیمه تمام خود رادر زادگاهش گذراند و به علت عدم علاقه به درس و تحصیل پس از پنجم متوسطه دیگر سراغ درس نرفت و نتوانست شغل خانوادگی یعنی فعالیتهای اداری  ودیوانی را پی گیرد.

ابتهاج در آغاز راه سعی داشته تا به راه نیما برود اما نگرش مدرن و اجتماعی شعر نیما به ویژه پس از سرایش ققنوس با طبع او که اساسا شاعر غزل سرا بوده هم خوانی پیدا نمی کند و راه خودش را که همان سرودن غزل بود ادامه می دهد تا جایی که می توان چندتا از غزل های او را جزو بهترین غزلهای این دوران  به حساب آورد.

دکتر غلامحسین یوسفی در کتاب چشمه روشن خود در باره ابتهاج چنین می نویسد:  در غزل فارسی معاصر شعر ه. الف.سایه در شمار آثار خوب و خواندنی است . مضامین گیرا و دلکش تشبیهات و استعارات و صور خیال بدیع زبان روان و موزون و خوش ترکیب و هم آهنگ با غزل از ویژگیهای شعر اوست و نیز رنگ اجتماعی ظریف آن یادآور شیوه دلپذیر حافظ است …. وی در زمینه نوسرایی طبع آزمایی کرده است. آنچه از این قبیل سروده درون مایه و محتوای آن ها تازه و ابتکارآمیز است و چون فصاحت زبان و قوت بیان سایه با آن همگام شده ترکیب این دو کیفیت با هم نتیجه مطلوب به بار اورده است.


اولین خاطره مربوط است به خاطره علی معلم دامغانی از دیدار سایه و رهبر انقلاب است که با هم می خوانیم: علی معلم دامغانی درباره دیدار هوشنگ ابتهاج با رهبر معظم انقلاب اینگونه می گوید: آقا با شاعران دیدارهای خصوصی‌تری نیز دارند. چند سال پیش، به اتفاق یکی دو نفر از دوستان و آقای هوشنگ ابتهاج (سایه) خدمت آقا رسیدیم دیداری با ایشان داشتیم که رسانه‌ای نشد. جلسه‌ بسیار صمیمی و گرمی بود. یکی از خاطرات جالبی که از آن دیدار به یاد دارم این است که یکی از همراهان در مورد چند تصنیف، به آقا گفت که این‌ها کار آقای سایه است. آقا به اصطلاح تجاهل‌العارفی کردند و به‌خاطر آن شعرها آقای سایه را تشویق کردند. اما در ادامه‌ این جلسه معلوم شد که آقا به تازگی شعری از آقای سایه خوانده بودند و حتی برخی مصراع‌های آن ‌را هم در ذهن داشتند.

از دیگر اتفاقاتی که خود هوشنگ ابتهاج در گفتگو با میلاد عظیمی در کتاب پیر پرنیان اندیش ذکر کرده است این ماجرا است که در دهه 60 که سایه در زندان بوده است، شهریار نامه‌ای به رهبر معظم انقلاب که آن زمان رئیس جمهور وقت کشور بود می‌نویسد و در خواست می کند که سایه از زندان آزاد شود. ابتهاج گفته است که چندی پس از این نامه مرا صدا زدند و گفتند تو آزاد هستی و بدون هیچ محاکمه ای آزاد شدم. بنابراین به احتمال بسیار زیاد می توانم بگویم آزادی من با وساطت رهبر معظم انقلاب صورت گرفته است.

هوشنگ ابتهاج در سن 94 سالگی دار فانی را وداع گفت

یلدا ابتهاج دختر امیر هوشنگ ابتهاج ( سایه ) در صفحه اینستاگرام خود از درگذشت این شاعر نامی خبر داد و نوشت: «بگردید ، بگردید ، درین خانه بگردید درین خانه غریبید ، غریبانه بگردید سایه ما با هفت‌هزارسالگان سربه‌سر شد.» امیرهوشنگ ابتهاج با نام هنری «ه. الف. سایه» غزلسرا و پژوهشگر ادبی، از نخستین رهروان شعر نیمایی، از بنیانگذاران کانون نویسندگان ایران، مدیر برنامه گلهای رادیو ایران و خالق شعر «ارغوان» و ترانه «تو ای پری کجایی» درگذشت.

پیکر هوشنگ ابتهاج شامگاه چهارشنبه (۲ شهریور ۱۴۰۱) با حضور جمعی از مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و اعضای خانواده آن مرحوم از طریق فرودگاه بین المللی امام خمینی (ره) به ایران منتقل شد و(پنجشنبه، سوم مرداد ماه) مراسم تغسیل پیکر او در بهشت زهرای تهران انجام شد. 

مراسم تشییع پیکر هوشنگ ابتهاج، شاعر معاصر، صبح امروز از مقابل تالار وحدت برگزار شد. 

در ادامه مراسم تشییع پیکر ابتهاج شعر «ارغوان» برای حاضران پخش شد که با زمزمه و گاه گریه حاضران همراه شد. 

سرانجام هوشنگ ابتهاج  5 شهریور 1401 در باغ محتشم رشت در خانه ابدی‌اش به خاک سپرده شد. 

 یلدا ابتهاج در مراسم خاکسپاری مرحوم ابتهاج در باغ محشتم رشت، با بیان اینکه امروز روز بزرگی برای ما همه ایرانی هاست، اظهار کرد: سایه به وطن بازگشته؛ آرزویی که همیشه داشت.

وی با اشاره به رفت و برگشت سایه به آلمان برای بودن در کنار خانواده و غم دوری از ایران، افزود: امروز خانواده سایه را به موطن خود بازگرداند، زیرا آرزو داشت در این خاک بماند و همانطور که خواسته به خاک سپرده شود.


دختر هوشنگ ابتهاج با بیان اینکه امروز امانت پدر را به شما می سپاریم، گفت: پاسدار سایه باشید و در غیاب ما به این خاک سر بزنید.

یلدا ابتهاج، با اشاره به بازگشت خود و برادرانش به تهران و سپس آلمان، خاطرنشان کرد: از شما می خواهم بر سر مزار سایه حاضر شوید و او را فراموش نکتید و با کلام خودش یادش را زنده نگه دارید.

وی با بیان اینکه سایه تا دقایق آخر زندگی با شعر ماند و دائما شعر و شاعر را از رودکی تا امروز تحسین می کرد، یادآور شد: با همان زبان همان میراثی را که به ما رسیده، پاس بدارید و به آیندگان بسپارید.

یلدا ابتهاج تاکید کرد: قطعا فرزندان آینده در هر کجای این سرزمین و در هر کجای جهان شعر سایه را به زبان زیبای فارسی خواهند خواند..