صدای ایران- ریال (به اسپانیایی: real) یکای پول ایران است و در زمان ایجاد به ۱۰۰ دینار تقسیم می‌شده.[۶] ولی چون ریال یکای بسیار کم‌ارزشی شده بود، تقسیمات آن در حسابداری به‌کار نمی‌رفت. تا زمان کنار گذاشتن رسمی تومان در سال ۱۳۰۸ (زمان رضاشاه پهلوی) و انتخاب ریال به‌عنوان یکای پول رسمی کشور، کماکان تومان (برابر با ۱۰﷼) برای حساب کردن بکار می‌رود.

طبق استاندارد ایزو ۴۲۱۷ ریال ایران با علامت اختصاری IRR در معاملات جهانی نشان داده می‌شود.[۷] استاندارد یونی‌کد برای ریال نویسهٔ سازگاری «نشان ریال» به‌شکل «﷼» را در موقعیت U+FDFC تعریف کرده‌است.[۸]

به استناد مادهٔ یک قانون پولی و بانکی کشور، یکای پول ایران ریال، برابر با صد دینار و برابر با دویست و پنج میلیاردیم (۰٫۰۰۰۰۰۰۲۰۵)گرم طلا خالص است.[۹] اسکناس‌های رایج ایران ۱٬۰۰۰، ۲٬۰۰۰، ۵٬۰۰۰، ۱۰٬۰۰۰، ۲۰٬۰۰۰، ۵۰٬۰۰۰ و ۱۰۰٬۰۰۰ ریالی و دو نوع اسکناس به شکل ایران‌چک‌ به‌ارزش ۵۰۰٬۰۰۰ و ۱٬۰۰۰٬۰۰۰ ریالی و سکه‌های رایج ۲۵۰، ۵۰۰، ۱٬۰۰۰، ۲٬۰۰۰ و ۵٬۰۰۰ ریالی هستند.

در سال ۲۰۲۰، ریال ایران بعد از پول ونزوئلا (بولیوار ونزوئلا)، کم‌ارزش‌ترین پول دنیا گزارش شده است.[۱۰]

واژه‌شناسی ریال

ریال از واژهٔ اسپانیایی و پرتغالیِ رئال (به پرتغالی: real)، (به انگلیسی: royal) وارد فارسی شده‌است که هم به‌معنی شاهی است، هم نام سکهٔ نقره رایج در آن دو کشور و در سرزمین‌های وابسته به آن بود. ریال از زمان حضور اسپانیایی‌ها و پرتغالی‌ها در خلیج فارس و مراودهٔ ایشان با ایرانیان وارد فارسی شده‌است. ریشهٔ رئال از واژهٔ رِگالیس (به لاتین: regalis) به‌معنی شاهنشاهی می‌آید که صفتی است از رِکس (به لاتین: rex)؛ به‌معنی شاه.[۱۱][۱۲]

سکه با نام ریال در اسپانیا از سالِ ۱۴۹۷ تا ۱۸۷۰ میلادی و در پرتغال از سال ۱۴۳۳ تا ۱۹۱۰ میلادی ضرب می‌شد. ریال همچنین یکای پولِ بسیاری از مستعمره‌های اسپانیا و پرتغال بود؛ برای مثال یکای پول برزیل رئال نام دارد.

تاریخچه

ریال سکه‌ای جهانی و معادل ۱۲۵۰ دینار یا یک‌هشتم تومان ارزش داشت، برای نخستین بار در سال ۱۱۷۶ خورشیدی رواج یافت. وقتی در ۱۲۰۳ از رواج افتاد، به‌جای آن قران، که معادل هزار دینار (یک‌دهم تومان) ارزش پیدا کرد. بدین ترتیب واحد پول ایران وارد سیستم اعشاری شود.[۱۳]

واحد پول ایران در زمان محمدشاه قاجار (۱۲۵۰–۱۲۶۴ هـ. ق) از مسکوکات نقره و معادل ۱۲۵۰ دینار بود. در اواخر قاجاریه معادل یک قران و پنج شاهی بود.[۶]

