منشا و اساس انواع سرطان ها از کجاست؟
به گزارش صدای ایران طی سی سال گذشته، پژوهشگران پیشرفت های قابل توجه ای در شناخت علل بیولوژیکی (ویروس ها و باکتری ها)، بیوشیمیایی (مواد شیمیایی)، بیوفیزیکی (اشعه های یونی و غیریونی) سرطان های انسان نموده اند. واژه «سرطان» به بیش از 277 نوع بیمارهای سرطانی اطلاق می گردد. دانشمندان مراحل تولید سرطان ها را تعیین کرده که چندین ژن موتاسیون دار در آن دخالت دارند. این تغییرات ژنتیکی باعث از هم گسیخته شدن نظم طبیعی تقسیم و تمایز سلول ها می شود. اختلالات ژنتیکی از طریق وراثتی و غیروراثتی موجب تحولات جدیدی در کنترل رشد سلولی می شود. چهار گروه از ژن ها که بطور مکرر ناهنجاری پیدا می کنند نقش به سزایی در تولید سلول سرطان بازی می کنند: 1- آنکوژن ها که ازدیاد فعالیت آنها باعث رشد غیرقابل کنترل سلول ها می شود، 2- ژن های مهار کننده تومور، 3- ژن های ترمیم کننده DNA، 4- ژن های آپوپتوتیک در سلولهای سوماتیک بدن انسان میلیون ها ژن وجود دارد. بعد از اتمام پروژه ژنتیک انسانی در 2003مشاهده کردیم که فقط 23500ژن فعال وجود دارد که 400000نوع پروتئین های مختلف را می سازند. 99.9 درصد ژن ها در همه انسان ها یکسان هستند و فقط 0.1 درصد ژن های انسان ها با همدیگر فرق دارد که باعث تنوع های ظاهری انسان ها می شود. در حدود 93 درصد سرطان ها نتیجه تاثیرات عوامل محیطی است و فقط 7 درصد آنها جنبه وراثتی دارد. به کمک پیشرفت های تکنولوژی در بیوانفورماتیک و تکنیک های مولکولی، اطلاعات زیادی بدست آمده که در شناخت زودرس بیماری سرطان کمک خواهد کرد و همچنین غربالگری به موقع برای بعضی از سرطان ها کمک موثری در تشخیص زودرس آن می نماید. اثرات داروها را روی بیماری های سرطان می توان مدیریت و حتی عوارض جوانبی آنها را پیش بینی کرد. در سال های اخیر مطالعات ژنتیک مولکولی اساس مکانیسم تولید سرطان ها را توجیح کرده است. نتیجه کل این مطالعات مولکولی منجر به این شد که سرطان ها جز بیماری های ژنتیکی هستند.
کارسینوژن های بیولوژیکی سرطان های انسان
مقدمه
بدن انسان بیش از یک صد تریلیون سلول دارد. بجز گلبولهای قرمز خون، همه سلولهای بدن هسته دارند که حاوی ماده ژنتیکی یا وراثتی است. در هر سلول سوماتیک بدن 46 کروموزوم که ناقل میلیونها ژن هستند وجود دارد. در سال 2003 توسط پروژه ژنوم انسانی، تمام ژنهای انسان ردیف شناسی شدند که برای اولین بار مشخص شد که فقط 23500 ژن فعال در هسته هر سلول سوماتیک است. این ژنهای فعال در حدود 400000 نوع پروتئین را برای بدن میسازند که بصورت پروتئین، آنزیم، هورمون، سیتوکین و مولکولهای گیرنده در بدن وجود دارند. این تنوعات مولکولی باعث تغییرات در ظاهر و داخل بدن انسان میشود. سرطان یک بیماری ژنتیکی است که 277 نوع بیماری را شامل میگردد. همچنین در محیط زیستی ما بیش از یک صد هزار نوع مواد شیمیایی وجود د ارد که فقط 35.000 از آن آنالیز شده و حدود 300 عدد از آنها تولید سرطان میکنند. هنوز 65000 مواد شیمیایی باقیمانده در طبیعت آزمایش نشده است .
