هوای تازه در روابط تهران و لندن

رییسان دولت های ایران و انگلیس در حالی دیروز پس از حدود 4 دهه با یکدیگر دیدار کردند که بسیاری از تحلیلگران این رخداد را گامی رو به جلو در مسیر روابط دوجانبه و به طور کلی مناسبات ایران و غرب دانستند.

«حسن روحانی» رییس جمهوری اسلامی ایران که برای سخنرانی در اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد به نیویورک سفر کرده است، روز چهارشنبه دوم مهر در حاشیه این اجلاس با «دیوید کامرون» نخست وزیر انگلیس دیدار و گفت و گو کرد.

این دیدار که انعکاس گسترده یی در سطح جهان داشت، نخستین ملاقات رییسان دولت های انگلیس و ایران از زمان وقوع انقلاب اسلامی در ایران بود.

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی ریاست جمهوری اسلامی ایران دو طرف در این دیدار در خصوص موضوع هسته یی ایران، خطر تروریسم در سوریه و عراق و مناسبات دو جانبه به بحث و تبادل نظر پرداختند.

روحانی در این دیدار گفت: دولت ایران در پی تعامل سازنده با جهان بر مبنای احترام و منافع مشترک است و نسبت به انگلستان هم علاقمند به ایجاد رابطه خوب و توسعه مناسبات هستیم.

وی با بیان اینکه تجار ایران و انگلستان از دیرباز روابط اقتصادی خوبی داشته اند، بر تسهیل رفت و آمد شهروندان دو کشور تأکید کرد و خواستار ارتقای روابط علمی و فرهنگی میان دو کشور شد.

رییس جمهوری اسلامی ایران همچنین با اشاره به مذاکرات مفصل ایران و گروه 1+5 در خصوص موضوع هسته یی گفت: ما در ایران اراده جدی برای به نتیجه رسیدن مذاکرات به شکل جامع داریم و در پی فعالیت های صلح آمیز هسته ای در چارچوب NPT هستیم.

دیوید کامرون نیز در این دیدار با اشاره به اختلاف نظرهای ایران و انگلستان در سال های اخیر، فرصت برای بازسازی روابط دو جانبه ایران و غرب را مهم دانست و گفت: ظرفیت های زیادی در حوزه اقتصاد و موضوعات علمی برای همکاری و گفت و گو میان دو کشور وجود دارد.

نخست وزیر انگلیس با بیان اینکه ایران همانند همه کشورها حق برخورداری از انرژی صلح آمیز هسته یی را دارد، اراده جدی ایران برای دستیابی به توافق جامع هسته یی را مثبت خواند و دیدگاه های کشورش در خصوص برخی مسایل دوجانبه و منطقه یی را بیان کرد.

وی در بخش دیگر سخنانش از کمک ایران به استقرار دولت جدید عراق قدردانی کرد.

بسیاری از تحلیلگران و همچنین برخی از روزنامه های انگلیس از جمله روزنامه های «تایمز»، «ایندیپندنت» و «دیلی تلگراف» روز سه شنبه یک روز پیش از این دیدار با اشاره به برنامه دیدار کامرون با روحانی در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل، از آن به عنوان «یک گام» و «دیداری تاریخی» یاد کردند.

روابط ایران و انگلیس از زمان وقوع انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 خورشیدی (1979 میلادی) تاکنون با فراز و نشیب هایی همراه بوده است. در طول عمر 36 ساله ی جمهوری اسلامی، بارها روابط تهران و لندن قبض و بسط یافته است.

اوج قبض روابط میان این دو کشور، اشغال سفارت انگلیس بود که بعد از ظهر روز 8 آذر 1390 (29 نوامبر 2011) صورت گرفت. پس از آن که سفارت انگلیس در تهران و اقامتگاه دیپلماتیک و مرکز فرهنگی این کشور در باغ قلهک تهران مورد حمله ی گروهی از معترضان به سیاست های انگلیس قرار گرفت، روابط دو کشور دچار تنش شد و سفارتخانه های هر دو کشور بسته شدند.

در پی این اقدام، کامرون، کارمندان سفارتخانه ی انگلیس را از ایران خارج کرد و به کارکنان سفارت ایران در لندن نیز دستور داد تا خاک انگلیس را ترک کنند.

