پدیده یا بارش های مانسون چیست؟
به گزارش صدای ایران،مانسون نسیمهای دریایی شدیدی است که در فصل تابستان منجر به بارندگی شدید و در پی آن جاری شدن سیلاب میشود.
سرچشمه اصلي نيروي مانسون
همانند كليه سيستمهاي اقيانوسشناسي و هواشناسي در سياره زمين، مانسونها هم نيروي اصلي خود را از خورشيد ميگيرند. كموبيش حدود ۳۰% از انرژي خورشيدي كه به سطوح بالاي جوي ميرسد، بهوسيله سطوح فوقاني ابرها و سطح زمين به فضا بازتاب ميشوند. مقدار بسيار كمي از آن نيز بهوسيله جو جذب ميشود. تضاد و تقابل فصلها در دو نيمكره شمالي و جنوبي، موجب حركت آرام هوا از نيمكره زمستاني به سوي نيمكره تابستاني، به وسيله گراديان افقي فشار و نيروي عمودي شناوري از اختلاف درجه حرارت، ميشود.اما آب و خشكي، به مقدار يكسان انرژي دريافتي از خورشيد، دو واكنش متفاوت نشان ميدهند. دودليل براي اين تفاوت ذكر شده است.
نخست اينكه دماي ويژه آب دو برابر دماي ويژه خاك است، يعني با مقدار مساوي انرژي دريافتي، خاك دو برابر آب گرم ميشود. دليل دوم، كه از دليل نخست بسيار مهمتر است ايناستكه، گنجايش مؤثر دما، (توانايي يك ماده براي نگه داشتن گرما)، براي اقيانوسها بسيار بيشتر از قارههاست.در فصل زمستان، خشكي بيش از انرژي كه از خورشيد دريافت ميكند، انرژي به هوا گسيل ميكند. گرمائي كه در تابستان پيش در ژرفاي خاك ذخيره شده بود، اينك به سطح زمين ميآيد. ازآنجاييكه در اقيانوس، گرماي بيشتري ذخيره ميشود، در زمستان سطح آن كمتر سرد ميشود.
این بارانها پیرامون شبهقاره هند، به ویژه خلیج بنگال را توفانی و ناامن میکرده است و دامنه آن، حتی در برخی موارد به قلب دریای پارس هم کشیده میشد به طوری که در چند مورد مرکز ایران را هم تحت تاثیر قرار داده است.
در خرداد ماه و در حالی که نیمکره شمالی به سوی تابستانی سوزنده پیش میتازد، در شبه قاره هند گویی زمستان آغاز میشود. گرمای وحشتناک و مرگآور توسط بارانی سیلآسا به نام مانسون یا توفانهای موسمی قطع شده و زندگی در این سرزمین را امکان پذیر میسازد.
خط استوای هواشناسی ITCZ که بر خلاف استوای جغرافیایی ثابت نیست و به شدت متغیر است، بر روی فلات تبت مستقر شده و شبه قاره هند را که از دیدگاه جغرافیایی در نیمکره شمالی قرار دارد، در نیمکره جنوبی قرار میدهد.
چرخه تابستانی مانسون هند
در فصل تابستان در هر نیمکره، انرژی دریافتی خورشید، بیش از انرژی باز تابشی است. همچنین خشکی گرمای خود را زودتر از دست میدهد. این خصوصیت به ویژه بر روی بیابان رب الخالی، یکی از بزرگترین بیابانهای جنبحاره، و فلات تبت، با ارتفاع متوسط 4 کیلومتر از سطح دریا، در میانه قاره آسیا، نمایان است. این گرمای از دست رفته، حد غربی و شمالی مانسون هند را توجیه میکند.
در خرداد ماه هندوستان شمالی از چندین ماه پیش همچنان خشک است و دما در آن به بیش از 40 درجه سانتیگراد میرسد. همزمان در نیمکره جنوبی، زمین سرد است. در هر نیمکره، تبادل انرژی میان خشکی و دریا برقرار میشود. نتیجه کلی، بالا رفتن گرمای هندوستان و شمال افریقا در برابر پایین آمدن گرمای اقیانوس هند است.
هنگامی که ناحیه مانسون آسیا به بیشینه دمای خود میرسد، گرادیان افقی فشار بر فراز خشکی و دریا شدت مییابد. گرادیان فشار و نیروهای شناوری که به وسیله گرمای هوا ایجاد میشوند، موجب حرکت همگرائی در نزدیکی سطح زمین میگردند. این خود موجب حرکت هوای مرطوب و سنگین از سوی استوا و اقیانوس هند به سوی منطقه کمفشار جنوب آسیا میشود. به دلیل وجود شتاب کوریولیس (نیروی حاصل از چرخش محوری زمین) ، مسیر واقعی حرکت بادها منحنی است. پاد ساعتگرد روی شبه قاره هند و ساعتگرد بر روی فلات تبت.