سرطان در نتیجه تقسیم غیرقابل کنترل سلولها بوجود می آید که اثرات عوامل محیطی و اختلالات ژنتیکی است. چهار دسته از ژنهای کلیدی که در هدایت سلولهای سرطانی نقش دارند شامل آنکوژنها، ژنها مهار کننده توموری، ژنهای ترمیم کنندهDNA و ژنهای مرگ برنامهریزی شده هستند. چنانچه یک موتاسیون ژنتیکی در سلول تولید شود، سلولهای طبیعی از مسیر خود خارج شده و تحت تاثیر فرماندههای جدید قرار میگیرند که به سوی سلولهای سرطانی شدن پیشرفت میکنند.
علاوه بر مواد شیمیایی، اشعههای آفتاب، امواج کوتاه، ویروسها و باکتریها هم در تولید سرطانها نقش مهمی را دارند. سرطان ها از بدو پیدایش بشر وجود داشته اند ولی در چند دهه اخیر، پیشرفتهایی در علوم پزشکی مولکولی کامپیوتر توانستهایم که نه فقط علل و مکانیسمهای این بیماری مهلک را مطالعه نماییم بلکه در تشخیص زودرس و معالجه آن عملکرد بهتری داشته باشیم. در حال حاضر بیش از 50 درصد بیماریهای سرطانی را معالجه مینماییم مخصوصا اگر این بیماری در مراحل اولیه تشخیص داده شوند. بیماریهای سرطانی از چند طریق: جراحی، شیمی درمانی، اشعه درمانی، ایمنودرمانی، ژن درمانی و یا تلفیقی از آنها معالجه میشوند (10-4).
بحث
سرطان یک بیماری ژنتیکی است که درنهایت زاییده اثرات عوامل محیطی است. در سال 2010 بیش از 14.000.000 نفر به سرطان مبتلا و در حدود 7.000.000 یعنی 50 درصد از آنها دچار مرگ شدند. از سال گذشته سرطان از نظر مرگ و میر رتبه اول جهانی را داشته است. در حالی که تابحال بیماری های قلب و عروق مقام اول را به خود اختصاص میداد. بالاترین درصد سرطانها به ترتیب عبارت از سرطان شش، سرطان معده، سرطان روده، سرطان کبد، سرطان سینه در خانمها و سرطان پروستات در آقایان میباشد. بالاترین درصد سرطان در بچهها شامل خون، مغز و غدد لنفاوی است (1). بالاترین عامل خطر سرطان ازدیاد سن است. هر چه سن بالاتر رود، خطر بیشتری وجود دارد که دچار سرطان بشویم. مثلا در حدود 75 درصد مردان در سن 80 سالگی به سرطان پروستات مبتلا میشوند.
93 درصد سرطانها زاییده محیط زیست است، 30 درصد از دود سیگار، 35 درصد از رژیم غذایی، 25 درصد از بیماریهای عفونتی و 10 درصد از اشعههای یونی و غیریونی (2و6). سرطانها توسط یک سری جهش های متوالی در ژنهای انسان اتفاق میافتد و هر موتاسیون هم تا حدی تغییرات جدیدی را در سلول بوجود میآورد. مواد شیمیایی باعث ایجاد سلولهای سرطانی به نام کارسینوژن می شوند. دود سیگار در حدود 40 ماده شیمیایی کارسنیوژنیک دارد که اغلب تولید سرطان شش میکنند. در طبیعت بیش از100000 نوع مواد شیمیایی وجود دارد که بطور مستقیم یا غیرمستقیم اثرات و صدمات خود را در ستیوپلاسم و هسته سلولها وارد میکنند و منجر به اختلالات ژنتیکی میشوند و سرانجام جهش ها را بوجود میآورند. ویروسها و باکتریها و اشعههای مختلف هم به نوبه خود تولید سرطانهای وراثتی میکنند که تعداد آنها در حدود 7 درصد کل سرطان ها است.
بافتهای سرطانی به 6 گروه تقسیم میشوند: خون، غددلنفاوی، سارکوما، کارسینوما، سلولهای جنینی، سلولهای جنسی. سرطان یک بیماری است که روابط و نظم بین سلولی را مختل میکند و باعث نافرمانی ژنهای حیاتی و کلیدی میباشد. این بینظمیهای مولکولی در سیکل تقسیم سلولی اثر دارد و منجر به عدم تمایز یافتن سلولها میشود (1، 17-11). ژنهای کلیدی که معیوب میشوند و عملکرد آن ها تغییر می کنند به چهار گروه تقسیم میشوند.