البته روابط میان ایران و انگلیس در هفته های قبل از این واقعه در نیمه ی دوم سال 1390 بعد از تشدید تحریم ها علیه تهران از طرف لندن پرتنش شده بود. حتی مجلس شورای اسلامی نیز طرحی را در زمینه ی کاهش روابط با انگلیس به سطح کاردار تصویب کرده بود که به نوعی جرقه ی انفجار احساسات ضد انگلیسی محسوب می شد.

اما بر خلاف اشغال سفارت آمریکا توسط دانشجویان پیرو خط امام در 13 آبان ماه 1358 که این اقدام «انقلاب دوم» نام گرفت، چند روز بعد از حمله به سفارت انگلیس، «علی اکبر صالحی» وزیر امور خارجه ی وقت ضمن ابراز «تاسف عمیق» نسبت به وقوع آن گفت که دولت ایران بیشترین تلاش خود را برای جلوگیری از حوادث مشابه به کار خواهد بست.

حتی چند ماه بعد، آیت الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب در دیدار با جمعی از دانشجویان اظهار داشت: در قضیه ی اخیر اشغال آن سفارت خبیث [انگلیس]، احساسات جوانان درست بود ولی رفتنشان [به داخل سفارتخانه] درست نبود.

ولی با وجود این، روابط دو کشور به فضای تیره تری کشیده شد و تا سال گذشته ادامه یافت. با روی کار آمدن دولت تدبیر و امید، گفت و گوها میان مسوولان دو کشور افزایش یافت و امیدها برای از سرگیری روابط دوچندان شد.

از زمان آغاز دوره ی ریاست جمهوری حسن روحانی در تابستان سال گذشته، تنش زدایی در روابط ایران و انگلیس آغاز شد و تلاش هایی نیز به منظور از سرگیری روابط دو جانبه از سوی هر دو طرف صورت گرفت. در این شرایط بود که دیوید کامرون طی نامه یی رسمی به تهران اعلام کرد که خواهان بهبود روابط کشورش با ایران است.

به دنبال اصلاح نگرش و تا حدودی بهبود شرایط بود که «محمد حسن حبیب اله زاده» از شانزدهم مرداد ماه به عنوان کاردار غیرمقیم (ترددی) ایران در انگلیس تعیین و به مقام های این کشور معرفی شد. همزمان وزارت امور خارجه انگلیس نیز «آجی شارما» دیپلمات انگلیسی را به عنوان کاردار غیرمقیم این کشور در ایران تعیین کرد.

اما امروز روابط از گذشته فراتر رفته و زمینه برای برقراری روابط و مناسبات در سطحی بالاتر فراهم شده است؛ به طوری که دو طرف در پی بازگشایی سفارتخانه های خود در کشور مقابل برآمده اند.

بهبود نسبی تنش ها میان تهران و لندن باعث شد که روز دوشنبه (31 شهریور ماه) «فیلیپ هاموند» وزیر امور خارجه ی انگلیس که چند ماهی است جانشین «ویلیام هیگ» وزیر امور خارجه ی پیشین این کشور شده است در حاشیه ی نشست مجمع عمومی سازمان ملل و پس از دیدار با همتای ایرانی خود اعلام کند که دو کشور متعهد به بازگشایی سفارتخانه های خود در لندن و تهران هستند.

چندی پیش نیز ویلیام هیگ در گزارش خود به نمایندگان پارلمان انگلیس، چشم انداز بازگشایی سفارتخانه ها را مثبت توصیف کرده و تاکید کرده بود که لحن ایران پس از انتخاب روحانی تغییر کرده است.

در این ارتباط «علی بیگدلی» استاد دانشگاه شهید بهشتی و صاحبنظر در مسایل بین المللی در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا، مهمترین دلایل ابراز تمایل انگلیس برای بازگشایی سفارتخانه در تهران را مسایل اقتصادی دانست و گفت: بعد از تغییری که در اوضاع سیاسی ایران به وجود آمد و در روابط ایران با غرب دگرگونی ایجاد شد و بسیاری از شرکت های اروپایی از جمله فرانسوی و آلمانی به ایران وارد شدند، انگلیس نیز در این شرایط احساس خطر کرد و برای ورود به ایران دست به کار شد. شرایط ایران به همه نشان داد که کشورمان از یک ثبات سیاسی برخوردار شده است و ظرفیت های اقتصادی ایران جای آن را دارد که انگلیس سفارتش را در تهران باز کند.