واحد پول ایران از سدهٔ هفتم هجری تا زمان اوایل حکومت پهلوی دینار بود. یک تومان واحد شمارش برای دینار و برابر ده قران یا ده‌هزار دینار بود. در ۲۷ اسفند ۱۳۰۸ (۱۹۳۲ میلادی)، طبق قانون تعیین واحد و مقیاس پولِ قانونیِ ایران، ریال به‌جای قران با وزن خالصِ ۰٫۳۶۶۱۱۹۱ گرمْ طلا انتخاب شد. همچنین به صد دینار جدید تقسیم‌پذیر بود.[۱۴] ریال در میان مردم مقبولیت و رواج نیافت و مردم ایران ۱۰ ریال را یک تومان فرض کردند و در میان مردم، واژگان تومان و قران (تُمَن و قِرون) کاربرد دارد و واحدهای رسمی ریال و دینار در محاوره مردم استفاده نمی‌شود. حتی در میان رسانه‌های ایران و مسئولان کشوری نیز استفاده از تومان مرسوم‌تر است. قبل از تبدیل واحدهای پولی به دستگاه اعشاری در ۱۳۱۱ خورشیدی، سکه‌ها و واحدهای پولی که در جدول زیر آمده‌اند مورد استفاده بودند، و برخی از این الفاظ هنوز کاربردهایی در زبان ایرانیان و ضرب‌المثل‌های ایرانی دارند.[نیازمند منبع]

ضرب به صورت سکه

اولین سکه‌های ریال (سری دوم ریال در دستگاه اعشاری)، سکه‌های ۱، ۲، ۵، ۱۰ و ۲۵ دینار، نیم، ۱، ۲ و ۵ ریال، بر روی نقره ضرب شدند. سکه‌های طلا که در دوران پهلوی تعیین شدند و انتشار یافتند برای اولین بار ۱۰۰ ریال ارزش‌گذاری شدند.

نرخ ریال از ابتدای پیدایش این واحد پولی تا اواخر دورهٔ پهلوی طبق آنچه در قوانین این دوره درج شده به‌صورت جدول زیر است.[۱۶] نرخ برابری سالهای پس از انقلاب از روی وبگاه‌های مربوط است که تنها برای ابهام زدایی و ملموس تر شدن ارقام در این جدول آمده‌است.

پس از انقلاب ایران (۱۳۵۷)، طرح مسکوکات با حذف نقش شاه تغییر کرد، ولی اندازه و حروف چینی آن‌ها تغییر نکرد. سکه‌های ۵۰ دیناری فقط در سال ۱۳۵۸ ضرب شدند[۱۹] و سکه‌های ۵۰ ریالی در ۱۳۵۹ رواج یافتند.[۲۰] در سال ۱۳۷۱، سری جدید سکه‌های ۱، ۵، ۱۰ و ۵۰ ریالی و نیز سکهٔ ۱۰۰ ریالی ضرب شد.[۲۱] سکه‌های ۲۵۰ ریالی در سال بعد رواج یافتند. در سال ۱۳۸۳ اندازهٔ سکه‌های ۵۰، ۱۰۰ و ۲۵۰ ریالی کاهش یافت و سکه‌های ۵۰۰ ریالی رواج یافتند. در سال ۱۳۸۸ سکه‌های ۲۵۰ و ۵۰۰ در اندازه کوچک‌تر و ۱۰۰۰ ریالی در ایران ضرب شدند. سایر سکه‌ها هنوز قانونی اند اما دیگر ضرب نمی‌شوند. در نیمه دوم سال ۱۳۸۹، سکه‌های ۲۰۰۰ ریالی و ۵۰۰۰ ریالی ضرب گردید.

