استادی که حتی نام او اساتید موسیقی را گرد هم می آورد

فرهاد فخرالدینی در شب «اسطوره صبا» گفت: صبا افتخار موسیقی ایران است؛ او را بزرگ بداریم و سعی نکنیم که از قدر بزرگانمان بکاهیم.

این هنرمند پیشکسوت موسیقی در شب ابوالحسن صبا اظهار کرد: صبا انسانی بسیار بزرگ و تأثیرگذار بود. می‎توانم بگویم صبا یکی از درخشان‎ترین چهره‎های موسیقی ایران است. او ردیف‎دان بزرگی بود و می‎دانیم که موسیقی را نزد میرزا عبدالله یاد گرفت. کسانی افتخار می‎کنند ردیف میزرا عبدالله را می‎دانند و صبا کسی بود که این ردیف را مستقیما نزد استاد آموخت.

او در ادامه اظهار کرد: صبا شاگرد میرزا اسماعیل‌خان کمانچه‌کش و شاگرد درویش‌خان بود. نورعلی خان برومند تعریف می‎کرد که وقتی صبا و درویش خان در اتاق بودند ما متوجه نمی‎شدیم کسی که سه تار می‎زند صباست یا درویش خان.

شهرام ناظری نیز درباره تأثیر صبا در موسیقی ایرانی اظهار کرد: صحبت درباره صبا و برگزاری جلسه‎ای برای چنین استادی کاری بسیار پرارزش است اما صبا خیلی فراتر از یک مکتب است، زیرا در بین موسیقی‎دانان ایرانی یک خورشید است. استاد صبا نگاهی بسیار وسیع به موسیقی داشت. بودند استادانی که فقط در زمینه ساز خود استاد بودند و یا در زمینه آهنگسازی مکتبی را ایجاد کردند اما بحث صبا بحث یک مکتب نیست بلکه بحث چندین مکتب است.

شوالیه آواز ایران همچنین گفت: ما کمتر داشتیم کسی را که بتواند در چندین رشته به درجه‌‏ای خیلی ممتاز برسد و بتواند این فرهنگ را اشاعه بدهد. صبا در حقیقت یک لشکر از موسیقی را گرد هم آورد و برای ایران‌زمین آماده کرد. بنده این سعادت را نداشتم که از شاگردان مستقیم ایشان باشم ولی از وقتی چشم باز کردم و موسیقی را نگاه کردم صبا بوده؛ گویا استادالاساتید همه است.

صد و شصت و هشتمین شب بخارا به ابوالحسن صبا اختصاص داشت که با رونمایی یادنامه صبا با عنوان «اسطوره صبا» به کوشش علی دهباشی همراه شد که انتشارات سخن به نشر آن پرداخته است.

این مراسم شامگاه 23 شهریور در بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار (کانون زبان فارسی) میزبان دوستداران ابوالحسن صبا و موسیقی ایرانی بود.

علی دهباشی در این مراسم درباره «اسطوره صبا» توضیح داد: 17 سال قبل و به عبارتی دقیق‎تر، چهارشنبه سوم دی 1376 کتاب یادنامه زنده‌یاد ابوالحسین صبا را به مناسبت چهلمین سال درگذشت ایشان منتشر کردیم. در خانه یکی از دوستان مجلسی آراستیم و شاگردان درجه یک استاد صبا که اکنون در بین ما نیستند در آن جمع حضور داشتند؛ خواندند، گفتند و نواختند. استادانی همچون علی تجویدی، همایون خرم و...از آن دسته بودند.

او ادامه داد: آنچه را که در طول سالها درباره استاد صبا فراهم کرده‎ام، مجموعه‌‏ای شده است که امشب رونمایی خواهد شد و از هفته آینده به بازار کتاب عرضه می‎شود. در یک کلام زندگی صبا و آنچه از ایشان درباره فرهنگ ایران و به طور کلی در عرصه موسیقی ایران باقی مانده حکایت از عشق وافر او به تاریخ ایران، به فرهنگ ایران و موسیقی ایران می‌‏کند. این گنجینه‏‌ای که شما ملاحظه م ی‎کنید، پس از گذشت نیم قرن هنوز برای ما تازگی دارد و تا ایران، موسیقی ایران و فرهنگ ایران هست، یاد صبا و خاطره او برای ما باقی خواهد بود.

در بخش دیگری از مراسم کتاب «اسطوره صبا» با حضور عبدالوهاب شهیدی، حسن ناهید، شهرام ناظری، مجید درخشانی و علیرضا قربانی رونمایی و یک جلد از کتاب نیز به آنان اهدا شد که در ادامه عبدالوهاب شهیدی چند کلمه‎ای هم سخن گفت. ویلن‌نوازی صبا ندایی هم بخش دیگری از مراسم بود.

سپس محمدرضا شرایلی به مروری بر آثار ضبط‌شده زنده‌یاد ابوالحسن صبا پرداخت و با گرامافونی که به این مراسم آورده بود، چند صفحه‎ قدیمی از آثار ضبط‌شده را برای حاضران پخش کرد.