1- آنکوژن ها:
پروتوانکوژنها در حالت طبیعی مسئول تنظیم تقسیم و رشد سلولها است. هنگامی که موتاسیون ژنتیکی پیدا میکنند آنکوژن نامیده میشوند که بیان ژنی آنها خیلی بالاست. تا بحال بیش از یکصد نوع انکوژن شناسایی شده است. تغییرات ژنتیکی که باعث تولید آنکوژنها و اختلالات ژنتیکی میشود عبارتند از:
1- Chomosomal Translocation مانند ژن Bcr و انکوژن Abl در سرطان مزمن خون
2- Point mutation مانند ژن Ras در سرطان روده بزرگ
3- Deletion مانند ژن Erb-B در سرطان سینه خانمها
4- Amplification مانند ژن N-myc در سرطان سلولهای عصبی کودکان
5- Insertional activation مانند ژن C-myc در سرطان حاد خون
سرطان مزمن خون اغلب در سنین بالا اتفاق می افتد و شامل تعویض ماده ژنتیکی دو کروموزوم 9 و 22 میباشد. این حالت منجر به تولید یک بیومارکر بنام (ph1) که در 95 درصد این بیماران دیده میشود که به تشخیص صحیح نوع بیماری کمک موثری مینماید. اتصال ژن Bcr به آنکوژن Ablباعث بوجود آمدن ترکیب جدید ژنی میشود که پروتئین حاصل و ساخته شده از آن، خاصیت protein kinase دارد. در سال 1990 شکل فضایی و سه بعدی این آنزیم مشخص و دارو Gleevec توسط سازمان FDA آمریکا تصویب شد. این دارو Gleevec یا Imatinib نام دارد که از ماده شیمیایی 2-phenyl- Amino- pyrimidine ساخته شده است. مکانیسم عمل این دارو به این نحو است که به محل های فعال آنزیم مزبور می چسبد و باعث جلوگیری از فعالیت این آنزیم می شود که نهایتا منجر به عدم رشد سلول سرطانی می گردد. این اولین داروی ضد سرطانی است که منحصرا آنزیم سلولهای سرطانی را هدف قرار میدهد. این دارو همچنین روی تومورهای دستگاه گوارش و دستگاه تولید مثل هم موثر بوده است و آنزیمهای تولید شده توسط ژنهای Erb-B وKit و EGFR را هدف قرار میدهد).
جدول 4: لیست سندرومهای سرطانهای وراثتی2- ژنهای ترمیم کننده:
ژنهای ترمیم کننده بطور طبیعی پروتئینها و آنزیمهایی را میسازند که خاصیت ترمیم کننده ژنهای صدمه دیده را دارند. هنگامی که خودشان موتاسیوندار شوند آن موقع نمیتوانند نواقص ژنهای دیگر را بازسازی کنند. همه ژنهای سلول بطور طبیعی تحت حملات عوامل محیطی و متابولیکی قرار میگیرند که نتیجه صدمات متوالی به این ژنها نیاز مبرمی نسبت به پروتئینهای ترمیم کننده پیدا می کنند. تا بحال بیش از 30 نوع پروتئینهای ترمیم کننده شناسایی شدهاند که همگی در تصحیح نواقص ژنتیکی سلولها نقش به سزایی دارند. بیش از یک میلیون صدمات ژنتیکی در روز به ژنهای هر سلول زده میشود که اگر این نواقص ترمیم نگردد سلول یا سالخورده میشود، یا خودکشی می کند و یا به سرطان تبدیل میشود. بهترین مثال ژن ترمیم کننده ژن BRCA-1 است که بر روی کروموزوم 17q21 قرار دارد. این ژن پروتئینی می سازد که چندین خاصیت دارد که یکی از این خواص قدرت تصحیح ژنهای معیوب است. این پروتئین حاوی مولکول Zinc finger است که بیان ژنهای وابسته را کنترل میکند. پروتئینهای BRCA-1 و RDA-1 میتوانند شکستگیهای دو رشته DNA را تعمیر نماید. ژن BRCA-1 در هنگام موتاسیون داشتن به تولید و رشد سلولهای سرطان در سینه خانمها بصورت وراثتی نقش موثری دارد. ژن BRCA-2 هم که روی کروموزوم 13q14 است پروتئینی میسازد که همانند پروتئین BRCA-1 عمل میکند. تا به حال بیش از یک هزار موتاسیون ژنتیکی در ژن BRCA-2 و BRCA-1شناسایی شده است. ژن BRCA-1 در سال 1990 توسط Dr. king کشف و در سال 1994 کلون شد.