چاپ اسکناس

چاپ اسکناس در ایران در سال ۱۳۱۱ توسط بانک ملی ایران شروع شد. اولین اسکناس‌های چاپ شده اسکناس‌های ۵، ۱۰، ۲۰، ۵۰، ۱۰۰ و ۵۰۰ ریالی بودند. در سال ۱۳۱۴ اسکناس ۱٬۰۰۰ ریالی منتشر شد. به دنبال آن در سال ۱۹۵۱ اسکناس ۲۰۰ ریالی انتشار یافت. اسکناس‌های ۵٬۰۰۰ و ۱۰٬۰۰۰ ریالی در سال ۱۹۵۲ چاپ شدند. اسکناس ۵ ریالی آخرین بار در سال ۱۹۴۰ چاپ شد و اسکناس ۱۰ ریالی هم تا سال ۱۹۶۱ (۱۳۴۰ هجری خورشیدی) منتشر شد. در سال ۱۹۶۱ بانک مرکزی ایران انتشار پول‌های کاغذی را عهده‌دار شد.

در سال ۱۳۵۷ پس از انقلاب اسلامی، اسکناس‌های ایرانی با تصویر صورت شاه چاپ شدند که در آن‌ها صورت شاه با یک طرح در هم پیچیده پوشانده شده بود. اولین چاپ پول حقیقی جمهوری اسلامی در اسکناس‌های ۱۰۰، ۲۰۰، ۵۰۰، ۱۰۰۰، ۵۰۰۰ و ۱۰٬۰۰۰ ریالی بود. ۲۰۰۰ ریالی در سال ۱۹۸۶ مرسوم شد. روح‌الله خمینی در زمان حیات خویش هیچ گونه اجازه‌ای مبنی بر چاپ اسکناس‌ها با طرح وی به دولت نداده بود اما پس از مرگ وی اسکناس‌ها نیز تغییر یافت. اسکناس‌های ۱۰۰ ریالی که در اولین چاپ اسکناس توسط جمهوری اسلامی با طرح مقبره علی‌ابن‌موسی در جلو و مدرسه چهارباغ در پشت بود به طرحی از سید حسن مدرس در جلو و مجلس شورای اسلامی در پشت تغییر یافت. اسکناس‌های ۱۰۰۰ ریالی نیز که قبل از آن با طرح مدرسهٔ فیضیه در جلو بود به طرحی از بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران تغییر یافت. اسکناس‌های ۵٬۰۰۰ ریالی۱۰٬۰۰۰ ریالی۲۰٬۰۰۰٫ ریالی و ۵۰٬۰۰۰ ریالی نیز با طرح وی چاپ شد. اسکناس ۲٬۰۰۰ ریالی نیز که قبل از آن تصویر آزادی خرمشهر را در جلو داشت به طرحی از آیت‌الله خمینی تغییر یافت.

ایران چک

در ایران، دو نوع پول درشت موسوم به ایران‌چک وجود دارد. آخرین ایران‌چک‌ها را بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران منتشر می‌کرد. پیش از آن، هر بانک ایران‌چک جداگانه داشت؛ و در سال ۱۳۸۷ بانک مرکزی شروع به یکپارچه کردن ایران چک‌ها کرد و با چاپ ۵۰۰٬۰۰۰ و ۱٬۰۰۰٬۰۰۰ شروع به کار کرد.

در سال ۱۳۹۱، رئیس مجلس شورای اسلامی با استناد به بررسی‌های هیئت تطبیق مصوبات دولت با قوانین، و جعل بیشتر ایران چک انتشار ایران‌چک توسّط بانک مرکزی را ممنوع اعلام کرد؛ و بعد از دو سال توقف چاپ در سال ۱۳۹۳ شروع به تجدید چاپ کرد که با طراحی جدید است و به گفته بانک مرکزی ایران نمی‌توان آن را جعل کرد.[نیازمند منبع]

مشکلات یکای پول ریال

با وجود کنار گذاشتن رسمی تومان در سال ۱۳۰۸ (دورهٔ زمامداری رضاشاه پهلوی) و تغییر یکای پول، بسیاری از مردم یکای پول ریال را به کار نگرفتند و به ازای هر ۱۰ ریال از ۱ تومان استفاده می‌کردند. با وجود گذشت سالیان بسیار هنوز یکای ریال بین مردم استفادهٔ چندانی ندارد و مردم از واژه تومان استفاده می‌کنند.