بارانهای موسمی
جریان هوای برخاسته در روی شبه قاره هند، محیطی با فشار کم را ایجاد میکند. این هوا نخست منبسط شده سپس سرد میشود، آنگاه رطوبتی را که با خود حمل میکرده به ابر و سرانجام باران تبدیل میگردد. فرآیند میعان نیز گرمای نهان (latent heat) ذخیره شده در مولکولهای آب را آزاد میکند. این منبع عظیم گرما به نیروی شناوری برای ایجاد چرخه مانسون افزوده میشود.
رشته کوههای Ghats در ساحل غربی هند و رشته کوههای سترگ هیمالایا در فلات تبت در شمال شبهقاره هند، نیروی مکانیکی بالاروندهای تولید میکنند که این نیرو به فرآیند میعان و بارش بسیار کمک میکند.
بارانهای موسمی تابستانی آسیا، برای حدود یکصد روز، تقریبا همزمان با بادهای 120 روزه سیستان، از روزهای پایانی خرداد ماه آغاز شده و در روزهای آغازین مهر ماه به پایان میرسد. روز آغازین این بارانها برای هر سال متفاوت از سالهای دیگر است، اما این روز در یک محدوده یک ماهه قرار دارد.
در Kerala، که در عرض جغرافیایی 8 درجه شمالی قرار دارد، این بارانها در روز 12 خرداد، با تقریب یک هفتهای، آغاز میشود. سپس مانسون به آهستگی به سوی شمالغربی پیشروی میکند.
روز 21 خرداد در بمبی، 19 درجه شمالی، و روز 26 خرداد در دهلی، 28.5 درجه شمالی، خود را نشان میدهد.
در نیمه نخست تیر ماه، تمامی شبه قاره هند زیر نفوذ مانسون قرار میگیرد. تعادل آب در هندوستان چنان مو به مو و تنگاتنگ است که فقط یک هفته تاخیر در باران به فاجعهای بزرگ منجر میشود.
هرچند تاریخ آغاز این بارانها اغتشاشی یکماهه دارد، اما پژوهشها نشان میدهد که مقدار باران موسمی، ربطی به تاریخ آغاز آن ندارد. بیشینه این بارشها در Cherranpunji با میانگین 425 اینچ در سال است، اما در یک مورد حتی 1024 اینچ بارندگی هم ثبت شده است.
بررسی و مطالعه بارانهای موسمی نشان میدهد که این جریان در حدود اواخر مرداد و اوایل شهریور، یک وقفه 3 الی 21 روزه دارد.
از مهر ماه تا خرداد ماه در شبهقاره هند، بهجز منطقه تامیلنادو و رشتهکوههای Ghats، به ندرت بیش از چند میلیمتر باران میبارد. در مهر ماه بارانهای موسمی به سوی جنوبشرقی هند حرکت میکند. در آبانماه جبهه مانسون به تامیلنادو رسیده و تقریبا در همین زمان مانسون زمستانی در جنوب هند به آرامی آغاز میشود.
در این زمان، دیگر مناطق شبهقاره هند به سوی خشکی پیش میرود، بادهای گرم ومرطوب جنوبغربی به بادهای سرد و خشک شمالشرقی، و مانسون تابستانی به مانسون زمستانی تبدیل میشود. در زمستان بادهای شمالوز، هوای سرد و خشکی را بر روی شبهقاره حاکم میکنند. این فرآیند موجب ایجاد هوایی سرد، خشک و بدون ابر، به ویژه در ماههای بهمن و اسفند میشود.
از میانههای اسفند ماه تا آغاز بارانهای موسمی در خردادماه، توفانهای تندری پیشدرآمد مانسون ، گاهی این گرمای دهشتناک را میشکند.
در اواخر خرداد ماه، کرانههای هند شاهد ظهور دوباره بارانهای موسمی خواهند بود. این چرخه هوایی زندگی مردم در این منطقه را به شدت تحت تاثیر خود قرار میدهد.
بارانهای موسمی در مالزی - استرالیا
جنوبشرقی آسیا و شمال استرالیا تحت تاثیر سیستم مانسون واحدی قرار دارند که در دو سوی خط استوا گسترده شده و به این دلیل با مانسونهای دیگر متفاوت است. البته مانسون شمالشرقی استرالیا از این سیستم مجزاست و جداگانه عمل میکند.