بیگدلی در مورد تاثیر بازگشایی سفارت انگلیس بر روابط بین المللی ایران نیز خاطر نشان ساخت: این موضوع بر وجهه و جایگاه بین المللی ایران بسیار تاثیرگذار خواهد بود و حتی می تواند آن را بهبود ببخشد.

«مهدی مطهرنیا» مدرس دانشگاه و صاحبنظر در مسایل بین المللی نیز در ارتباط با تاثیر رویکرد دولت روحانی در بهبود روابط انگلیس و ایران در طول یک سال گذشته به پژوهشگر ایرنا گفت: بی تردید رویکرد دولت تدبیر و امید با تاکید بر تعامل سازنده با حمایت رهبری و همچنین با کُدگذاری «نرمش قهرمانانه» تا حد زیادی می تواند در این مسیر موثر واقع شود.

وی در ادامه تاکید کرد که تلاش ایران به منظور حل و فصل موضوع هسته یی در قالب دیپلماسی و زمینه سازی برای کاهش سطح اصطکاک میان ایران و کشورهای منطقه یی مانند عربستان سعودی نقش مهمی در این روند داشته است.

این کارشناس مسایل بین المللی در پاسخ به سوالی مبنی بر این که چه عواملی زمینه را برای این دیدار و بهبود روابط فراهم کرده است، افزود: بیش از سه دهه چالش و التهاب در روابط منطقه یی و بین المللی، تجربه های گران سنگی را در انبان معرفت سیاسی دولتمردان و حکومتگران در ایران ذخیره کرده است. ایران از یک سو پس از چند دهه فشار غرب به این نتیجه رسیده است که در فضای بین الملل هزینه ی کمتری برای رسیدن به اهداف و منافع خود بپردازد و از سوی دیگر این فشارها به قدرتمندتر و آزموده تر شدن ایران کمک کرده است.

این مدرس دانشگاه ادامه داد: امروز غرب متوجه این موضوع شده است که باید ایران توانمند را به عنوان یک بازیگر قابل اعتنا در معادلات منطقه یی و بین المللی مورد پذیرش قرار دهد. غرب دیگر نمی تواند به ایران به عنوان یک بازیگر وابسته به نظم بین المللی نگاه کند؛ اما می تواند امید داشته باشد که اگر با ایران به عنوان بازیگر دارای وزن مناسب برخورد کند، ایران در پیوست با نظم بین المللی فعال است.

بیگدلی نیز در این باره به پژوهشگر ایرنا گفت: پارسال روحانی در رقابت های انتخاباتی خود شعارهایی را مطرح کرد که مورد توجه و پسند کشورهای غربی قرار گرفت. هر چند رییس جمهوری نتوانست به همه ی شعارهای خود از جمله شعار حقوق بشر جامه ی عمل بپوشاند، اما این موضوع نقش مهمی در نزدیکی ایران با نظام بین الملل داشت.

استاد دانشگاه شهید بهشتی ادامه داد: رعایت دو موضوع از جانب ایران می تواند زمینه را برای نزدیک تر شدن به غرب فراهم کنند: اول، توجه به موضوع حقوق بشر است که مدت ها به محل چالش ایران و اتحادیه ی اروپا تبدیل شده است و دوم، رفتار کشور ما در سیاست های منطقه یی است؛ یکی از خواسته های غرب، دخالت نکردن ایران در مسایل داخلی کشورهای منطقه است که البته این دو مورد تا حد زیادی از سوی دولت روحانی محقق شده است.

نقش محوری انگلیس در قاره ی اروپا به عنوان عضو موثر در اتحادیه ی اروپا از یک سو و روابط فراآتلانتیکی و گرایش به سمت سیاست های آمریکایی از سوی دیگر بر اهمیت و جایگاه این کشور در معادلات بین المللی افزوده است.

در اشاره به اهمیت جایگاه این کشور، بیگدلی به پژوهشگر ایرنا گفت: انگلیس از آن جهت که یک ضلع آن در ارتباط با اتحادیه ی اروپا و ضلع دیگر آن مربوط به آمریکا است، از اهمیت بالایی برخوردار است. به طور قطع این ملاقات با موافقت آمریکا صورت گرفته است.