امروزه یکای پول ریال نسبت به تومان در زندگی مردم نقش چندانی ندارد و این موضوع به حدی است که ارتباط قیمت‌ها با ریال برای جامعه قابل لمس نیست.[۲۲]

افت ارزش ریال

در روز سه‌شنبه ۱۵ مرداد ۱۳۹۸ رئیس کل بانک مرکزی ایران گفت: «از سال ۱۳۵۰ تاکنون ارزش پول ملی ایران ۳۵۰۰ برابر افت کرده‌است.»، همچنین ادامه داد: «رابطه ریال با ارز خارجی در حال حاضر ۰٫۰۰۰۰۰۸ است که در هیچ کشوری این‌گونه نیست.»[۲۳] حدود ۶۹ درصد از کل درآمدهای مالی کشور ایران از طریق صادرات نفت به کشورهای جهان بود که با وضع تحریم‌های مختلف در سالیان اخیر، این امکان برای ایران محدودتر و در نتیجه موجب کاهش ارزش پول ملی ایران شده است.[۲۴]

طرح اصلاح پول ملی ایران

از اواخر دههٔ ۱۳۸۰ به دلیل تورم بالا و پایین آمدن ارزش پولی ایران، زمزمه حذف صفر از پول ایران شنیده شده‌است. علاوه بر این، چون واژه «ریال» ریشهٔ اسپانیایی دارد و دارای سابقهٔ تاریخی در ایران نیست و مهم‌تر از همه در میان مردم مقبولیت نیافته‌است قرار شده‌است یکای پول جدیدی به جای آن برگزیده شود. مقرر گردید در این باره از مردم نظرخواهی شود.[۲۵][۲۶] جمع‌بندی «نظرسنجی‌ها» یکی از معیارهایی است که در تعیین نام یکای اصلی و فرعی پول ملی ملاک تصمیم‌گیری خواهد بود. اما سایر ابعاد کارشناسی و ملاحظات فرهنگی، تاریخی، آواشناسی، قومیتی و ارزشی نیز قطعاً باید مورد توجه باشد. برآیند همگی این ابعاد مشخص خواهد کرد که نام یکاهای اصلی و فرعی پول ملی چه خواهد بود.[۲۷] احمد خاتمی پیشنهاد گونه نامی را برای یکای پول ملی تکذیب کرد.[۲۸]

در روز ۱۶ دی ۱۳۹۷ عبدالناصر همتی، رئیس‌کل بانک مرکزی با بیان اینکه لایحه حذف چهار صفر از پول ملی را به دولت ارائه کرده‌ام، تصریح کرد: با توجه به عرف چند ۱۰ سال گذشته در بین مردم، پیشنهاد شده هر ۱۰ هزار ریال فعلی معادل یک تومان و هر تومان معادل ۱۰۰ قران باشد.[نیازمند منبع]

لایحه اصلاح واحد پول در جلسه مورخ نهم مرداد ۱۳۹۸ به تصویب هیأت دولت رسید. در این لایحه ضمن تغییر واحد پول ایران از ریال به تومان، چهار صفر نیز از آن حذف شد[۲۹]. پس از فرستادن این طرح به مجلس از طرف رییس‌جمهور، اعلام شد که واحد پول خرد ملی به نام «قران» تغییر خواهد کرد. [۳۰]

روش‌های تقویت پول ملی

ارزش پول ملی به میزان تولیدات اقتصاد، و به ارزش تولیدات در بازارهای بین‌المللی بستگی دارد. هر چقدر تقاضای بین‌المللی برای کالاهای صادراتی یک کشور بیشتر شد، ارزش پول آن کشور بیشتر می‌شود. پس راه تقویت پول ملی، محقق کردن رشد اقتصادی و افزایش تجارت خارجی کشور هست. راه دیگر توسعه تجارت خارجی می‌باشد که تحقق این امور در حیطه اختیارات بانک مرکزی نیست. بخشی از این امور به سیاستگذاری بودجه‌ای مرتبط می‌شود، بخشی هم به سیاستگذاری خارجی؛ ولی بانک مرکزی در جهت تقویت پول ملی می‌تواند از دو ابزار استفاده کند:

۱- ابزار اول فروش ذخایر ارزی است. اگر بانک مرکزی عرضه ارز را افزایش دهد در کوتاه مدت ارزش پولی ملی زیاد می‌شود. اما چون ذخایر ارزی کم شده‌است، به زودی نوسانات ارزی زیاد می‌شود، و این اشکال اول این ابزار هست.