حجم عظیم آب میان استرالیا و آسیا تاثیر شگرفی بر آب و هوای منطقه حاره و مانسون تابستانی آن دارد. جزایر فراوان، اندونزی، فیلیپین، مالزی ، پلینزی، پلیپونزی و ...، آبوهوای متنوع حارهای را در خود جای داده است. توفانهای پیچندهی تایفون که در فصل مانسون ایجاد میشوند به پیچیدگی آن میافزایند.
شمال چین، کره و ژاپن را، به دلیل فصول، آهنگ بارش در عرضهای میانی، هوای سرد قارهای در زمستان، جبهه زایی، نوسان باران و سیستمهای پر فشار خشک در فصل گرم، از این گروه جدا میکنیم. در حقیقت این مناطق، بیشتر در زیر نفوذ سیستم مانسون هندوستان قرار دارند. مرز طبیعی منطقه حاره، مابین ناحیه غیر ر و سرزمینهای جنوبی مانسون دار به شدت به چشم میخورد.
حد شمالی مانسون حارهای، حتی به عرض 25 درجه شمالی هم میرسد. در مناطق شمالیتر، مانسون نیروی چندانی ندارد که با سیستم پر فشار جنب حارهای مقابله کند. به این ترتیب بارانهای موسمی در تیر ماه و شهریور ماه، که به وسیله واچرخندهای پر فشار در مرداد ماه از هم دیگر جدا میشوند، رخ میدهد.
در جنوب چین و فیلیپین، بادهای تجارتی حارهای شرقوز، از مهر ماه تا اردیبهشتماه وزیده و اغلب به وسیله سیستم پر فشار ایجاد شده در منطقه سیبری تقویت میشوند. جایگزینی این باد در ماههای خرداد تا شهریور به وسیله بادهای جنوبغربی، در اثر مانسون ایجاد میشود. [مفاهیم: باد چیست؟]
در هندوچین مانسونهای تابستانی بسیار نیرومند ترند. جریان رسیده از جنوبغربی از خرداد ماه تا آبانماه، با ابرهایی به ضخامت 4 الی 5 کیلومتر، بارانی فراوان را به همراه میآورد. ماههای آذر و دی، فصل سرد و خشک، و ماههای فروردین و اردیبهشت فصل بسیار گرم منطقه است. در شرق و جنوبشرقی مانسون زمستانی بارانزاست.
در اندونزی به دلیل گسترش آب عرض جغرافیائی پایین منطقه، مانسون بسیار ضعیف عمل میکند. به دلیل کوچکی ابعاد و سادگی زمینه، استرالیا سادهترین الگوی مانسون را دارد. شمال آن دارای یک برش باد میان تابستان (شمالغربی) و زمستان (جنوبشرفی) است. اما دو تفاوت نیز با دیگر مانسونها دارد. نخست اینکه باد شمالشرقی، مانسونی است که با خود باران را به ژرفای قاره میبرد و دوم اینکه حتی در تابستان بادهای تجارتی جنوبشرقی به دلیل واچرخندهای پرفشار گذری، چشمگیر هستند.
مانسون غرب آفریقا
در حدود 200 سال است که بارانهای موسمی غرب افریقا شناخته شدهاند. در زمستان این بارانها از جنوبغربی به جایی میآیند که بادهای تجارتی شمالشرقی که از صحرا و کرانههای شرقی افریقا میوزند، گرمای زیادی به همراه توفان شن را با خود به آنجا میآورند. منطقهای با شبهای سرد و روزهای بسیار گرم.
در چنین شرایطی مراکز پرفشار واچرخنددر عرض جغرافیایی 20 درجه شمالی به همراهی رودبادهای شرقی (Jet stream) در عرض جغرافیایی 10 درجه شمالی، که از شبه قاره هند به خط استوا بسیار نزدیکتر هستند، بارانهای موسمی را ایجاد میکنند.
مانسون غرب افریقا از نظر مکانی تقریبا میان بادهای جنوبغربی و بادهای سطحی خشک زمستانی کرانههای غربی افریقا Harmattan قرار دارد. وجود این بارانهای موسمی از نفوذ هوای خشک از عرض 20 درجه شمالی به پایینتر جلوگیری میکند. هوای گرم و خشک در حدود عرض 8 درجه شمالی بهطور کامل ناپدید میشود.
مانسونهای تکامل نیافته
بارانهای موسمی تاثیر فراوانی در اروپای مرکزی دارد. جایی که جهت باد از سوی اقیانوس اطلس حدود 30 الی 40 درجه تغییر میکند و نه بهطور پیوسته اما بسیار زیاد با دگرگونیهای جبههای، سرما، هوای ابری، باران و توفان تندری را همراه است.