وی افزود: این دیدار از دو جهت مفید بود؛ از یک سو توانست روابط ایران و اتحادیه ی اروپا را بهبود ببخشد؛ چنانچه روحانی روز سه شنبه هم با «فرانسوا اولاند» رییس جمهوری فرانسه دیدار کرد و از سوی دیگر، به خاطر نزدیکی انگلیس به آمریکا، این دیدار بر فضای گفت و گوهای هسته یی به طور قطع تاثیر خواهد گذاشت.

این مدرس دانشگاه با تاکید بر این که اتحادیه ی اروپا به خاطر بحران اقتصادی نیازمند ایران است، افزود: کشور ما با جمعیت بالا و منابع زیاد می تواند به عنوان محیطی برای سرمایه گذاری و بازاری برای این اتحادیه محسوب شود.

بیگدلی در عین حال گفت: به نظر من آن چه بیش از همه ی مسایل اهمیت دارد این است که امروز ایران نشان داده است که به دنبال تغییر رویکرد خود نسبت به جهان است؛ البته غرب نیز به این موضوع پی برده است که سیاست های ایران در حال تغییر است.

مطهرنیا هم در ارتباط با اهمیت این دیدار و بهبود روابط ایران و انگلیس اظهار داشت: دیدار روحانی و کامرون نقطه ی عزیمتی برای روابط و مناسبات دو کشور از یک سو و مهم تر از آن ورود ایران در چارچوب دکترین «تعامل سازنده» و منطق بازی در نظام بین الملل از سوی دیگر تلقی می شود. چون بعد از انقلاب برای اولین بار است که دیداری در این سطح میان دو کشور انجام شد؛ بنابراین، نفس این دیدار کنش گفتمانی قابل تحلیل است. کنش گفتمانی آن طور که «میشل فوکو» اندیشمند معاصر فرانسوی تعریف می کند به محض تولد، پیامدهای خود را به همراه دارد. پس این ملاقات یک کنش گفتمانی در ارتباط با روابط خارجی ایران و روابط بین الملل محسوب می شود و پیامدهای مثبت آن محدود به انگلیس نیست و از آن فراتر خواهد رفت. این دیدار نشان داد که جهان در حال پذیرش نقش منطقه یی و بین المللی ایران و ایران نیز در حال پذیرش معادلات بازی در نظام بین الملل است.

این مدرس دانشگاه و تحلیلگر مسایل بین المللی ادامه داد: کامرون از یک سو نماینده ی اتحادیه ی اروپا محسوب می شود و از سوی دیگر نزدیک ترین متحد آمریکا در غرب و نظام بین الملل به حساب می آید. ملاقات با کامرون تنها ملاقات با انگلیس نیست؛ بلکه دیدار با نماینده ی غرب در دیدار با ایران تلقی می شود.

مطهرنیا تصریح کرد: این دیدار، دیدار دو گفتمان با یکدیگر به منظور ایجاد فضای مثبت و درک متقابل تلقی نمی شد. روحانی با پاسخ به تماس تلفنی اوباما در سال گذشته و عبور از پل ملاقات با کامرون زمینه های ایجاد یک فضای مثبت به منظور گسترش و بسط روابط خارجی خود را در دستور کار قرار داده است.

به گفته ی این کارشناس مسایل راهبردی، این دیدار توانست نقطه ی عزیمتی در حوزه ی سیاست خارجی غرب با تاکید بر جایگاه ایران در منطقه ی جغرافیای راهبردی (ژئواستراتژیک) خاورمیانه باشد و از سوی دیگر ادامه ی این روابط در آینده نیز می تواند حافظ منافع ملی نظام جمهوری اسلامی ایران محسوب شود.

در مجموع، اولین دیدار مقام های ایران و انگلیس در چنین سطحی، آن هم بعد از گذشت 36 سال، امیدها را برای بهبود روابط میان تهران و لندن بیش از پیش افزایش داد و چه بسا که از این به بعد این دو کشور در مسیر جدیدی از روابط قرار گیرند.

از این رو، صرفنظر از این که چه مسایلی در این دیدار مطرح شد و چه دستاوردهایی به دست آمد، همین که این دیدار صورت گرفت خود حایز اهمیت و حاکی از تغییر فضا میان ایران و غرب است؛ زیرا که به باور بسیاری از ناظران، این موضوع می تواند گفت و گوهای هسته یی را نیز مورد تاثیر خود قرار دهد.