اشکال دوم اینکه فروش بیش از حد ذخایر ارزی بانک مرکزی منجر به کاهش پایه پولی می‌شود. کاهش پایه پولی، نرخ بهره در بازار بین بانکی را افزایش داده و این افزایش نرخ، هزینه بانکها را افزایش می‌دهد که باعث کاهش عرضه تسهیلات و افزایش نرخ بهره خواهد شد. یعنی فروش بیش از حد ذخایر، از محل کاهش پایه پولی، نرخ بهره را افزایش می‌دهد.

علاوه بر آن، کاهش پایه‌پولی، بانکهای بدون پول نقد را نیازمند به اضافه برداشت خواهد کرد. این بانکها، با اضافه برداشت از بانک مرکزی، باز پایه‌پولی را افزایش می‌دهند، با این تفاوت که حالا نرخ بهره نیز بالاتر هست.

در اقتصاد به این گونه پدیده‌ها تبعات غیرعمدی گفته می‌شود.

۲- ابزار دوم بانک مرکزی کاهش سرعت رشد نقدینگی هست. در بلندمدت، قیمت ارز متناسب با رشد نقدینگی منهای رشد اقتصادی رشد می‌کند. به این معنا که علاوه بر رشد اقتصادی، رشد نقدینگی هم بر ارزش پول ملی اثر می‌گذارد.[۳۱

ریشه های "ریال، تومان و دینار" و سه راهکار برای نامگذاری واحد پول ملی

عصر ایران - هر چند درباره نام واحد پول ملی ایران در تغییرات پولی ناشی از حذف صفرها سخنان متعددی گفته می شود و البته هیچ کدام شان قطعی نیست ، ولی این روزها ، سخن درباره سه واژه تومان ، ریال و دینار زیاد است به ویژه آن که رئیس کل بانک مرکزی خبر داده که با حذف چهار صفر ، ریال واحد پول ملی می شود و دینار اجزای آن را با ارزشی معادل یک صدم ریال ، تشکیل می دهد.

درباره این سه واژه و ریشه های آنها سخنان متعددی گفته شده است که بخشی از آنها توسط کاربران عصرایران در قسمت نظرات کاربران آمده است. با این وصف ، بی مناسبت ندیدیم به لغت نامه دهخدا مراجعه کنیم و خلاصه ای از انچه در این اثر آمده را به انضمام پیشنهاد پایانی عرضه بداریم:

ریال

 واژه ای با ریشه اسپانیایی است ؛ به معنی لغوی شاهی (فرانسوی : رویال ) است و آن به مسکوکات نقره اطلاق می شد. معرب آن هم «ریال » است . این کلمه از زمان تسلط اسپانیاییان و پرتقالیان در خلیج فارس و مراوده ٔ ایشان با ایرانیان وارد فارسی شده است.

ریال به چه زبانی است

تومان

 کلمه ای است که ریشه مغولی دارد و به معنی ده هزار است :" از هر ده یک نفر را امیر نُه دیگر کرده و از میان ده امیر یک کس را امیر صد نام نهاده و تمامت صد را در زیر فرمان اوکرده و بدین نسبت تا هزار شود و به ده هزار کشد، امیری نصب کرده و او را امیرتومان خوانند و بدین قیاس و نسق هر مصلحتی که پیش آید... . (جهانگشای جوینی )"

دینار

از کلمه ٔ دنّار مشتق شده است .

 اقوالی که در ریشه ٔ کلمه ٔ دینار گفته شده است به ترتیب زیر خلاصه می شود.