3- مرگ برنامه ریزی شده (آپوپتوزیس):
آخرین راه فرار از سرطانی شدن سلولها انتخاب مرگ یا خودکشی برنامه ریزی شده(Apoptosis) است. تخریب غشای هسته و سیتوپلاسم سلول و ارگانلها منجر به قطعه قطعه شدن سلول میشود که سریعا توسط فاگوسیتها بلعیده و از محیط ربوده میشوند. در یک انسان بطور میانگین هر روز 60 بیلیون سلول با مرگ برنامه ریزی شده میمیرند. ازدیاد عمل در این مرگ باعث تحلیل بافتها میشود و فقدان عمل موجب تولید سلولهای سرطانی میگردد. عوامل بسیاری سبب تولید این خودکشی سلولی میشود که از آن جمله میتوان به توکسینها، هورمونها، سیتوکینها، اشعه ها، حرارت، عفونت ویروسی، کمبود اکسیژن، محرومیت غذایی، ازدیاد غلظت کلسیم داخل سلول و نیتریک اکسیدها اشاره نمود.
چندین ژن در تولید آپوپتوزیس نقش مهمی را ایفا می کنند، از جمله Bcl-2, P53, Bcl-XL, Bax, Bak, Bad, Bim و Mcl-1، ژن Bcl-2روی کروموزوم 18q21 قرار دارد که وزن مولکولی پروتئین آن 25 کیلو دالتون و طولش 239 اسیدآمینه است. این پروتئین فعالیت آنزیمهای کاسپاز را تنظیم میکند. این پروتئین Bcl-2 باعث رهایی سیتوکروم C از میتوکندریها شده که منجر به فعال شدن کاسپاز 9 و سپس کاسپاز 3 میشود و در نهایت به خودکشی سلول ختم میگردد. پروتئین Bcl-2 میتواند هم در ایجاد و هم ممانعت از آپوپتوزیس نقش بازی کند. همکاری پروتئین های Mcl-1و Bcl-2وBcl-XL عمل ضد آپوپتوزیس دارند. در حالی که دیگر پروتئینهای Bax, Bak, Bad, Bim در ایجاد آپوپتوزیس نقش موثری را بازی میکنند. برای جلوگیری از آپوپتوزیس بایستی از عمل Fas و Bcl-2 جلوگیری کرد و غلظت IAPS را بالا برد. همچنین پروتئین AKt-kinase باعث بقاء زندگی سلولها میشود که از این طریق صورت میگیرد. فسفوریلاسیون ژن Akt باعث جلوگیری از عمل Bax شده و پروتئین Aktباعث فعال شدن مولکول IKKA میگردد که این امر باعث فعالیت مولکول NF-KB شده و در نهایت منجر به بیان ژنهایی میشود که ضد آپوپتوزیس هستند مانند ژن) Bcl-36-31).
4- ژن های مهار کننده توموری:
فقدان ژنهای مهار کننده توموری باعث تقسیم غیرقابل کنترل سلولهای سرطانی میشود. ژن مهار کننده p53 روی کروموزوم 17P13.1 قرار دارد. طول این ژن 20000 bps است که پروتئین به طول 393 اسید آمینه می سازد. ژن P53 که در سال 1993 بنام مولکول سال و ژن نگهبان شناخته شد بطور طبیعی تقسیم و رشد سلول را تحت نظر کامل دارد. هنگامی که این ژن موتاسیون پیدا میکند باعث تولید یک پروتئین غیر معمولی میشود که نه فقط به اعمال طبیعی خود جامه عمل نمیپوشاند بلکه همه ژنهایی که تحت فرمانده این پروتئین انجام وظیفه میکردند طغیان خواهند کرد و یک سری از روابط مولکولی و بیولوژیکی تقسیم سلولی از مسیر طبیعی خود خارج میشود و سلول به سوی سرطانی شدن پیشروی میکند. روی این اصل موتاسیون ژن P53 در بیش از 60 درصد بافتهای سرطانی دیده میشود. بیش از 35 نوع ژنهای مهار کننده تا بحال شناسایی و گزارش شدهاند.
