سینا معتمدراد/ صدای ایران: جشنواه بین المللی فیلم مستند آمستردام (ایدفا) که از آن به عنوان اسکار فیلم های مستند نام می برند هر ساله کانون توجه کارگردانان ایرانیست، امسال نیز در سی و چهارمین دوره از این جشنواره از 26 آبان تا 7 آذر چهار نماینده از ایران با 39 فیلم مستند دیگر از سراسر دنیا به رقابت پرداختند. بی شک دلیل حضور پر رنگ مستند سازان ایرانی در جشنواره ایدفا را میتوان اینگونه ارزیابی کرد که ماهیت و نفس مستند سازی عاری از هرگونه مبالغه با نگاهی واقع بینانه و بدور از حاشیه است. گرچه مستند سازی در مقایسه با فیلم سازی کمتر مورد توجه عموم جامعه قرار می گیرد اما این سبک از فیلم سازی همیشه با مخاطبان ویژه خود همراه است و نقش و اهمیت جشنواره معتبری چون ایدفا بر اهمیت این موضوع نیز می افزاید. آنچه دست کارگردانان ایرانی را در ساخت مستند باز نگه می دارد و یا به عبارتی این امر را تسهیل می کند این است که مستند سازان در اینگونه فیلم ها بصورت روان و شفاف تر می توانند پیام و رسالت خود را بیان کنند.
فیلم سازی به سبک کیا رستمی
در اولین شب اکران از مستند «مشق امشب» در جشنواره ایدفا مخاطب متوجه می شود هدف و کارکتر اصلی در فیلم «کودکان مدرسه» هستند موضوعی که فیلم ساز شناخته شده ایرانی عباس کیا رستمی از آن به عنوان عامل اصلی نقش آفرینی در فیلم سازی خود استفاده می کرده است. 30 سال پیش عباس کیا رستمی کارگردان و عکاس ایرانی که جایزه نخل طلای جشنواره کن در سال 1997 را در کارنامه خود دارد، فیلمی انتقادی بر اساس یک پژوهش درباره تکلیف شب بچه ها می سازد. اکنون با گذشت سی سال دو کارگردان جوان اشکان نجاتی و مهران نعمت اللهی با الهام گرفتن از مستند «مشق» ساخته شب عباس کیا رستمی، با رویکردی مشابه و از زبان خود دانش آموزان به طرح این موضوع می‌پردازد. بی دانشی و کم حوصلگی والدین و بی اطلاعی آنان از روش‌های نوین تدریس و سیاست‌های آموزشی در مدارس، اختلاف طبقاتی در جامعه کودکان را دچار مشکلات فراوان می‌کند. کارگردان با طرح سوال از کودکان در مدرسه ای که در آن درس می خوانند با پاسخ های متفاوت و حیرت انگیز مواجه می شود. به گفته اشکان نجاتی سه مدرسه در شهر تهران مورد پژوهش در این فیلم قرار گرفتند که یک مدرسه در نقطه مرفه نشین شهر و دو مدرسه در منظقه فقیر نشین واقع شده بود. دانش آموزان بصورت کاملا طبیعی جلو دوربین قرار گرفتند و با پاسخ های فی لبداهه به یک به یک به پرسش ها از اهمیت مدرسه، تکلیف های درسی، کار و آینده پاسخ دادند.
پاسخ پرسش های دانش آموزانی که مدرسه آن ها در منطقه فقیر نشین بود بسیار متفاوت با دانش آموزانی بود که در منطقه مرفه نشین درس می خواندند. اغلب آنها مجبور بودند با سن کمی که داشتند 8 ساعت کار کنند و اگر فرصتی می ماند تکالیف درسی خود را انجام دهند و والدین آنها اغلب به مدرسه و تکالیف درسیشان بی اهمیت بودند چرا که دغدغه نیاز های زندگی از اهمیت بیشتری تا تحصیل فرزندانشان برخوردار بود. برخی از این دانش آموزان در مدرسه از شدت خستگی در کلاس درس به خواب می رفتند. در مقابل دانش آموزانی که خانواده آن ها از سطح رفاه بالایی برخوردار بودند نگاه متفاوتی به زندگی و آینده داشتند. در واقع آنها هیچ دغدغه و کمبودی نداشتند و خانواده از آنها حمایت کامل به عمل می آورد.
بعد از اولین اکران فیلم در آمستردام دو کارگردان جوان از تلاش بی وقفه 3 ساله در ساخت این فیلم به گفتگو پرداختند و هدف ساخت این مستند را ارزیابی سیستم آموزشی ایران بعد از 3 دهه عنوان کردند. به گفته مهران نعمت اللهی مدرسه و جامعه امروز به شدت تغییر کرده است و شکاف بین فقیر و غنی بسیار گسترده تر شده است و این در مدارس آشکارا مشاهده می شود. والدینی که بسیاری از آنها بی سواد هستند نمی توانند به فرزندان خود کمک کنند یا در غیر این صورت آنقدر مشغول کار خود هستند که نمی توانند بر تکالیف خانه نظارت کنند. هرگونه احساس علاقه یا راهنمایی وجود ندارد.
مستند «چهره پرداز» جایزه بهترین فیلم اول جشنواره
جعفر نجفی کارگردان مستند «چهره پرداز» در دومین حضور خود در جشنواره مستند ایدفا شگفتی ساز شد. این کارگردان جوان در بخش «منتقدان» جایزه پنج هزار یورویی این جشنواره را از آن خود نمود. اولین حضور وی در این جشنواره در سال 2019 رقم خورد که وی با مستند «آشو» جایزه بهترین فیلم در ژانر کودک و نوجوان را با خود به خانه آورد. چهره پرداز درواقع روایت یک زوج روستایی از یک سطح اجتماعی با جایگاهی برابر اما متفاوت از نظر ایدئولوژیکی است. میزانس و دکوپاژ های این مستند کاملا از دل طبیعت خیره کننده زاگرس برآمده و در کنار داستان روایت شده از نگاه کارگردان مخاطب را با دید ژئوپلتیکی نیز همراه می کند. در واقع اهمیت مکان جغرافیایی و قصه ی روایت شده اجتماعی آن خوراکیست که بیننده را طی تماشای مستند تغذیه می کند. هیات داوران این اثر خوش ساخت را اینگونه توصیف نمودند: «فیلمی با تصویری متقاعدکننده و گیرا از تئاتری به نام ازدواج است. پس از دنبال کردن یک زوج در یک سفر احساسی سنگین، ما عمیقاً با آنها ارتباط برقرار می‌کنیم. با صمیمیت کامل هم در جنبه‌های مثبت و هم جنبه‌های منفی طبیعت انسان، فیلم فراتر می‌رود. بافت محلی آن و تبدیل به داستانی جهانی از پویایی روابط می شود. ما با دنیایی پر از طنز و سختی روبرو هستیم، اما در درجه اول با افرادی که کلیشه ها را می شکنند و از سازش سرباز می زنند. »
گفتنی است 2 مستند دیگر به نمایندگی از ایران در این جشنواره حضور داشتند. مستند «تلاش می کنم فراموش نکنم» ساخته پگاه آهنگرانی، مستند «آب، باد، خاک، نان» ساخته مهدی زمانپور کیاسری.