1- فارسی و معرب ، اصل آن دنار و راغب گویند از دو کلمه ٔ دین و آر است . معرب بودن کلمه را ابن منظور و ابن درید و جوالیقی و شرتونی تأکید کرده اند.

ریال به چه زبانی است

2- لاتینی و معرب مأخوذ از دیناریوس یونانی است و بعضی گویند که سکه ای قدیمی در فرانسه بنام «دنیه » وجود داشته که از کلمه ٔ لاتینی مشتق شده است و معنای دیناریوس «ده تایی » است همانطور که درنزد عرب دینار ده درهم بوده است و این نظر را لویس معلوف در المنجد و جرجی زیدان در تاریخ تمدن اسلامی و دائرة المعارف اسلامی تأیید مینمایند.

 3- فقط معرب است . این نظر را فیروزآبادی در قاموس و زبیدی در تاج العروس آورده اند.

4- احتمال هر دو وجه که فارسی و معرب باشد و یا آنکه عربی باشد این رأی را زمخشری گفته است و اما بستانی در دائرة المعارف از اینکه این کلمه لاتینی باشد اظهار تعجب مینماید و میگوید کلمه عربی است و از دنر و دنار است و به تبع او احمد محمد شاکر مصحح المعرب جوالیقی گوید ارائه ٔ اصل و ریشه ٔ لاتینی کلمه دلیل بر یونانی بودن کلمه و اینکه عرب از رومیان گرفته باشند نیست احتمال میرود که از عرب به یونان نقل شده باشد.

همان گونه که ملاحظه می شود ، بر سر ریشه این واژگان مخصوصاً دینار ، بحث های متعددی وجود دارد و لذا ، دعوا بر سر این که کدام واژه به لحاظ ریشه و اصالت میهنی بر دیگران اولویت دارد تا واحد پول ملی نام بگیرد ، اساساً بیهوده است.

بنابراین ، بهتر است به جای دعوا بر سر این سه واژه ، یکی از این گزینه را برگزید:

1 - به دنبال واژگان جدید ایرانی رفت و هیچ فرقی هم نمی کند واژه جدید فارسی باشد ، ترکی باشد ، کردی یا بلوچی و ... ؛ مهم این است که کلمات جدیدی که برای نامگذاری واحد پول ملی و اجزای آن انتخاب می شوند ریشه در همین آب و خاک داشته باشند.

2 - از نام های قدیمی ایرانی که برای نامگذاری واحدهای پولی استفاده می شد بهره بگیریم مانند دریک.

3 - به جای آن که دنبال نام جدیدی باشیم ، به عرف مستحکم جامعه بازگردیم و واحد پول ملی را تومان و اجرایش را ریال بنامیم چه آن که این دو کلمه در گذر زمان به بخشی از فرهنگ و دایره لغات ایرانی افزوده و به نوعی بومی شده اند. به علاوه برخی محققان بر ترکی بودن واژه تومان ، تاکید دارند که با توجه به این که ترک ها بخش بزرگی از مردم ایران را تشکیل می دهند ، این واژه را می توان ایرانی دانست و به همین دلیل و با پشتوانه عرف عمومی ، آن را به کار بست و بدان رسمیت بخشید.

درباره دینار هم فارغ از ریشه این کلمه و برغم این که دینار همچنان یک صدم ریال است و تا چند دهه قبل نیز سکه های دیناری در ایران وجود داشت ، از انجا که به نوعی تداعی کننده کشورهای خارجی در جهان عرب است ، مردم ایران آن را نخواهند پذیرفت و لذا بهتر است مسوولان محترم ،دور این کلمه را خط بکشند و در جامعه ایجاد نارضایتی فرهنگی نکنند.

البته فارغ از همه این بحث ها ، نام پول ملی مان هر چه باشد ، تا اقتصادمان پشتوانه حیثیتی این واحد پولی نباشد و ارزش پول ملی مان همواره رو به نزول باشد ، کاری از پیش نخواهیم برد.