وظایف پروتئین P53 در حال طبیعی تنظیم تقسیم سلولها- خودکشی سلولها، مسن شدن سلولها، عروق سازی، تمایز یافتن سلولها و متابولیسم DNA است. بیش از 26000 موتاسیون ژنتیکی در ژن p53 گزارش شده است. بیشتر این موتاسیونها در ناحیه DNA-binding اتفاق میافتد که باعث میشود ژنهای تحت کنترل p53 نتوانند نسخه برداری نمایند. همکاری پروتئین p53 با دو پروتئین CDK1-P2 و CDC2، سلولهای سرطانی را در مراحل G1و G2 تقسیم سلولی نگه میدارد. پروتئین p53 هم مهار کننده و هم ارتقا دهنده سلولهای سرطانی است. پروتئین p53 پس از صدمات ژنهای دیگر به DNA متصل میشود و باعث تحریک ژن WAF1 میگردد. این ژن، پروتئین P21 را میسازد و به پروتئین CDK2 میچسبد و اجازه ورود P21 به مرحله بعدی تقسیم سلولی را نمیدهد. پروتئین p53 یک ترکیبی از شبکه حوادث مولکولی است که در تولید سلولهای سرطانی نقش مهمی را بازی میکند. پروتئین p53 فعال از طرف ترمینال N از دو طریق فسفوریلاسیون میشود. از طریق MAPK پروتئین و از طریق ATM و ATR و LHK پروتئین. وقتیکه p53 فسفوریلاسیون میشود خاصیت چسبیدن به MDM2را از دست میدهد. پروتئین pint باعث تغییر شکل در ساختمان p53 میشود و به عدم اتصالp53 به MDM2 کمک می نماید. وقتی که ژن p53 فاقد ضربات محیطی است، مقدار p53 پائین میرود. پروتئین MDM2 به p53 میچسبد و از عملش جلوگیری میکند و آنرا به سیتوپلاسم سلول انتقال میدهد. عمل ضد سرطان p53 از سه مسیر انجام پذیر است.
1- پروتئین p53 باعث تحریک پروتئینهای ترمیم کننده DNAr میشوند که به صدمات زده شده به ژنها رسیدگی شود.
2- پروتئین p53 باعث تحریک مرگ برنامه ریزی شده میشود (وقتی که سلول های صدمه دیده غیرقابل بازسازی
باشند).
3- پروتئین p53 تقسیم سلولی را در مرحله G1/S نگه میدارد تا فرصتی برای تعمیر باشد.
دو داروی Nutlin (سیس ایمیدازولین) که از واکنش بین MDM2 وp53 جلوگیری میکند و Teno Fixدر نهایت موجب جلوگیری از رشد سلولهای سرطانی میشوند. اولین بار در سال 1996 ژن درمانی با استفاده از ژن p53 در یک رتروویروس حمل کننده انجام شد. این ویروسهای حامل ژن طبیعی p53 در محل سلولهای سرطان شش تزریق شد و این آزمایشات بالینی تا مرحله سوم پیشرفت نمود ولی متاسفانه سازمان FDA آمریکا آن را تصویب نکرد. در حال حاضر این آزمایشات در کشور چین انجام می گیرد. وظایف پروتئین p53 در هسته سلول مشخص است ولی هنوز در سیتوپلاسم کاملا مشخص و مطالعه نشده است (42-37).
تعداد بیماران سرطانی سال به سال رو به افزایش است و این خود یک معظل پزشکی است نه فقط از نظر بهداشت و درمان بلکه از نظر اقتصادی میتواند کشورها را تا حد ورشکستگی اقتصادی پیش ببرد.
1- جمعیت جهان افزایش یافته است.
2- سن جمعیت جهان هم بالاتر رفته است و هر چه سن بالاتر رود خطر سرطان بیشتر است.
3- تکنولوژی و رادیولوژی تشخیص، بهتر در دسترس میباشد.
4- آلودگی محیط زیست و عدم رعایت رژیمهای غذایی بطور قطع تاثیرات منفی خود را دارد.