از دیدگاه اقلیمشناسی این بارانها موسمی هستند، اما فقط مراحل بدوی و نخستین یک مانسون، که پیآمد هوایی منحصر به فرد است. این حالات تا تبدیل شدن به یک مانسون واقعی راه زیادی در پیش رو دارد.
در عرضهای پایین جغرافیایی امریکای شمالی و در کرانههای خلیج مکزیک، فضای مناسبی برای گسترش مانسون وجود دارد. در طول تابستان، بر روی مناطق گرم، بارها سیستمهای کم فشار چرخندی ایجاد میشوند.
بادهای تجارتی شمالشرقی، به بادهای شرقی، جنوبشرقی و حتی جنوبی تبدیل میشوند. ایالت تگزاس و کشورهای پیرامون خلیج مکزیک، تحت تاثیر هوای مرطوب اقیانوسی، که تا حد زیادی داخل خشکی نفوذ میکنند، قرار دارند. البته بارانها، ویژگیهای یک مانسون را نشان نمیدهند. در کل بارشها 2 یا 3 و یا حتی 4 نقطه اوج بارش وجود دارد.
در زمستان جریانهای شمالی که اغلب به وسیله سیستمهای پرفشار واچرخندی ایجاد میشوند، سرما را با خود به داخل خشکی میآورند. اگرچه بارشهای تابستانی و زمستانی، ویژگیهای باران موسمی را از خود نشان میدهد، اما هیچکدام آنچنان توانمند نیستند که در گروه مانسون طبقهبندی شوند.
در امریکای مرکزی یک مانسون واقعی در بین عرضهای جغرافیایی 5 و 12 درجه شمالی، در منطقه کوچکی از اقیانوس آرام رخ میدهد. نه فقط بادهای فصلی آن، بلکه بارش آن هم کاملا مانسون است.
فصل زمستان آنجا بسیار خشک است. فصل بارش آن خرداد ماه در شمال خلیج مکزیک و تیرماه در جنوب مکزیک آغاز میشود و در مهر ماه در شمال و آذر ماه در جنوب به پایان میرسد. این روند در جنوب مکزیک حدود 3 ماه و در کستاریکا حدود 7 ماه به طول میکشد. این مانسون در حقیقت نمونه کوچکی از مانسون هند است.
کارشناسی ارشد هواشناسی
2- باد جریان هوایی است که از مراکز فشار زیاد به طرف مراکز کم فشار به حرکت در میآید. هر چه شیب فشار (تفاوت فشار) بین دو نقطه بیشتر باشد شدت جریان هوا نیز بیشتر خواهد بود. تفاوت فشار دو نقطه را گرادیان فشار میگویند.
بارش های مانسون در ایران
از اواسط خرداد و همزمان با گرما در نیم کره شمالی زمین، در شبه قاره هند شاهد باران های سیل اسا هستیم به گونه ای که این باران ها در تابستان چهره شبه جزیره را زمستانی می کند. با بارش های سیل آسا طوفان های موسمی در این مطقه رخ می دهد که به مانسون مشهور است.
جریان هوای بلند شده از روی منطقه شبه قاره در محیطی کم منبسط شده و تبدیل به رطوبت و باران می شود. منبع بزرگ گرما در مولکول های آب باعث می شود تا این چرخه منجر به وقوع پدیده مانسون شود.
سیستان وبلوچستان به ویژه مناطق جنوبی آن همواره 2 پدیده مانسون در تابستان و آب و هوای مدیترانه ای و سامانه کم فشار سودان را در زمستان تجربه می کند.
پدیده مانسون در تابستان بر روی اقیانوس هند تشکیل شده که به دنبال آن بارش های شدید بر روی دریا در هندوستان و پاکستان می بارد و اثرات آن استان سیستان و بلوچستان به ویژه مناطق جنوبی و مرکزی این استان را فرا می گیرد.
بادهای مانسون یا موسمی همه ساله در فصل تابستان طراوت خاصی به آب و هوای گرم جنوب استان به ویژه شهرستان های چابهار، کنارک، نیکشهر و سرباز می بخشد به طوری که نسیم روح بخش و شمیم دل انگیزش جان را تازه می کند، به همین سبب معمولا منطقه آزاد چابهار با برگزاری جشنواره مانسون زمینه ساز حضور بسیاری از هموطنان برای بهره گیری از این آب و هوا و برنامه های متنوع آن می شود.