او در توضیحاتی گفت:‌ نام استاد ابوالحسن صبا در اغلب حوزه‌های موسیقی ایرانی در قرن حاضر نامی آشناست. اسناد به‌جامانده از فعالیت هنری وی در گستره‌ای بیش از 30 سال با تنوع و دگرگونی‌های فرمی و محتوایی بسیار، از جمله مهمترین منابع سیر تحول تفکر و اجرای موسیقی ایرانی است. آثار به‌جامانده از صبا شامل کتاب‌های آموزشی و ردیف موسیقی ایرانی برای برخی سازها، تعدادی مقاله در زمینه‌ تحلیل نظری موسیقی ایرانی و سازسازی، همچنین آنالیز موسیقایی برخی از تصانیف امیر جاهد (مندرج در چاپ دوم دیوان امیر جاهد)، دست‌نوشته‌ها (شامل برخی قطعات ردیف دوره‌ سوم ویلن، تعدادی از تصانیف و ضربی‌های قدیمی و مطالبی در خصوص بررسی نظری و در بعضی موارد، اجتماعی پیرامون موسیقی ایرانی) و در نهایت آثار موسیقایی ضبط‌شده از اوست.

شرایلی اضافه کرد: این آثار موسیقایی را که بین سال‌های 1308 تا 1336 شمسی ضبط شده‌اند می‌توان به دو دسته‌ صفحات گرامافون 78 دور (مشهور به صفحات سنگی) و نوار‌های ریل مغناطیسی تقسیم‌بندی کرد. صفحاتی که می‏‌توان ساز صبا را در آنها شنید بین سال‌های 1308 تا 1326 شمسی در هفت دوره ضبط شده و به یادگار مانده‌اند. در میان این آثار که از تنوع قابل بحثی برخوردار بوده و تنها نوازندگی ویلن و در برخی موارد خوانندگی صبا را در بر دارند، می‌توان به نمونه‌هایی از تکنوازی بر پایه‌ سنت ردیف، اجرای برخی نغمات موسیقی محلی گیلان، تکنوازی ویلن و همنوازی در ارکستر مدرسه عالی موسیقی وزیری (با رویکردی متفاوت)، ساخت و اجرای چند ترانه طنز و کمیک (فاکستروت آش رشته، گلبندک و سالک با صدا و ویلن صبا)، اجرای ترانه‌های عامیانه‌ تهران از ساخته‌های مهرتاش با صدای بدیع‌زاده (شوفر، گل پونه، زالزالک و..)، جواب آواز اولین اثر آوازی بیات تهران (با صدای بدیع‌زاده)، برخی تصانیف طنز و جدی (با صدای فرح‌انگیز، پری آقابابف، بدیع‌زاده، تاج اصفهانی و ملکه برومند) و همراهی با ارکستر منتخب انجمن موسیقی ملی در اجرای تعدادی تصانیف جدی و پیش‌پرده‌های تئاتر (با خوانندگی بنان، ادیب، مرتضی احمدی و...) اشاره کرد.

او درباره روند فعالیت هنری صبا توضیح داد: صبا نمونه‌ کاملی از رویکرد آزاد به موسیقی ایرانی است. شاگرد برجسته‌ سه‌تار درویش‌خان و آشنا به کمانچه‌نوازی قدیم (شاگرد باقرخان رامشگر)، پس از آشنایی با بیشتر سازهای موسیقی ایران، در کنار استادش وزیری به آموختن متد‌های جدید و شیوه‌ نوین وی روی می‌آورد و به اقرار کلنل بهترین شاگردش می‌شود. در همین زمان تحت تاثیر موسیقی محلی گیلان قرار می‌گیرد و اندکی بعد راه خود را از استاد جدا می‌کند. به موسیقی عامیانه و پاپ (در معنای مردمی) علاقه‌ فراوان دارد و اولین آثار مستقلش را در این گونه‌ موسیقایی ثبت می‌کند.

او در ادامه تاکید کرد: بی‌شک باید صبا را در کنار بدیع‌زاده و مهرتاش از پیشگامان موسیقی مردمی ایران دانست. علیرغم آنکه در همین ایام نیز وفادار به سنت‌های موسیقی ردیفی ایران است و نمونه‌های همراهی‌اش با آواز ظلی (سه گاه) یا ضبط برخی قطعات مانند گوشه‌ صدری، در قفس و دیلمان در سفر 1317 شمسی به سوریه مصادیقی از این سخن است. شاید همین روحیه‌ آزاداندیش و متساهل صبا را بتوان علت اصلی پرورش شاگردان متعدد در زمینه‌های گوناگون موسیقی ایرانی دانست و بحق عنوان بزرگترین معلم موسیقی ایران در قرن حاضر برازنده‌ نام اوست.

شرایلی با بیان اینکه بررسی شخصیت هنری و دیدگاه‌های صبا در موسیقی ایران، شایسته‌ مجالی مجزاست، به بررسی اجمالی آثار ضبط‌شده از صبا بر روی صفحات گرامافون 78 دور به همراه برخی مستندات پرداخت.

سپس نوبت به میلاد کیایی رسید تا قطعاتی را با سنتور بنوازد و بعد از آن حمیدرضا شبابی، مدیر موزه صبا، از چگونگی ایجاد و نگهداری این موزه تا‌کنون سخن گفت. در همین بخش قلم مزین به تصویر ابوالحسن صبا اثر بازرگانی گلستانی به شبابی اهدا شد تا در موزه صبا نگهداری شود.

پخش قسمت‎هایی از فیلم رونمایی یادنامه ابوالحسن صبا در دی‌ماه 1376، با نمایش ویل‌نوازی زنده‌یادان همایون خرم و علی تجویدی، از دیگر قسمت‎های شب ابوالحسن صبا بود.