سرطان توسط صدمات جسمانی تولید نمیشوند. سرطان مُسری نیست. بعضی از مردم نسبت به ابتلا به سرطانها بدنشان حساستر است تا دیگران (43و44 (. از زمانی که اولین موتاسیون در ژنها بوجود میآید تا زمانی که به یک توده سرطانی تبدیل میشود تقریباً 7 سال طول میکشد. در جدول (1) نمونههایی از مواد شیمیایی و باکتریها و ویروسها که تولید سرطان میکنند مشاهده میشود (6، 7و8). در جدول (2) لیست تعدادی از دانشمندان جهان را که در 170 سال گذشته از پیشقدمان و پیشکسوتان علم ژنتیک بوده اند مشاهده میشوند. در جدول (3) نمونههایی از آنکوژنها و ژنهای مهار کننده تومور که بطور مکرر ناهنجاری پیدا میکنند ملاحظه میشود (2). در جدول (5) مقایسهای از تعداد ژنهای انسان و سایر میکروارگانیسمها نشان داده شده است (45).
از پیشرفت سلولهای سرطانی دارای یک فرمول خاص است که بتدریج در این 7 سال اتفاق میافتد. مثلا برای سرطان روده بزرگ یا سرطان غدد لنفاوی کاملا صدق میکند.
سلولهای طبیعــی
سلولهای هایپرپلاستیــک
سلولهای دیس پلاستیـــک
سلولهای سرطانی اینویسیو
سلولهای متاستاز شده
در هر مرحله یک ژن معینی (انکوژن یا آنتی آنکوژن یا ژن ترمیم کننده) میتواند موتاسیون پیدا کند تا این سلولها سرطانی شوند (2 و 3). اگر سرطانها در مراحل اول تشخیص داده شوند بطور کامل قابل معالجه هستند و اگر در مراحل دوم تشخیص داده شوند در حدود 70 درصد شانس معالجه دارند و اگر در مراحل سوم تشخیص داده شوند در حدود 30 درصد شانش بهبودی دارند و اگر سرطان تشخیص داده شود در مرحله چهارم بوده که بطور حتم به بافتهای دیگر گسترده شده است، شانس معالجه و بهبودی در حدود 5 درصد است که 5 سال ادامه حیات داشته باشد. از چند طریق این بیماران معالجه میشوند. جراحی، شیمی درمانی، پرتو درمانی، ایمنو درمانی و ژن درمانی که همان پیوند مغز استخوان است. همه این روشهای درمانی عوارض جانبی خود را روی دیگر بافتهای سالم بدن دارد (46و47). بسیاری از عوامل محیطی که تولید سرطان میکنند قابل جلوگیری هستند مانند سیگار کشیدن، مشروبات الکلی، هوای آلوده، رژیم غذایی ناسالم، عدم تحرک و بیماری های عفونی در صورتی که ازدیاد سن و ژنتیک خانوادگی قابل تغییر و جلوگیری نیست. تحقیقات در سرطان شناسی امروزه به ما کمک کرده است که نه فقط عملکرد بیماری سرطان را بهتر بفهمیم، بلکه بهترین راه حل معالجه این بیماران را فراهم سازیم.
نتیجه گیری آخر
در سه دهه گذشته، محققین اطلاعات زیادی را درباره ژنها و پروتئینها و نقش آنها در تولید سلولهای طبیعی و سرطانی گزارش نمودهاند. یکی از اکتشافات مهم آنها، نقش ژن ها جهش یافته در تولید سلولهای سرطانی بوده است. عوامل محیطی که باعث موتاسیونهای ژنتیکی میشوند در حال شناسایی هستند. با کمک از روشهای مختلف مولکولی قادر هستیم که قدرت بیان ژنها و پروتئینهای معیوب را تعیین نماییم. حتی پیدا کردن بیومارکرهای جدید که شاخص یکنوع سرطان هستند در تشخیص زودرس و معالجه به موقع بیماری سرطان کمکهای شایان توجهی را مینماید. پس از تعیین شکلهای فضایی پروتئینهای معیوب، میتوان داروهای ضد سرطان جدیدی را ساخت که بتواند سولهای در حال سرطانی شدن را هدف قرار بدهند تا از تولید و رشد آنها به سلولهای سرطانی جلوگیری شود.
شناسایی همه عوامل محیطی و ژنهای کلیدی یک نقشه جامعه از محیط و سلول به ما میدهد که بکوشیم از سه طریق پاکیزگی محیط زیست، ژن درمانی و دارو درمانی از رشد و پیشرفت این بیماری مهلک جلوگیری نماییم.