این پدیده با ویژگی بارز ریزش های رگباری و سنگین در مدت زمان کوتاه همراه با تند باد در تابستان معمولا شهرستان های جنوبی سیستان و بلوچستان به ویژه چابهار، کنارک، سرباز، نیکشهر و ایرانشهر را تحت تاثیر قرار می دهد.
به گفته برخی کارشناسان بارش های این چنینی در جنوب سیستان و بلوچستان گرچه سبب جاری شدن سیلاب های مخرب و وارد آمدن خسارت های سنگین مالی و گاه جانی می شود، اما در صورت مهار آنها می توان آب مورد نیاز آشامیدنی و کشاورزی منطقه را که همواره در طول سال از تشنگی رنج می برند، ذخیره کرد.
این پدیده جوی همزمان با وقوع بادهای 120 روزه سیستان در کشورمان رخ می دهد و روی مناطق جنوب شرق کشور به ویژه سیستان وبلوچستان تاثیر گذار است. بررسی های متخصصان هواشناسی نشان می دهد هرچه تاثیر مانسون روی کشورمان کمتر باشد، بارش های پائیزی در زمان مقرر در کشور انجام شده و بارش در پائیز به تاخیر نمی افتد.
پدیده مانسون در کرمان
بنابر گزارش ها، 6 مرداد 1395 در شهرستان رابر براثر پدیده بارشی مانسون، سیل به وقوع پیوست .
طبق گزارشهای مدیرکل پیشبینی و هشدار سازمان هواشناسی، پیشبینی شد که پنجشنبه _ششم مردادماه ۱۴۰۱_ در شمال سیستان و بلوچستان، کرمان، هرمزگان، فارس، اصفهان، یزد، بوشهر، برخی مناطق چهارمحالوبختیاری، جنوب سمنان، کهگیلویه و بویراحمد، قم، تهران، قزوین، البرز، زنجان، گیلان، مازندران، گلستان، اردبیل، آذربایجانشرقی و استان مرکزی با بارش رگباری، رعد و برق و حتی خیزش گرد و خاک مواجه شویم، علاوه بر آن جمعه _هفتم مردادماه_ در جنوب سیستانوبلوچستان، غرب کرمان، شرق خوزستان، شمال سمنان، شرق لرستان، همچنین استانهای فارس، بوشهر، کهگیلویهوبویراحمد، چهارمحال و بختیاری، یزد، اصفهان و برخی مناطق استانهای البرز، تهران، مرکزی، قم، قزوین، زنجان، همدان، گلستان، مازندران و گیلان وجود رگبار و رعد و برق، وزش باد شدید موقت و در برخی مناطق خیزش گرد و خاک پیشبینی شد.
مونسون در اصفهان
نوید حاجیبابایی معاون پیشبینی و تحقیقات اداره کل هواشناسی استان اصفهان در رابطه با وجود سامانه بارشی مونسون در اصفهان گفت: براساس سوابق سالهای گذشته بیشتر شاهد بارشهای مونسونی در استانهای جنوب و جنوب شرقی کشور بودیم، اما امسال این بارشها به استان اصفهان هم منتهی شده است.
وی افزود: با رخ دادن اتفاقاتی در وضعیت جوی، رطوبت اقیانوس هند به قسمتهای مرکزی و استان اصفهان منتقل شده است.
معاون پیشبینی و تحقیقات اداره کل هواشناسی استان اصفهان تصریح کرد: از ویژگیهای جریانات مونسونی تولید ابرهای ضخیم با ارتفاع بالا در آسمان و عموماً با رگبارهای شدید و تند و بادهای لحظهای و گردوخاکهای محلی است. با شدت بارشها، در مناطق جنوب و جنوبغرب استان اصفهان و مناطقی که همجوار با چهارمحال و بختیاری و فارس هستند، شاهد بارشهای خوبی از اواخر پنجشنبه تا روز جمعه خواهیم بود.
دلایل جاری شدن سیل در ایران
سالها در ایران خشکسالی حاکم بوده و پوشش گیاهی مناسبی وجود ندارد و خاک خشک است؛ بنابراین آب باران به سرعت جاری میشود و باعث وقوع حوادثی میشود که طی چند روز گذشته شاهد آن بودیم. پوشش گیاهی مناسب، بارانی که میبارد را نگه میدارد و باعث میشود مقدار زیادی از این باران در خاک نفوذ کند به همین دلیل در جنگلها خیلی کم سیل رخ میدهد زیرا پوشش گیاهی جلوی جاری شدن آب را میگیرد، اما در نواحی جنوبی چون پوشش گیاهی کم است بارش باران موجب جاری شدن سیل میشود.